PRAWO RODZINNE I OPIEKUŃCZE W ZARYSIE

Transkrypt

1 PRAWO RODZINNE I OPIEKUŃCZE W ZARYSIE 2. WYDANIE Andrzej Zieliński zaktualizował Grzegorz Jędrejek Warszawa 2011

2 SPIS TREŚCI Wykaz skrótów Wykaz komentarzy, opracowań systemowych i podręczników Przedmowa Rozdział I Przedmiot, źródła oraz podstawowe zasady polskiego prawa rodzinnego i opiekuńczego Przedmiot prawa rodzinnego i opiekuńczego Źródła polskiego prawa rodzinnego i opiekuńczego Konstytucja RP Inne akty prawne Przepisy ogólne Przepisy związkowe Umowy międzynarodowe Rezolucje i rekomendacje Rady Europy Podstawowe zasady polskiego prawa rodzinnego i opiekuńczego Uwagi ogólne Rodzaje i ogólna charakterystyka zasad Stosunek prawa rodzinnego do prawa cywilnego Rozdział II Stosunki rodzinne Pojęcie rodziny i ochrona jej praw Pokrewieństwo, powinowactwo, osoby bliskie Pokrewieństwo Powinowactwo Osoby bliskie Konkubinat Rozdział III Stan cywilny i jego ochrona Stan cywilny

3 Spis treści 9. Ochrona stanu cywilnego Postępowanie w sprawach o prawa stanu cywilnego Uwagi wstępne Zasady i podmioty postępowania Rozdział IV Zawarcie małżeństwa Pojęcie małżeństwa Czynności poprzedzające zawarcie małżeństwa Obowiązek przedstawienia dokumentów Okres wyczekiwania Zaręczyny Zawarcie małżeństwa Zawarcie małżeństwa przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego Uwagi wstępne Przesłanki stanowiące warunki zawarcia małżeństwa Zawarcie małżeństwa przez pełnomocnika Akt małżeństwa Zawarcie małżeństwa przed duchownym Uwagi wstępne Przesłanki konieczne do zawarcia małżeństwa wyznaniowego ze skutkami podlegającymi prawu polskiemu Prawa i obowiązki małżonków (niemajątkowe i majątkowe) Uwagi wstępne Zasada równouprawnienia małżonków Niemajątkowe prawa i obowiązki małżonków Prawa i obowiązki majątkowe małżonków Przeszkody małżeńskie Rozdział V Małżeńskie ustroje majątkowe Charakterystyka ogólna małżeńskich ustrojów majątkowych Standardy prawne Rady Europy Pojęcie i rodzaje małżeńskich ustrojów majątkowych Wspólność ustawowa małżeńska, jej powstanie i ogólna charakterystyka Składniki majątku wspólnego małżonków Majątki osobiste małżonków Zarząd majątkiem wspólnym małżonków Odpowiedzialność majątkiem wspólnym małżonków Zasady odpowiedzialności Ograniczenie możliwości zaspokojenia Zaspokajanie z majątku wspólnego innych należności Należności orzeczone w postępowaniu karnym

4 Spis treści 3.2. Należności podatkowe Ustanie wspólności ustawowej Ustanie wspólności ustawowej z mocy prawa Ustanie wspólności ustawowej na skutek orzeczenia sądu Ustanie wspólności ustawowej z mocy umowy małżonków Skutki ustania wspólności ustawowej Podział majątku wspólnego Postępowanie w sprawie o podział majątku wspólnego Ustroje majątkowe umowne Uwagi ogólne Wspólność umowna rozszerzona Wspólność umowna ograniczona Rozdzielność majątkowa Rozdzielność majątkowa z wyrównaniem dorobków Ustrój przymusowy Rozdział VI Ustanie małżeństwa Zagadnienia ogólne Nieistnienie małżeństwa Unieważnienie małżeństwa Pojęcie unieważnienia małżeństwa Przyczyny unieważnienia Konwalidacja małżeństwa Legitymacja procesowa w sprawach o unieważnienie małżeństwa Skutki unieważnienia małżeństwa Postępowanie w sprawach o ustalenie nieistnienia małżeństwa oraz o unieważnienie małżeństwa Śmierć małżonka i uznanie małżonka za zmarłego Śmierć małżonka Uznanie małżonka za zmarłego Rozwód charakterystyka ogólna Przesłanki rozwodu Treść wyroku orzekającego rozwód Postępowanie w sprawach o rozwód Skutki oddalenia powództwa o rozwód Skutki ustania małżeństwa Standardy międzynarodowe ustania małżeństwa Stosunek rodzice dzieci Sytuacja majątkowa małżonków Standardy międzynarodowe a prawo polskie

