Pomorska Sieć Tematyczna ds. wysokiego poziomu zatrudnienia. V spotkanie. Ekspertyza. Zielone miejsca pracy. - stan obecny i perspektywy

Transkrypt

1 Pomorska Sieć Tematyczna ds. wysokiego poziomu zatrudnienia V spotkanie Ekspertyza Zielone miejsca pracy - stan obecny i perspektywy Mirosław Włas Spis treści Streszczenie... 2 Wprowadzenie... 3 Opis zastosowanej metodologii oraz źródła informacji... 3 Opis wyników analizy... 3 Zielona miejsca pracy... 3 Sektory gospodarki, a zielone miejsca pracy... 6 Realizacja polityki energetycznej... 8 Wnioski Przypisy... 14

2 Streszczenie UE dokłada wszelkich starań, aby zapewnić równowagę pomiędzy wzrostem gospodarczym a potrzebami ochrony środowiska, i wyznaczyła sobie ambitne cele w zakresie redukcji emisji gazów cieplarnianych, podniesienia wydajności energetycznej, rozwoju odnawialnych źródeł energii oraz redukcji ilości produkowanych odpadów. W konsekwencji powstały różnorodne zielone miejsca pracy, tzn. miejsca pracy służące wspieraniu ochrony środowiska lub przywracaniu go do stanu naturalnego. Jeżeli rzeczywiście mają one sprzyjać zrównoważonemu rozwojowi, zatrudnionym na takich stanowiskach osobom należy zapewnić bezpieczne, zdrowe i godziwe warunki pracy. Zielone miejsca pracy powinny być dobre zarówno dla pracowników, jak i dla środowiska. Budowa tych filarów wymaga realizacji 6 celów strategicznych. Cele te będą aktywnie wspierane przez przedsiębiorców polskiego przemysłu. Cele to: 1. Wspieranie innowacyjności gospodarczej generującej nowe miejsca pracy. 2. Transformacja polskiej energetyki w kierunku systemu energetyki rozproszonej. 3. Budowa polskiej specjalności gospodarczej w oparciu o rozwój produkcji przemysłu dla sieci Smart Grids. 4. Rozwój motoryzacji elektrycznej. 5. Wspieranie międzynarodowej solidarności w zakresie ochrony środowiska naturalnego i klimatu. 6. Budowa gospodarki metanowej, a w przyszłości wodorowej w oparciu o własne zasoby paliw kopalnych w postaci węgla i gazu. Każdy z tych celów powinien być przełożony na program i spójną listę zadań projektów szczegółowych. Warunkiem koniecznym dla realizacji wskazanych celów jest umocowanie programów rozwoju w ustawach: o odnawialnych źródłach energii (OZE), o korytarzach przesyłowych, o efektywności energetycznej, o wspieraniu innowacyjności, Prawo energetyczne, Prawo budowlane oraz przygotowywanych aktach prawnych koniecznych dla rozwoju budownictwa pasywnego. W przedstawionym powyżej materiale proponuje się powstanie miejsc pracy w oparciu o dwa filary: Generacji rozproszonej, efektywnej energetyce następnej generacji opartej na niewyczerpywalnych źródłach energii (OZE), Przemyśle ICT, którego kołem zamachowym będzie produkcja towarów i usług dla rynku Internetu Przedmiotów 1 (powszechnej sieci telematycznej), ze szczególną koncentracją na produktach i usługach Smart Grid. 1 Internet przedmiotów, Internet rzeczy (ang. Internet of Things, IoT) zakłada połączenie w sieć niemalże wszystkich rodzajów urządzeń. Za tym pojęciem kryje się wizja przyszłego świata, w którym cyfrowe i fizyczne urządzenia czy przedmioty codziennego użytku, są połączone odpowiednią infrastrukturą, w celu dostarczenia całej gamy nowych aplikacji i usług. 2

3 Wprowadzenie 23 października 2014 r. przywódcy europejscy zaakceptowali cele unijnej polityki klimatycznej do roku Państwa członkowskie UE uzgodniły, że do 2030 r. Unia obniży emisje gazów cieplarnianych o 40%, zwiększy udział odnawialnych źródeł energii o 27% i poprawi efektywność energetyczną o 27%. Cel dla odnawialnych źródeł jest wiążący tylko na poziomie UE, a nie na poziomie krajów członkowskich, natomiast cel dla efektywności energetycznej w ogóle nie jest wiążący, co zagraża ich realizacji. Niestety szczegółowe ustalenia Rady Europejskiej nie gwarantują osiągnięcia tych celów. Bez wiążących celów dla energetyki odnawialnej i efektywności energetycznej dla poszczególnych państw, sektory te nie będą się w Polsce prawidłowo rozwijać. W ten sposób stracimy szansę na zmniejszenie uzależnienia od węgla i importu paliw kopalnych z zagranicy. Polski rząd uzyskał zgodę na przyznawanie darmowych uprawnień energetyce, a jednocześnie obietnice znacznego wsparcia finansowego, które ma ułatwić przestawienie polskiej gospodarki na niskoemisyjne tory. Jednak, o ile środki te nie zostaną właściwie spożytkowane, przyjęte zapisy i darmowe uprawnienia mogą przedłużyć nasze uzależnienie od węgla i opóźnić niezbędne zmiany w sektorze energetycznym. Kluczowe jest, aby wynegocjowane przez polski rząd wsparcie finansowe wykorzystać we właściwy sposób: na zwiększanie efektywności energetycznej i wspieranie energetyki obywatelskiej tak, aby każdy obywatel mógł na własnej skórze odczuć, że polityka klimatyczna oznacza korzyści. Obecnie pieniądze z mechanizmów solidarnościowych łatają tylko dziurę budżetową i powiększają zyski firm energetycznych. W latach Polska może liczyć na ponad 3 miliardy euro wsparcia w ramach klimatycznych mechanizmów solidarnościowych. Niestety całość tych środków ma trafić do budżetu państwa, zamiast wesprzeć budżety domowe obywateli. Ponadto 7,5 mld euro, które firmy energetyczne mają w latach zainwestować w odchodzenie od paliw kopalnych w zamian za przekazane im uprawnienia, przeznaczone zostanie głównie na projekty utrwalające status quo w energetyce. Opis zastosowanej metodologii oraz źródła informacji Charakterystyka obecnego stanu oraz perspektywa sektora zielonych miejsc pracy sporządzona została w oparciu o analizę danych statystycznych oraz wyniki opracowań naukowych i eksperckich.. Jako zasadniczą wykorzystano metodę indukcyjną polegającą na sformułowaniu uogólnień sprawozdawczych i naukowo-badawczych na podstawie przebadanego materiału. Uzupełniająco zastosowano podejście redukcyjne, pozwalające na weryfikację uzyskanych uogólnień. Opis wyników analizy Zielona miejsca pracy Założenia Zielone miejsca pracy (zielone kołnierzyki, ang. Green-collar jobs, green jobs) miejsca pracy powstałe w wyniku włączenia zasady zrównoważonego rozwoju w procesy modernizacyjne. Są to przede wszystkim prace związane z sektorem transportu zbiorowego, odnawialnych 3