5 Spis treści Rozdział VII Separacja Uwagi wstępne Przesłanki separacji Separacja a rozwód Treść wyroku orzekającego separację Skutki separacji Zniesienie separacji Postępowanie w sprawach o separację Rozdział VIII Rodzice i dzieci Pochodzenie dziecka zagadnienia ogólne Macierzyństwo Ojcostwo męża matki Uznanie ojcostwa Pojęcie, charakter i przesłanki uznania Podmioty uprawnione do przyjęcia oświadczenia o uznaniu ojcostwa Skutki uznania ojcostwa Ustalenie bezskuteczności uznania Udział prokuratora w sprawach o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa Sądowe ustalenie ojcostwa Przesłanki ustalenia ojcostwa Postępowanie w sprawach o ustalenie ojcostwa Skutki ustalenia ojcostwa Roszczenia majątkowe matki pozostające w związku z ustaleniem ojcostwa Nazwisko i imię dziecka Nazwisko dziecka Imię dziecka Zmiana imion i nazwisk Standardy międzynarodowe Rozdział IX Władza rodzicielska Pojęcie i charakterystyka władzy rodzicielskiej Treść i wykonywanie władzy rodzicielskiej Zagadnienia wstępne Piecza nad osobą dziecka Zarząd majątkiem dziecka Reprezentacja dziecka Wykonywanie władzy rodzicielskiej

6 Spis treści 6. Odpowiedzialność odszkodowawcza rodziców Pozbawienie, zawieszenie i ograniczenie władzy rodzicielskiej Uwagi wstępne Pozbawienie władzy rodzicielskiej Zawieszenie władzy rodzicielskiej Ograniczenie władzy rodzicielskiej Kontakty z dzieckiem Władza rodzicielska a ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 33, poz. 178 z późn. zm.) Przepisy karne Postępowanie w sprawach pozbawienia, zawieszenia i ograniczenia władzy rodzicielskiej Ustanie władzy rodzicielskiej Inne stosunki między rodzicami a dziećmi Standardy międzynarodowe Rozdział X Przysposobienie Ogólna charakterystyka i przesłanki przysposobienia Pojęcie i społeczne funkcje przysposobienia Charakter prawny instytucji przysposobienia Przesłanki przysposobienia Rodzaje przysposobienia i jego skutki Rozwiązanie stosunku przysposobienia i jego skutki Uwagi ogólne Przesłanki rozwiązania przysposobienia Skutki rozwiązania przysposobienia Postępowanie w sprawie przysposobienia oraz rozwiązania przysposobienia Postępowanie w sprawie przysposobienia Postępowanie w sprawie rozwiązania przysposobienia Standardy międzynarodowe Rozdział XI Obowiązek alimentacyjny pomiędzy rodzicami a dziećmi Zagadnienia ogólne Treść i zakres obowiązku alimentacyjnego Treść obowiązku alimentacyjnego Zakres obowiązku alimentacyjnego Przesłanki obowiązku alimentacyjnego Przesłanki obowiązku alimentacyjnego rodziców względem niesamodzielnego dziecka

7 Spis treści 2. Przesłanki obowiązku alimentacyjnego między krewnymi w linii prostej Przesłanki obowiązku alimentacyjnego między rodzeństwem Przesłanki obowiązku alimentacyjnego między ojczymem (macochą) a pasierbem Przesłanki obowiązku alimentacyjnego pasierba względem ojczyma (macochy) Obowiązek alimentacyjny między małżonkami oraz po rozwodzie, unieważnieniu małżeństwa lub separacji Obowiązek alimentacyjny między małżonkami Obowiązek alimentacyjny po rozwodzie, unieważnieniu małżeństwa lub separacji Zmiana wysokości alimentów. Alimenty za okres przeszły. Przedawnienie. Roszczenia regresowe Zmiana wysokości alimentów Alimenty za okres przeszły. Przedawnienie Roszczenia regresowe Wygaśnięcie obowiązku alimentacyjnego Fundusz alimentacyjny Postępowanie w sprawach o alimenty Standardy międzynarodowe Rozdział XII Rodziny zastępcze Standardy międzynarodowe Rozdział XIII Opieka Zagadnienia wstępne Ustanowienie opieki. Powołanie opiekuna Zakres działania sądu opiekuńczego (uwagi ogólne) Podstawy prawne ustanowienia opieki Powołanie opiekuna Kryteria powołania opiekuna Sprawowanie opieki Zagadnienia wstępne Piecza i kierowanie osobą małoletniego Reprezentowanie osoby poddanej opiece Zarząd majątkiem podopiecznego Nadzór nad sprawowaniem opieki Zwolnienie opiekuna i ustanie opieki Odpowiedzialność opiekuna za nienależyte sprawowanie opieki Wynagrodzenie opiekuna Opieka nad ubezwłasnowolnionym całkowicie