4 źródeł energii, budownictwa i gospodarki odpadami. Ich rozkwit związany jest z rosnącym przekonaniem, że zmiany klimatyczne są efektem działalności człowieka, więc ich zahamowanie wymaga zmian ekonomicznych, zapewniających zachowanie środowiskowego dobrostanu i zapewnienie nowych miejsc pracy dla osób bezrobotnych oraz pracujących w sektorach, które obecnie przyczyniają się w największy sposób do globalnego ocieplenia (takich jak przemysł samochodowy czy też wydobycie węgla). Instytut na rzecz Ekorozwoju definiuje zielone miejsca pracy następująco[7]: ZIELONE MIEJSCA PRACY powstają w związku z podejmowaniem bezinwestycyjnych i inwestycyjnych przedsięwzięć, których efektem jest zmniejszenie presji na środowisko naturalne ze strony gospodarki i konsumpcji. Zielone miejsca pracy mogą powstawać w każdym sektorze gospodarki, warunkiem jest, aby osoby zatrudnione były bezpośrednio lub pośrednio zaangażowanie w poprawianie stanu środowiska na danym terenie oraz w przeciwdziałanie przedsięwzięciom szkodliwym dla stanu środowiska zarówno w krótkim jak i w długim okresie czasu. Na przykład pracę nauczycieli i działaczy organizacji społecznych podnoszących wiedzę i świadomość ekologiczną uczniów i społeczeństwa, jak również naukowców i projektantów zatrudnionych w jednostkach badawczo-rozwojowych uczelni i firm można zaliczyć do zielonych miejsc pracy, chociaż efekty tej pracy w odniesieniu do stanu środowiska mają charakter pośredni i długofalowy. Z drugiej strony liczne zielone miejsca pracy istnieją w sektorze infrastruktury komunalnej związanej z gospodarką wodnościekową, gospodarowaniem odpadami komunalnymi i przemysłowymi, ochroną powietrza atmosferycznego i z innymi dziedzinami ochrony środowiska. Praca osób zatrudnionych w tym dziedzinach bezpośrednio i na bieżąco przyczynia się do ograniczania presji na środowisko. Na szczególną uwagę władz i społeczeństwa zasługują miejsca pracy powstające w dziedzinach innowacyjnych ukierunkowanych na osiąganie oszczędności w użytkowaniu zasobów naturalnych, energii i wody dla celów produkcji i konsumpcji. UE dokłada wszelkich starań, aby zapewnić równowagę pomiędzy wzrostem gospodarczym a potrzebami ochrony środowiska, i wyznaczyła sobie ambitne cele w zakresie redukcji emisji gazów cieplarnianych, podniesienia wydajności energetycznej, rozwoju odnawialnych źródeł energii oraz redukcji ilości produkowanych odpadów. Przełożyło się to na powstanie licznych zielonych miejsc pracy. Największy wzrost sektora (szacowanych w Europie na 3,4 miliona, dla porównania sektor samochodowy 2,7 miliona)[1] przypadł na lata w Niemczech, podczas rządów koalicyjnych SPD i Zielonych. Badania Worldwatch Institute wskazują, że zainwestowanie przez ówczesny rząd w docieplenie budynków oraz wyposażanie ich w instalacje OZE 5,2 miliarda dolarów przyniosło całkowite inwestycje o wartości 20,9 miliarda dolarów oraz przyczyniło się do powstania i utrzymania 140 tysięcy miejsc pracy. Dzięki temu programowi roczne emisje gazów cieplarnianych pochodzące z budynków spadły o 2%. Około 4 miliardy z zainwestowanych przez rząd środków odzyskano dzięki uzyskaniu wyższych podatków z inwestycji podnoszących energooszczędność budynków, a ponadto uniknięto konieczności wypłacania zasiłków dla osób bezrobotnych. W 2005 r. czerwono-zielona koalicja zwiększyła finansowanie programu do poziomu prawie 2 miliardów dolarów rocznie. Inwestycja doprowadziła do powstania około 145 tysięcy dodatkowych pełno-etatowych miejsc pracy w 2006 r. Docieplanie budynków jest jednym z kluczowych elementów strategii niemieckiego rządu osiągnięcia redukcji emisji o 40% do 2020 r.[2]. Natomiast inny dynamicznie rozwijający się sektor tworzący zielone miejsca pracy to energetyka odnawialna, która zatrudnia w Niemczech obecnie ponad 300 tysięcy osób[3]. Badania ETUC, Europejskiej Konfederacji Związków Zawodowych wskazują, że odpowiednio przeprowadzona reforma rynku pracy, dostosowująca go do przeciwdziałania zmianom klimatycznym, może stworzyć wystarczającą liczbę miejsc pracy, by zamortyzować 4

5 zmniejszenie się ich w bardziej szkodliwych ekologicznie sektorach gospodarki i jednocześnie zwiększyć zatrudnienie na rynku pracy poprzez dodatkowe etaty dla osób bezrobotnych[4]. Szacuje się, że zwiększanie efektywności energetycznej o 1% rocznie przez dziesięć lat spowoduje powstanie i utrzymanie 200 tysięcy nowych miejsc pracy w całej Unii Europejskiej w tym okresie. Dodatkowe pełne etaty mogą powstać dzięki większym inwestycjom w energetykę wiatrową przy rocznej produkcji 1 terawatogodziny powstaje od 918 do 2400 miejsc pracy, podczas gdy przy wytworzeniu tej samej ilości energii w elektrowni jądrowej powstaje ich 75, w gazowej 250 do 265, a w węglowej 370. Ta gałąź gospodarki już dziś zatrudnia osób w Niemczech i w Hiszpanii. Dodatkowe możliwości pojawiają się przy okazji kursów i szkoleń, pomagających w zdobyciu odpowiednich kwalifikacji i przekwalifikowaniu się[5]. Rola samorządu i lokalnej społeczności "ZAZIELENIANIE LOKALNYCH RYNKÓW PRACY jest to proces powstawania w skali lokalnej, w powiecie, gminie, mieście, wsi, osiedlu zielonych miejsc pracy. W procesie tym aktywny udział biorą władze lokalne, przedsiębiorcy, działacze organizacji społecznych, przedstawiciele instytucji finansowych (banków, agencji i instytucji administrujących funduszami krajowymi i unijnymi). Istotnym elementem tego procesu jest partnerstwo tych grup społecznych, a nadrzędnym celem ich działania jest wzrost przedsiębiorczości i konkurencyjności na ich terenie oraz wykorzystywanie lokalnych zasobów, w tym lokalnych zasobów pracy. Miejsca pracy w dziedzinach proekologicznych stanowią niszę lokalnych rynków pracy. Istotą zazieleniania lokalnych rynków pracy w Polsce powinno być trwałe i konsekwentne rozszerzanie tej niszy, tak aby następowała restrukturyzacja lokalnych rynków pracy w kierunku bardzie przyjaznym środowisku naturalnemu oraz, aby więcej takich miejsc pracy przybywało niż ubywało". Skupienie uwagi na tworzeniu miejsc pracy, które można nazwać zielonymi miejscami pracy" to zjawisko dosyć nowe w Polsce. Jedynie kilka instytucji w Polsce zajmuje się tą tematyką. Jedną z nich jest Instytut na rzecz Ekorozwoju, który od kilku lat, wspólnie z Europejskim Biurem Środowiskowym (European Environmental Bureau) prowadzi prace nad wykorzystaniem działań na rzecz środowiska, jako potencjalnego obszaru kreowania nowych miejsc pracy. Wnioski wynikające z ich badań są następujące: Koncepcja zielonych miejsc pracy rozszerza się poza sektor przedsiębiorstw ochrony środowiska dzięki prezentowaniu dobrych praktyk z krajów Unii Europejskiej oraz prawodawstwa unijnego w tym zakresie. Wzrasta zainteresowanie zielonymi miejscami pracy na poziomie lokalnym. Wzrasta wiedza, czym są zielone miejsca pracy, głównie na poziomie lokalnym. Z badań Instytutu na rzecz Ekorozwoju wynika również, że możliwości wzrostu zatrudnienia związanego z ochroną środowiska nie są w pełni wykorzystane. Przyczyny tego stanu wynikają z: niedostrzegania możliwości kreowania miejsc pracy w ramach działalności pro środowiskowych, braku na szczeblu lokalnym potencjału merytorycznego i organizacyjnego do wykorzystania możliwości tworzenia zielonych miejsc pracy, słabego poparcia społecznego dla ochrony środowiska przyrodniczego, 5

6 braku tradycji do integrowania się społeczności lokalnych dla wspólnego rozwiązywania ważnych problemów społecznych i ekologicznych, braku na szczeblu lokalnym osób i organizacji przygotowanych do podejmowania działań integrujących społeczności lokalne wokół rozwiązywania problemów społecznych i ekologicznych, braku wsparcia takich osób i organizacji przez administrację i instytucje lokalne, braku wiary lokalnych działaczy społecznych we własne siły, słabego wykorzystania nowoczesnych technik informacyjnych do rozwijania rynku pracy. W Polsce istnieją bardzo dobre warunki do rozwoju przyjaznych środowisku inwestycji. Jest to wynikiem wdrożenia odpowiedniego prawa ochrony środowiska, które jest zgodne z prawodawstwem unijnym, a także dzięki możliwości wykorzystania funduszy strukturalnych i pomocowych. W rękach władz samorządowych i rządowych jest tworzenie możliwości do rozwoju, jednakże nie są one często wykorzystywane. W Polsce istnieje wiele dokumentów mówiących o przeciwdziałaniu bezrobociu, ale nie są one, w opinii wielu instytucji, powiązane z zapisanym w Konstytucji RP zrównoważonym rozwojem. Istnieje zatem potrzeba uwzględniania możliwości tworzenia zielonych miejsc pracy na rynku pracy. Sektory gospodarki, a zielone miejsca pracy Odnawialne źródła energii Odnawialne źródła energii posiadają największy potencjał w tworzeniu "zielonych miejsc pracy". Możliwości wykorzystania odnawialnych źródeł energii przewyższają potrzeby energetyczne kraju, a niezależni eksperci oceniają, że ok. 60% energii w Polsce może pochodzić z odnawialnych źródeł. Ryc. 1 Rozwój gospodarki opartej na wiedzy Potencjał rynku energetycznego jest znacznie mniejszy, ale szacuje się, że w ciągu najbliższych kilku lat może osiągnąć poziom 12-15%. Rząd RP przyjął "Strategię rozwoju energetyki odnawialnej", której celem jest zwiększenie udziału energii ze źródeł odnawialnych w bilansie paliwowo-energetycznym kraju do 7,5% w 2010 r. i do 14% w 2020 r. w strukturze zużycia nośników pierwotnych. Sektor odnawialnych źródeł energii kreuje więcej miejsc pracy niż sektor opierający się na źródłach nieodnawialnych. Ze względu na wielki potencjał 6