8 Spis treści 1. Uwagi wstępne Regulacja prawna Postępowanie w sprawach opiekuńczych Standardy międzynarodowe Rozdział XIV Kuratela Rodzaje kurateli Uwagi wstępne Kuratela w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym Inne wypadki kurateli Ustanowienie i ustanie kurateli Ustanowienie kurateli Ustanie kurateli Postępowanie w sprawach o ustanowienie kurateli Wynagrodzenie kuratora Standardy międzynarodowe Rozdział XV Rzecznik Praw Dziecka Indeks rzeczowy

9

10 WYKAZ SKRÓTÓW Źródła prawa k.c. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) k.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) k.k.w. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm.) Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) k.p.a. ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz z późn. zm.) k.p.c. ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) k.r. ustawa z dnia 27 czerwca 1950 r. Kodeks rodzinny (Dz. U. Nr 34, poz. 308 z późn. zm.) k.r.o. ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59 z późn. zm.) o.p. ustawa z dnia 13 listopada 1997 r. Ordynacja podatkowa (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 z późn. zm.) p.a.s.c. ustawa z dnia 29 maja 1986 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 161, poz z późn. zm.) pr. not. ustawa z dnia 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 189, poz z późn. zm.) pr. spółdz. ustawa z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 188, poz z późn. zm.) u.k.s.c. ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594 z późn. zm.) u.k.w.h. ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 124, poz z późn. zm.) 13

11 Wykaz skrótów ustawa o RPO ustawa z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 14, poz. 147 z późn. zm.) Publikatory i czasopisma Acta UWr. Prawo Acta Universitatis Wratislaviensis. Prawo Annales UMCS Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska w Lublinie Biul. SN Biuletyn Sądu Najwyższego DPP Demokratyczny Przegląd Prawniczy Dz. U. Dziennik Ustaw EPS Europejski Przegląd Sądowy GP Gazeta Prawnicza GSP Gdańskie Studia Prawnicze GSP-Prz.Orz. Gdańskie Studia Prawnicze Przegląd Orzecznictwa KPP Kwartalnik Prawa Prywatnego KSP Krakowskie Studia Prawnicze M.P. Monitor Polski M. Praw. Monitor Prawniczy NP Nowe Prawo NPN Nowy Przegląd Notarialny ONSA Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna OSNCP Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna oraz Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych OSNPG Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Biuletyn Prokuratury Generalnej OSP Orzecznictwo Sądów Polskich OSPiKA Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych Pal. Palestra PiP Państwo i Prawo Polit. Społ. Polityka Społeczna PiZS Praca i Zabezpieczenie Społeczne PiŻ Prawo i Życie PPE Przegląd Prawa Europejskiego PPH Przegląd Prawa Handlowego PPiA Przegląd Prawa i Administracji Pr. Bank. Prawo Bankowe Prok. i Pr. Prokuratura i Prawo Pr. Sp. Prawo Spółek PS Przegląd Sądowy PWS Problemy Wymiaru Sprawiedliwości Rej. Rejent 14

12 Wykaz skrótów RNP KUL Roczniki Nauk Prawnych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego RPEiS Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Rzesz. Zesz. Nauk. Rzeszowskie Zeszyty Naukowe SC Studia Cywilistyczne SP Studia Prawnicze Stud. Iur. Studia Iuridica WPP Wojskowy Przegląd Prawniczy Zesz. Prawn. UKSW Zeszyty Prawnicze UKSW ZN IBPS Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa Sądowego ZN UG Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Gdańskiego ZN UJ Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego Inne NSA poz. SN tekst jedn. u.s.c. Naczelny Sąd Administracyjny pozycja Sąd Najwyższy tekst jednolity urząd stanu cywilnego