7 energetyczny Polski (zwłaszcza biomasy) sektor odnawialnych źródeł staje się bardzo dochodowy i dynamicznie się rozwija. Również programy dotyczące oszczędzania energii cieszą się zainteresowaniem "zielonych" przedsiębiorców. Liczba potencjalnych nowych miejsc pracy w Polsce w firmach związanych z OZE, efektywnością energetyczną, inteligentną energetyką i generacją rozproszoną: instytuty badawcze 15 instytucji po 100 osób 1500 firmy technologiczne 250 firm po 50 osób firmy produkcyjne 100 firm po osób firmy instalacyjne 500 firm po osób firmy serwisujące 500 firm po osób Trudniej jest szacować potencjał zatrudnienia w skali województwa. Warto mieć na względzie fakt, iż położenie Pomorskiego w basenie Morza Bałtyckiego jest atutem mając na uwadze lokalizację morskich farm wiatrowych. Obecnie Pomorskie wyróżnia się pozytywnie w zakresie udziału energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych. W 2013 r. udział energii odnawialnej w produkcji energii elektrycznej sięgnął 36,6 proc., przy średniej ogólnopolskiej sięgającej 10,4 proc. Wysoka wartość wskaźnika jest jednak w znaczącym stopniu wynikiem braku konwencjonalnych źródeł energii w regionie oraz, co się z tym wiąże importu energii z innych województw Zdecydowanie niższy jest jednak udział energii odnawialnej w ogólnym zużyciu energii (około 4 proc.). Województwo posiada zaplecze naukowo badawcze oraz zasoby kapitału ludzkiego, które jak wskazują liczne doświadczenia międzynarodowe mogą być atutem wspierającym rozwój przemysłów niskoemisyjnych (np. byli pracownicy stoczni). Ochrona przyrody Sektor ochrony przyrody również może być miejscem pracy. Istnieje wiele możliwości znalezienia zatrudnienia związanego bezpośrednio lub pośrednio z ochroną przyrody. Przykładami może być np. praca przy aktywnej ochronie przyrody (utrzymanie pożądanego stanu przyrody lub jej renaturalizacja), zarządzanie terenami cennymi przyrodniczo (zarówno tymi chronionymi formalnie, jak i np. społecznymi formami ochrony przyrody), nauce, wypoczynkowi, turystyce, rekreacji i edukacji. Dużą wagę przykłada się do zrównoważonego leśnictwa i zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich jako możliwości zatrudnienia szczególnie przy certyfikacji lasów czy wdrażaniu programów rolnośrodowiskowych. Ochrona środowiska Sektor ochrony środowiska daje zatrudnienie setkom tysięcy ludzi w Polsce, zarówno w samym sektorze ochrony środowiska, jak również w tych dziedzinach produkcji, które są pośrednio związane z ochroną środowiska. Sektor ochrony środowiska obejmuje swoim zakresem wszelkie działania związane z działaniami ochronno-środowiskowymi, takimi jak np. ochrona powietrza, ochrona wód, gospodarka odpadami, gospodarka wodno-ściekowa, ochrona przed hałasem, itd. Najwięcej osób pracuje w gospodarce odpadami i gospodarce wodnościekowej. Dostosowanie prawa ochrony środowiska do standardów Unii Europejskiej stworzyło warunki do powstawania nowych miejsc pracy. Rolnictwo Rolnictwo jest częścią gospodarki, która wpływa na stan środowiska zarówno w sposób pozytywny jak i negatywny. Zrównoważone rolnictwo, oparte na ekstensywnej uprawie roli i hodowli może być szansą na tworzenie nowych miejsc pracy w rolnictwie "ekologicznym" i 7

8 produkcji zdrowej żywności. Dzięki takiemu podejściu do rolnictwa będzie również możliwość zachowania starych, lokalnych gatunków roślin i zwierząt. Transport rowery i rozwój lokalny Jazda na rowerze sprzyja zachowaniu zdrowia, poprawia jakość życia i jest przyjazna środowisku. Wśród mniej oczywistych faktów mieści się pozytywny wpływ rozwoju branży rowerowej na rozwój lokalny. Badania realizowane przez Transport and Mobility Leuven Research Institute dla Europejskiej Federacji Cyklistów (ECF) jasno wskazują, iż wzrost udziału transportu rowerowego sprzyja gospodarce lokalnej. Po pierwsze rowerzyści częściej robią zakupy w lokalnych sklepach i punktach gastronomicznych. Po drugie sam rozwój turystyki rowerowej oraz rozwój dystrybucji i naprawy sprzętu rowerowego tworzy nowe miejsca pracy. Po trzecie szacuje się, że na każdy zainwestowany w rozwój infrastruktury rowerowej 1 mln euro przypada utworzenie 7,33 etatu, podczas gdy w przypadku innych rodzajów inwestycji infrastrukturalnych tworzone jest 5,73 miejsca pracy 2. Warto przy tym wskazać, iż Gdańsk znajduje się w polskiej awangardzie miast przyjaznych rowerzystom. Z drugiej jednak strony warto mieć na uwadze fakt, iż w wielu polskich aglomeracjach potencjału komunikacji rowerowej jeszcze nie zauważono. Turystyka Turystyka jest bardzo mocno powiązana z ochroną przyrody, jako że ponad 33% powierzchni kraju jest objęte różnymi formami ochrony przyrody (począwszy od 23 parków narodowych, a skończywszy na tysiącach użytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych). Silnie wyróżnia się również agroturystyka, która rozwija się na terenach wiejskich i opiera się na bliskim kontakcie z naturą i gospodarstwem wiejskim. Zielone miejsca pracy są identyfikowane w całym sektorze turystycznym jako: obsługa hoteli, pensjonatów, kwater prywatnych, restauracji, usług regionalnych (kowalstwo, kuchnia regionalna, wyroby ludowe, itp.), a także usług przewodnickich, organizacji imprez, itp. Przedsięwzięcia społeczne szansą na zielone miejsca pracy Działalność organizacji ekologicznych również może być postrzegana jako zielone miejsca pracy. Głównie organizacje ekologiczne działają w celu rozwiązywania własnych, lokalnych problemów związanych z szeroko pojętą ochroną środowiska, ale także istnieją organizacje, które prowadzą swoje działania na poziomie regionalnym i ogólnopolskim. Pozarządowe organizacje ekologiczne są dobrym pracodawcą dla: inżynierów i techników ochrony środowiska, przyrodników, dziennikarzy, rolników, specjalistów od zarządzania, itp. Realizacja polityki energetycznej Celem polityki energetycznej państwa jest: zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego kraju, wzrost konkurencyjności gospodarki i jej efektywności energetycznej, ochrona środowiska przed negatywnymi skutkami działalności energetycznej, związanej z wytwarzaniem, przesyłaniem i dystrybucją energii i paliw Realizacja 6 celów strategicznych krótko omówionych poniżej pozwoli na stworzenie w perspektywie dekady ok. 120 tysięcy miejsc pracy w nowej energetyce i co najmniej 60 tysięcy nowych miejsc pracy w przemyśle ICT, elektrycznym i motoryzacyjnym

9 Innowacje generują miejsca pracy Nie wszystkie działania proinnowacyjne w przedsiębiorstwach prowadzą do wzrostu liczby miejsc pracy. Ponieważ przedsiębiorcy znacznie chętniej wdrażają te innowacje, które zmniejszają udział kosztów pracy i kosztów stałych, więc innowacje generujące nowe miejsca pracy powinny być wyposażone w relatywnie silniejsze mechanizmy wsparcia w porównaniu z innymi typami projektów innowacyjnych. Przykładem takich innowacji jest rozbudowa energetyki opartej na wielkich elektrowniach systemowych o systemy rozproszonych źródeł energii. Z samej istoty zmiany wynika, że jest to przeniesienie punktu ciężkości z wielkonakładowych inwestycji w obiekty zatrudniające niewielką liczbę ludzi na rzecz tanich (bo produkowanych masowo w systemie fabrycznym) instalacji mikrogeneracyjnych, ale wymagających znacznie większych nakładów pracy na instalację, obsługę i serwis systemu, czyli na miejsca pracy. Ten sposób wspierania innowacji wzmacnia rynek wewnętrzny, podnosi poziom zatrudnienia i udział kosztów pracy w całkowitym bilansie przedsięwzięć kraju oraz poziom akceptacji społecznej dla podnoszenia produktywności i innowacyjności gospodarki. Ma to olbrzymie znaczenie, gdyż ludzie z natury rzeczy obawiają się zmian, zatem budowa pozytywnego postrzegania ciągłych zmian to potężny mechanizm napędzający rozwój gospodarki. Budowa energetyki rozproszonej W ciągu ostatnich 25 lat uruchomiono niezliczoną liczbę programów naukowych, projektów naukowo-badawczych i demonstracyjnych, z których jednoznacznie wynika, że energetyka rozproszona to przemyślana koncepcja, w oparciu o którą są przebudowywane systemy energetyczne. Będzie to energetyka oparta na mikroźródłach z dużym udziałem OZE. To nie jest kwestia przyszłości tylko już biegnący proces inwestycyjny o światowym zasięgu. Struktura energetyki Polski powinna być zbliżona do struktury energetyki naszego największego partnera gospodarczego Niemiec. W elektroenergetyce naszego zachodniego sąsiada ok. 25% zainstalowanej mocy to OZE, produkujące już 16,7% całości energii elektrycznej (stan na koniec 2010 r.). Przeprowadzone ostatnio analizy wykazały pozytywny wpływ procesu budowy energetyki rozproszonej na modernizację, wzrost zatrudnienia i wzrost innowacyjności całej niemieckiej gospodarki. Znane są również prognozy dotyczące dalszego szybkiego spadku cen OZE i urządzeń Smart Grids. W związku z tym, architekci polityki gospodarczej Niemiec podjęli kluczowe decyzje o kontynuowaniu tego kierunku rozwoju, co będzie wpływało na politykę inwestycyjną polskich przedsiębiorstw zorientowanych na eksport. Prawdopodobnie w ciągu 10 lat całkowity koszt budowy 1 MW zainstalowanej mocy w energetyce rozproszonej i późniejszy koszt produkcji 1 MWh energii będą znacznie niższe niż w obecnych systemach energetycznych. Przewiduje się, że równoległy rozwój motoryzacji elektrycznej i warstwy Smart Grids pozwoli na wzmocnienie systemu stabilizacji i bilansowania sieci w warunkach zmiennej podaży energii ze słońca i wiatru, poprzez wykorzystanie rosnących możliwości jej magazynowania. Obecny system budowy energetyki opiera się na wielkich, niepowtarzalnych projektach inwestycyjnych, co musi rodzić duże koszty. Każda zrealizowana inwestycja ma niską podatność na dalsze zmiany i korekty popełnionych błędów. Raz zbudowana elektrownia musi być eksploatowana przez dziesięciolecia, mimo że tuż po zakończeniu jej budowy staje się przestarzała i nieefektywna w stosunku do aktualnego poziomu techniki. Analiza techniczna podstawowych elementów energetyki rozproszonej wskazuje, że koszty produkcji 1 MW mocy w wysokoefektywnych źródłach energii będą niższe niż w dotychczasowym systemie opartym na wielkich elektrowniach systemowych, gdyż może być wykorzystany 9