13

14 WYKAZ KOMENTARZY, OPRACOWAŃ SYSTEMOWYCH I PODRĘCZNIKÓW Komentarze i opracowania systemowe Gajda J., Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 1999 Gudowski J., Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Orzecznictwo, Kraków 1998 Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, pod red. H. Doleckiego, T. Sokołowskiego, Warszawa 2010 Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, pod red. M. Grudzińskiego, J. Ignatowicza, Warszawa 1966 Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, pod red. K. Piaseckiego, 4. wyd., Warszawa 2009 Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, pod red. B. Dobrzańskiego, J. Ignatowicza, Warszawa 1975 Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, pod red. K. Pietrzykowskiego, 2. wyd., Warszawa 2010 Kodeks rodzinny i opiekuńczy z komentarzem, pod red. J. Pietrzykowskiego, Warszawa 1993 System Prawa Prywatnego, t. 11, Prawo rodzinne i opiekuńcze, pod red. T. Smyczyńskiego, Warszawa 2009 System Prawa Prywatnego, t. 12, Prawo rodzinne i opiekuńcze, pod red. T. Smyczyńskiego, Warszawa 2003 System prawa rodzinnego i opiekuńczego, pod red. J.S. Piątowskiego, Ossolineum 1985 Podręczniki Andrzejewski M., Prawo rodzinne i opiekuńcze, 3. wyd., Warszawa 2010 Grzybowski S., Prawo rodzinne. Zarys wykładu, Warszawa 1980 Ignatowicz J., Prawo rodzinne. Zarys wykładu, 3. wyd. zmienione, Warszawa 1996 Ignatowicz J., Nazar M., Prawo rodzinne, Warszawa 2006 Smyczyński T., Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa 2005 Smyczyński T., Prawo rodzinne i opiekuńcze. Analiza i wykładnia, Warszawa 2001 Sokołowski T., Prawo rodzinne. Zarys wykładu, Poznań 2008 Szer S., Prawo rodzinne, Warszawa 1966 Walaszek B., Zarys prawa rodzinnego i opiekuńczego, Warszawa 1971 Winiarz J., Prawo rodzinne, 6. wyd. zmienione, Warszawa 1993 Winiarz J., Gajda J., Prawo rodzinne, Warszawa

15

16 PRZEDMOWA Niniejsze Prawo rodzinne i opiekuńcze w zarysie przeznaczone jest przede wszystkim dla studentów wydziałów prawa i administracji. Powinno być również przydatne prawnikom-praktykom ze względu na sposób ujęcia materiału oraz bogato wykorzystane orzecznictwo Sądu Najwyższego. W pracy w zasadzie zachowano chronologię kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, co powinno ułatwić przyswajanie materiału z jednoczesną jego konfrontacją z przepisami kodeksu. W ostatnim okresie czasu nastąpiło wiele zmian legislacyjnych, które mają wpływ na kształt prawa rodzinnego, a to: nowa Konstytucja RP, nowelizacja kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, prawa o aktach stanu cywilnego, nowy kodeks karny i kodeks postępowania karnego i in. W ostatnich latach ustawodawca polski wykazuje dużą dbałość o to, aby nasze prawo stanowione pozostawało w zgodności z prawem Unii Europejskiej, co wynika z zabiegów Rzeczypospolitej Polskiej o przyjęcie do Unii. Nadto ratyfikowane umowy międzynarodowe, zgodnie z art. 87 ust. 1 Konstytucji RP, stanowią źródła powszechnie obowiązującego prawa, co oznacza, iż są one częścią naszego porządku prawnego. Dlatego omawianie każdej instytucji prawa rodzinnego i opiekuńczego zakończone jest krótkim omówieniem standardów międzynarodowych w celu ich przybliżenia Czytelnikowi, wskazania ich źródeł i umożliwienia konfrontacji polskiego prawa rodzinnego z prawem międzynarodowym w tym zakresie. W bardzo szerokim zakresie wykorzystane zostało orzecznictwo Sądu Najwyższego, które faktycznie współtworzyło prawo rodzinne i stanowi jednocześnie znakomitą ilustrację przykładów praktycznego stosowania prawa rodzinnego. Każdy rozdział pracy rozpoczyna się od wskazania literatury, zebranej w możliwie szerokim zakresie. Z jednej strony ma to ułatwić Czytelnikowi zainteresowanemu konkretną instytucją prawną sięgnięcie do literatury przedmiotu. Z drugiej strony stanowi sumaryczne powołanie się autora na tę literaturę. Tylko w szczególnych wypadkach w tekście powołany jest autor i tytuł jego opracowania. Szczecin, styczeń 2000 r. Dr hab. Andrzej Zieliński Profesor Uniwersytetu Szczecińskiego 19

17 Przedmowa Od czasu pierwszego wydania miały miejsce dwie znaczące nowelizacje k.r.o. Pierwsza z nich, z 17 czerwca 2004 r. (Dz. U. Nr 162, poz. 1691) wprowadziła zmiany w regulacji ustrojów majątkowych małżonków, których celem było dostosowanie przepisów do potrzeb gospodarki rynkowej. Druga nowelizacja, z 6 listopada 2008 r. (Dz. U. Nr 220, poz. 1431) dotyczyła przede wszystkim pochodzenia dziecka, władzy rodzicielskiej oraz obowiązku alimentacyjnego. Obie nowelizacje zostały uwzględnione w opracowaniu. Należy podkreślić, że ustawodawca wprowadził w niektórych przepisach nowe terminy. Przykładowo, zamiast majątek odrębny majątek osobisty ; zamiast uznanie dziecka uznanie ojcostwa. W pracy zachowano dotychczasową terminologię w orzeczeniach SN wydanych na podstawie stanu prawnego obowiązującego przed powyższymi nowelizacjami. Ukazały się dwa tomy Systemu Prawa Prywatnego, które zostały poświęcone prawu rodzinnemu. W 2003 r. wydany został tom 12 dotyczący prawnej regulacji stosunków między rodzicami a dziećmi, oraz prawa opiekuńczego, a w roku 2009 tom 11, zawierający omówienie regulacji z zakresu prawa małżeńskiego tak osobowego, jak i majątkowego. Redaktorem obydwu tomów jest prof. Tadeusz Smyczyński. Drugie wydanie niniejszego podręcznika uwzględnia zarówno zmiany legislacyjne dotyczące k.r.o., jak i dorobek orzecznictwa i doktryny. Autor będzie wdzięczny Czytelnikom za wszelkie uwagi dotyczące publikacji. Warszawa, kwiecień 2011 r. Dr hab. Andrzej Zieliński Profesor Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