10 efekt skali towarzyszący potokowej, w pełni zautomatyzowanej produkcji seryjnej. Cechą obecnej produkcji jest możliwość szybkiej wymiany technologii, jej usprawniania na bieżąco, w rytm zbieranego doświadczenia produkcyjnego. Większość rozwijanych obecnie OZE i wysoko efektywnych źródeł kogeneracyjnych, to produkty przemysłu ICT. Cechuje je niezwykła elastyczność, zdolność do stałej redukcji kosztów wytwarzania, duże możliwości obniżki kosztów jednostkowych przy wzroście skali produkcji. Budowa energetyki rozsianej i rozproszonej to pełne wykorzystanie i ekonomiczne podparcie procesu budowy sieci infrastruktury technicznej społeczeństwa cyfrowego. W proces budowy energetyki rozsianej i rozproszonej powinien być zaangażowany kapitał obywateli poprzez instytucję prosumenta i wsparcie dla okresu transformacji. Dla sprawnego funkcjonowania prosumenta konieczne jest powstanie nowych podmiotów gospodarczych. Będą to zarówno firmy typu ESCO 3 jak i operatorzy wyspecjalizowani w świadczeniu usług telematycznych. Ich celem będzie dostawa usług M2M, a w tym obsługa prosumentów. Dotychczasowi uczestnicy rynku energetycznego, działający w oparciu o prawo energetyczne, z mocy prawa nie mogą pełnić tej funkcji. Nie powinni jej pełnić również ze względu na konflikt interesów. Podmioty zajmujące się produkcją i sprzedażą energii nie mogą wspierać prosumenta, gdyż muszą go postrzegać jako swego konkurenta. Warunkiem technicznym zaistnienia prosumenta jest budowa nowej infrastruktury nazwanej Advanced Measurement Infrastructure (w skrócie AMI). Najlepszym z możliwych rozwiązań wydaje się rozwój rozproszonych źródeł energii na obszarach słabo zurbanizowanych. Naturalnym uogólnieniem tego trendu jest Rozwój Gospodarki Niskoemisyjnej, który na obszarach wiejskich powinien realizować się poprzez: Poprawę efektywności energetycznej. Rozwój rozproszonych, niskoemisyjnych źródeł energii w wersjach: o o Gminnych Centrów Energetyki Niskoemisyjnej; Prosumenckich Źródeł Energii. Rozwój Inteligentnych Sieci wraz z całym zapleczem usługowo-logistyczno operacyjnym na podstawowych poziomach napięć: niskim i średnim. ICT polską specjalnością gospodarczą Specjalizacja ICT powinna się wyrażać w zdolności do generacji większej niż w innych działach gospodarki zdolności do wytwarzania wartości dodanej, a w związku z tym wyższym poziomem eksportu. Zatem cel ten powinien mieć postać ilościową. W perspektywie roku 2020 powinniśmy: oprzeć rozwój energetyki rozsianej i rozproszonej na własnym potencjale produkcyjnym (min. 50% zainstalowanych mocy i sprzętu powinno pochodzić z zakładów zlokalizowanych w Polsce); 3 ESCO Przedsiębiorstwo usług energetycznych (ang. Energy Service Company) zgodnie z dyrektywą 2006/32/WE z dnia 5 kwietnia 2006 r. w sprawie efektywności końcowego wykorzystania energii i usług energetycznych to przedsiębior-stwo świadczące usługi energetyczne lub dostarczające innych środków poprawy efektywności energetycznej w zakładzie lub w pomieszczeniach użytkownika 10