18 Rozdział I PRZEDMIOT, ŹRÓDŁA ORAZ PODSTAWOWE ZASADY POLSKIEGO PRAWA RODZINNEGO I OPIEKUŃCZEGO Literatura: F. Adamski, Socjologia małżeństwa i rodziny. Wprowadzenie, Warszawa 1984; W. Chrzanowski, Problem ochrony trwałości małżeństwa w polskim prawie rodzinnym, Kościelne Prawo Procesowe. Materiały i Studia, t. I, Lublin 1999; A. Cisek, J. Mazurkiewicz, J. Strzebińczyk, O zmiany w prawie rodzinnym w celu wzmocnienia ochrony dobra dziecka, NP 1990, nr 10 12; B. Dobrzański, Na marginesie projektu kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, NP 1963, nr 3; tenże, Kodeks rodzinny i opiekuńczy a kodeks cywilny, SC 1966, t. VII; L. Dyczewski, Rodzina polska i kierunki jej przemian, Warszawa 1981; S. Grzybowski, Z problematyki usytuowania prawa rodzinnego w systemie prawa cywilnego (zagadnienia części ogólnej oraz oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeński), Jurysta 1994, nr 21; J. Gwiazdomorski, Uwagi do projektu kodeksu rodzinnego i opiekuńczego PRL, NP 1963, nr 7 8; H. Haak, Nowelizacja polskiego prawa rodzinnego, M. Praw. 1999, nr 3; E. Holewińska-Łapińska, Uwagi na temat przedstawionego w Zielonej Księdze usytuowania prawa rodzinnego w przyszłej kodyfikacji (w:) Finis legis Christus. Księga pamiątkowa dedykowana księdzu profesorowi Wojciechowi Góralskiemu z okazji siedemdziesiątej rocznicy urodzin, t. 2, pod red. ks. J. Wroceńskiego, ks. J. Krajczyńskiego, Warszawa 2009; S. Kaleta, Teoretyczne i praktyczne znaczenie sporu o miejsce prawa rodzinnego w systemie prawa, SC 1969, nr 13 14; G. Kowalski, Ochrona dziecka w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (w:) Ochrona dziecka w prawie publicznym, pod red. M. Bartnik, M. Bielecki, J. Parchomiuk, B. Ulijasz, Tomaszów Lubelski Lublin 2008; J. Niesiołowski, Leges imperfectae w prawie rodzinnym, NP 1988, nr 2 3; Z. Radwański, Miejsce prawa rodzinnego w systemie prawa (w:) Księga jubileuszowa profesora Tadeusza Smyczyńskiego, Toruń 2008; tenże, Problemy kodyfikacji prawa rodzinnego (w:) Rozprawy z prawa cywilnego. Księga Pamiątkowa ku czci Witolda Czachórskiego, Warszawa 1985; T. Smyczyński, Kodeks cywilny a prawo rodzinne, M. Praw. 2007, nr 14; tenże, Ochrona rodziny w Konstytucji RP, PiP 1994, z. 2; tenże, Prawo rodzinne i stosunki rodzinnoprawne, Studia Prawa Prywatnego 2007, nr 1; A. Stelmachowski, O właściwe środki prawne w zakresie realizacji polityki rodzinnej, PiP 1976, z. 8 9; J. Strzebińczyk, Na marginesie projektowanych zmian w prawie rodzinnym, Polityka Społeczna 1993, nr 1; A. Strzembosz, Polskie sądy rodzinne w świetle badań empirycznych, Warszawa 1983; tenże, Polskie prawo rodzinne w świetle konwencji międzynarodowych oraz rezolucji i rekomendacji Rady Europy, Z Zagadnień Nauk Sądowniczych 1997; A. Szlęzak, Zasada równej stopy życiowej w prawie rodzinnym, RPEiS 1985, nr 1; E. Warzocha, Społeczne aspekty prawa rodzinnego, Jurysta 1997, nr 1; J. Winiarz, Kodyfikacja prawa rodzinnego i opiekuńczego PRL (w:) Rozprawy z prawa cywilnego. Księga Pamiątkowa ku czci Witolda Czachórskiego, Warszawa 1985; Z. Ziembiński, Unormowania prawne a unormowania moralne w sferze prawa rodzinnego PRL, RPEiS 1977, nr 2; tenże, Podstawy nauki o moralności, Poznań 1981; M. Ziemska, Rodzina a osobowość, Warszawa

19 Rozdział I. Przedmiot, źródła oraz podstawowe zasady polskiego prawa rodzinnego i opiekuńczego 1. Przedmiot prawa rodzinnego i opiekuńczego Kodeks rodzinny i opiekuńczy normuje stosunki niemajątkowe i stosunki majątkowe, które wynikają z więzów pokrewieństwa, małżeństwa, przysposobienia oraz opieki i kurateli. Przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego zawierają z reguły normy bezwzględnie obowiązujące (ius cogens), zaś odstępstwa od tej reguły występują wyjątkowo ad usum familiae. Reglamentacja stosunków rodzinnych w kodeksie dotyczy przede wszystkim ich strony zewnętrznej. W prawie rodzinnym bowiem zachowana została zasada autonomiczności rodziny. Wkraczając zatem w sferę praw o charakterze osobistym (np. praw i obowiązków małżeńskich, władzy rodzicielskiej) ustawodawca nasz czyni to z zachowaniem stosownego umiaru. Zarówno opieka, jak i kuratela nie wchodzą w ramy stosunku rodzinnoprawnego w ścisłym tego słowa znaczeniu. Daje też temu wyraz ustawodawca w samej nazwie ustawy (... i opiekuńczy ). Jednakże zachodzące podobieństwa prawne pomiędzy opieką i kuratelą a stosunkami rodzinnymi uzasadniają lokalizację tych instytucji w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym Źródła polskiego prawa rodzinnego i opiekuńczego 1. Konstytucja RP Konstytucja RP stanowi najważniejsze w hierarchii aktów prawnych (art. 87 ust. 1) źródło prawa rodzinnego i opiekuńczego. Zgodnie bowiem z przepisem art. 8 ust. 2 Konstytucji RP przepisy jej stosuje się bezpośrednio, chyba że konstytucja stanowi inaczej. W art. 18 konstytucja gwarantuje ochronę prawną i opiekę rodzinie, macierzyństwu i rodzicielstwu. Jednocześnie w przepisie tym rozstrzyga kwestię, że małżeństwo to wyłącznie związek kobiety i mężczyzny. Rozstrzygnięcie tej kwestii ma istotne znaczenie wobec żądań mniejszości seksualnych, które domagają się uznania ich praw do zawierania związków małżeńskich i do zakładania rodziny. W toku prac nad obecną konstytucją żądania owe pojawiły się z dość znaczną mocą. Do wolności i praw osobistych zalicza konstytucja w art. 47 prawo każdego do ochrony prawnej życia rodzinnego. Prawo to obejmuje zatem zarówno zakaz ingerencji państwa w sferę życia rodzinnego, jak i obowiązek państwa zapewnienia ochrony w wypadku naruszenia tej sfery życia. Konstytucja gwarantuje również prawo rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami (art. 48 ust. 1) oraz prawo rodziców do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami (art. 53 ust. 3). Regulacja ta oznacza respektowanie przez państwo zasady autonomii

20 2. Źródła polskiego prawa rodzinnego i opiekuńczego rodziny. Przepisy konstytucji określają też obowiązki państwa wobec rodziny. Jest ono obowiązane w swojej polityce społecznej i gospodarczej uwzględniać dobro rodziny, ze szczególną troską w stosunku do rodzin znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej, zwłaszcza wielodzietnych i niepełnych, które mają prawo do szczególnej pomocy ze strony władz publicznych (art. 71 ust. 1). Do takiej szczególnej pomocy ma prawo matka przed i po urodzeniu dziecka (art. 71 ust. 2). Szczególną pozycję w zakresie pomocy udzielanej przez państwo rodzinie zajmuje dziecko. Nie tylko cieszy się ono ochroną swoich praw, ale konstytucja statuuje prawo każdego do żądania od organów władzy publicznej ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją (art. 72 ust. 1). Konstytucja RP poręcza prawo do opieki i pomocy władz publicznych dla dziecka pozbawionego opieki rodzicielskiej (art. 72 ust. 2). Prawo owo wiąże się z obowiązkiem władz publicznych we wskazanym wyżej zakresie. W toku ustalania praw dziecka organy władzy publicznej oraz osoby odpowiedzialne za dziecko są obowiązane do wysłuchania i w miarę możliwości uwzględnienia zdania dziecka (art. 72 ust. 3). Dla ochrony praw i dobra dzieci konstytucja powołuje nową instytucję Rzecznika Praw Dziecka (art. 72 ust. 4). 2. Inne akty prawne 2.1. Przepisy ogólne 1) Kodeks rodzinny i opiekuńczy stanowi fundamentalny akt prawny regulujący stosunki prawne w rodzinie oraz w zakresie opieki i kurateli. Został on wprowadzony ustawą z dnia 25 lutego 1964 r. (Dz. U. Nr 9, poz. 59) i od tej pory był już wielokrotnie nowelizowany (Dz. U. z 1975 r. Nr 45, poz. 234; Dz. U. z 1986 r. Nr 36, poz. 180; Dz. U. z 1990 r. Nr 34, poz. 198; Dz. U. z 1995 r. Nr 83, poz. 417; Dz. U. z 1998 r. Nr 117, poz. 757; Dz. U. z 1999 r. Nr 52, poz. 532; Dz. U. z 2000 r. Nr 122, poz. 1322; Dz. U. z 2001 r. Nr 128, poz. 1403; Dz. U. z 2003 r. Nr 83, poz. 772; Dz. U. z 2003 r. Nr 130, poz. 1188; Dz. U. z 2004 r. Nr 162, poz. 1691; Dz. U. z 2007 r. Nr 134, poz. 947; Dz. U. z 2007 r. Nr 121, poz. 831; Dz. U. z 2007 r. Nr 134, poz. 947; Dz. U. z 2007 r. Nr 192, poz. 1378; Dz. U. z 2008 r. Nr 220, poz. 1431; Dz. U. z 2010 r. Nr 125, poz. 842; Dz. U. z 2011 r. Nr 75, poz. 398); 2) ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Przepisy wprowadzające kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 60); 3) ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.), a w szczególności przepisy: dotyczące postępowania w sprawach małżeńskich (art k.p.c.), dotyczące postępowania w sprawach ze stosunków między rodzicami a dziećmi (art k.p.c.), 23