11 osiągnąć pozycję liczącego się w UE eksportera OZE i Smart Grid zaspokajając 15% zapotrzebowania UE na produkty energetyki rozproszonej, rozsianej i Smart Grid; przechodzić na motoryzację elektryczną w tempie zbliżonym do innych krajów UE. Dla osiągnięcia tego celu potrzebne jest współdziałanie przemysłu i administracji gospodarczej kraju. Konieczna jest przede wszystkim modernizacja infrastruktury technicznej i aktywizacja własnych zasobów naukowo-technicznych na rzecz projektów zorientowanych na wsparcie wdrożenia systemów telematycznych, w tym Smart Grids. Zdekapitalizowany system elektroenergetyczny to chłonny rynek zbytu dla produktów polskiego przemysłu ICT, a konieczność dużych inwestycji w energetyce może być jednocześnie impulsem rozwoju dla całej gospodarki. Stanie się tak, jeśli inwestycje te będą oparte o rachunek ekonomiczny i spójny model przyszłej energetyki. Istnieje pilna potrzeba przygotowania odpowiednich regulacji prawnych, które utrudnią europejskim koncernom energetycznym tworzenie swoistych barier pozataryfowych, gdyż są to preferencje dla lokalnych producentów, integratorów i usługodawców. W ten sposób otworzymy rynek zbytu dla produkcji masowej, a więc efektywnej ekonomicznie. Program rozwoju motoryzacji elektrycznej O rozwoju motoryzacji elektrycznej zdecydują dwa czynniki łącznie: podaż samochodów elektrycznych w cenach uzasadniających ich nabycie; dostępność infrastruktury pozwalającej na powszechne przechodzenie na samochody elektryczne. Rolą państwa jest tworzenie warunków ułatwiających zakup samochodów elektrycznych. Postulowany program powinien być oparty na wnikliwej analizie rynkowej i stałym monitorowaniu sytuacji na rynku motoryzacyjnym. Program ten powinien uwzględniać również oddziaływanie motoryzacji elektrycznej na finanse publiczne. Tylko wtedy gospodarka Polski będzie w stanie wzmocnić pozycję przemysłu motoryzacyjnego na rynku UE i uniknie napięć, jakie będą związane z tak doniosłą transformacją w systemie transportowym. Program rozwoju motoryzacji powinien być spójny z programem rozwoju OZE i energetyki gazowej. Konkurencja dwóch sposobów magazynowania energii: w akumulatorach litowojonowych lub w wodorze jeszcze nie wyłoniła lidera. Magazyny energii stanowią kluczowy element w całym procesie modernizacji energetyki i motoryzacji, dlatego warto by nadać im wysoki priorytet rozwojowy w projektach wsparcia dla innowacyjności, programach rozwoju motoryzacji elektrycznej, programach rozwoju energetyki i infrastruktury. Samochody elektryczne staną się również kluczowym mechanizmem stabilizacji sieci elektroenergetycznej. Przyjęcie za prawdziwą prognozę UE, że w 2030 r. połowę pojazdów sprzedawanych w UE będą stanowiły samochody elektryczne oznacza, że w perspektywie 20 lat trzeba przewidzieć istotne zmiany w sposobie funkcjonowania infrastruktury komunikacyjnej. Trzeba zaplanować reformę finansów publicznych, która w sposób ewolucyjny adaptować będzie system akcyzowy do zmieniającej się struktury transportu kołowego. Program rozwoju motoryzacji elektrycznej jest w najwyższym stopniu komplementarny i tożsamy ze specjalizacją zorientowaną na produkty i usługi dla Smart Grids. 11

12 Program redukcji gazów cieplarnianych Obecna polityka klimatyczna i energetyczna powoduje rosnącą rozbieżność celów gospodarczych Polski i naszych głównych partnerów gospodarczych. Realizacja celów ekologicznych to konieczność, której nie da się uniknąć. Zamiana polityki zachowawczej, opartej na starych technologiach energetycznych (forsowanej przez sektor przedsiębiorstw państwowych i energochłonnych) na politykę ofensywną, poszukującą miejsca Polski w głównym nurcie zmian w technologiach globalnych jest koniecznością gospodarczą. Proponowany cel to propozycja wykorzystania ogólnoświatowego procesu inwestycyjnego na rzecz ekologii do wzrostu polskiej gospodarki. System wsparcia dla nowych technologii musi być połączony z mechanizmami osłonowymi przed konkurencją ze strony regionów, które nie dołączyły do krajów chroniących środowisko naturalne. Trzeba mieć świadomość, że szybkie uruchomienie produkcji OZE, elektroniki energetycznej i energooszczędnych materiałów budowlanych wymaga dużych ilości energii, a więc znaczącego wzrostu emisji gazów cieplarnianych. W obecnym stanie prawnym, mamy do czynienia z sytuacją, w której produkcja na rzecz energetyki sprzyjającej rozwojowi proekologicznemu energetyki nie może być rozwijana w UE za względu na regulacje dotyczące emisji gazów cieplarnianych. Zatem pobudzanie rozwoju energetyki rozproszonej wymaga rekonstrukcji regulacji prawnych dotyczących obrotu gospodarczego w tym zakresie. Dla przykładu, produkcja płytek krzemowych, szkła i aluminium, czyli podstawowych materiałów do produkcji paneli fotowoltaicznych wymaga dużej ilości energii. Czas zwrotu energetycznego tej produkcji wynosi obecnie około 3 lat (panel potrzebuje 3 lat, by oddać energię potrzebną na jego wyprodukowanie), co jest znakomitym rezultatem biorąc pod uwagę fakt, że trwałość paneli ocenia się obecnie na lat. Jednak sam proces produkcji wymaga najpierw zużycia tej energii. Docelowo produkcja OZE będzie odbywać się z użyciem energii z OZE, ale na wstępnym etapie rozwoju konieczne są rozwiązania wspomagające. Jedną z propozycji może być wprowadzenie równoważących opłat emisyjnych na towary, usługi i energię elektryczną z krajów, w których nie obowiązują symetryczne zasady ochrony klimatu. Chodzi tu o objęcie opłatą emisyjną towarów i usług, których wytworzenie powiązane jest z emisją gazów cieplarnianych. W ten sposób będziemy wzmacniać solidarność międzynarodową w działaniach chroniących środowisko i klimat oraz unikniemy wypychania przemysłu energochłonnego z Europy do krajów, w których nie ma opłat emisyjnych dla przemysłu. Budowa gospodarki metanowej opartej na gazie ziemnym, biogazie i gazyfikacji węgla Podwojenie udziału metanu w gospodarce paliwowej Państwa jest celem realnym i wykonalnym, jeśli będzie powiązany z wykorzystaniem własnej bazy surowcowej. Przechodzenie na metan powinno być stymulowane możliwościami inwestowania w wysokosprawne mikroźródła kogeneracyjne. W ramach tego celu powinny być również podejmowane działania na rzecz budowy fundamentów gospodarki wodorowej. Paliwem przejściowym pomiędzy gospodarką wodorową opartą na OZE, a gospodarką opartą na paliwach kopalnych jest metan. Jest on paliwem kopalnym (główny składnik gazu ziemnego), produktem gazyfikacji węgla, jak również paliwem odnawialnym jako składnik biogazu. Ogniwa paliwowe, jako podstawa techniczna konstrukcji mikroźródeł do kogeneracji rozproszonej, mogą być zasilane równoważnie metanem lub wodorem. Wodór może być produktem przetworzenia metanu lub być wytwarzany na drodze elektrolizy wody 12

13 zasilanej z OZE (wiatr, słońce itd.). Perspektywa przemiany energii elektrycznej z OZE w wodór w celu późniejszego zasilania ogniw paliwowych, stanowi o jego atrakcyjności, jako technicznego sposobu magazynowania energii z OZE. Postulat budowy gospodarki metanowej to praktyczny cel gospodarczy mogący stanowić pierwszy etap budowy tzw. gospodarki wodorowej jak i sposób na budowę sektora energetycznego w większym stopniu opartego na własnych zasobach paliw kopalnych. Perspektywy wdrażania Smart Grids w energetyce gazowej powinny być widziane przez pryzmat najbardziej efektywnego wykorzystania własnych zasobów i źródeł gazu ziemnego. Przechodzenie gospodarki opartej na paliwach kopalnych do energetyki wykorzystującej cały potencjał zawarty w OZE nie będzie oznaczało istotnego zmniejszenia obecnego poziomu produkcji energii z paliw kopalnych. Istotą transformacji w kierunku energetyki rozproszonej jest maksymalne wykorzystanie ciepła spalania paliw, gdyż ich cena będzie stale rosła. Z przyczyn technicznych, ekologicznych i ekonomicznych, najwłaściwszym będzie oparcie się na metanie. Ponadto, systemy źródeł gazowych w postaci np. turbin są dziś podstawą systemów stabilizacji energetyki OZE podczas jednoczesnego braku wiatru i słońca. Takie rozwiązanie jest dość popularne m.in. w Danii. Możliwe jest wykorzystanie metanu do wysokosprawnej kogeneracji z użyciem ogniw paliwowych bezpośrednio w lokalizacji użytkownika, zatem metan może już dzisiaj być podstawą wysokosprawnej i opłacalnej kogeneracji rozsianej. Warunkiem rozwoju i redukcji kosztów jest uruchomienie masowej produkcji potrzebnych urządzeń oraz umocowanie prawne instytucji prosumenta, co pozwoli na ich optymalne wykorzystanie w systemie elektroenergetycznym z zaimplementowaną warstwą Smart Grids. Jest prawdopodobne, że źródła prądu oparte na ogniwach paliwowych przystosowanych do zasilania metanem lub wodorem, staną się podstawą efektywnego wykorzystania energii zmagazynowanej w postaci wodoru. Systemy ogniw paliwowych oparte na metanie mogą być bez kłopotu przestawione na wodór w momencie, gdy jego elektroliza wody będzie efektywna ekonomicznie na poziomie pojedynczego budynku. w okresie przejściowym ogniwa paliwowe będą mogły być zasilane alternatywnie metanem lub wodorem. Przyjęcie postulatu gospodarki metanowej jest bezpiecznym ekonomicznie rozwiązaniem systemowym, które będzie efektywne ekonomicznie niezależnie od tego, kiedy technologie wodorowe będą gotowe do masowej komercjalizacji. Spodziewana komercjalizacja elektrolizerów to również możliwość wykorzystania sieci gazowej jako magazynu energii dla energetyki rozproszonej. Wodór uzyskiwany w drodze elektrolizy wody w czasie nadprodukcji energii pochodzenia słonecznego lub wiatrowego można tłoczyć z powodzeniem do sieci gazowej. Aby było to możliwe, w procesie wdrażania warstwy Smart Grids powinniśmy przechodzić na rozliczanie dostaw energii w dowolnej postaci w jednolitych jednostkach, np. w kwh, co pozwoli użytkownikowi widzieć równoważność energetyczną różnych nośników energii, a operatorom sieci telematycznych pozwoli na optymalizację zarządzania źródłami i odbiornikami energii. Z powyższego wynika konieczność traktowania rurociągów gazowych jako integralnej składowej infrastruktury technicznej. Warstwą łączącą wszystkie rodzaje przesyłu energii powinna być warstwa telematyczna Smart Grid. Wnioski Przyszłość zielonych miejsc pracy jest przede wszystkim warunkowana decyzjami politycznymi podejmowanymi na szczeblu unijnym oraz krajowym. Czynnikiem, który w największym stopniu będzie decydował o perspektywach popytu zgłaszanego przez zielone branże jest 13

14 polityka energetyczna kraju. Wpływ decyzji lokalnych jest zdecydowanie mniejszy. Dlatego też, trudno prezentować jakiekolwiek oszacowania dotyczące zielonych zawodów w układzie województw. O skali potencjalnych zmian świadczą informacje pochodzące z barometru EurObserv ER. W 2011 r. w Polsce w sektorze odnawialnych źródeł energii było zatrudnionych 34,6 tys., podczas gdy liczba zatrudnionych w tej samej branży w Niemczech była 11-krotnie wyższa (378,8 tys.)[6]. Potencjał wzrostu jest zatem znaczący. Zaprezentowana koncepcja zakłada powstanie miejsc pracy w całym kraju w oparciu rozwój Odnawialnych Źródeł Energii stymulujących popyt na produkty i usługi Smart Grid w branży ICT. Z punktu widzenia władz samorządowych kluczowa dla powstania zielonych miejsc pracy jest edukacja. Dotyczy to przede wszystkim edukacji wczesnoszkolnej, gdyż na tym poziomie możliwości budowania umiejętności i zdolności młodych ludzi są najwyższe, a uczenie najbardziej efektywne. Dobra podstawa daje możliwość wykształcenia nawyków proekologicznych i zdolności przewidywania następstw działalności człowieka. Warto podkreślić, że nie wszystkie zielone zawody plasują się w grupie dobrych miejsc pracy. Raport Green jobs: Towards decent work in a sustainable, low-carbon world 4 wskazuje, iż warunki pracy w wielu zielonych zawodach są gorsze od warunków pracy w przemysłach tradycyjnych. Dotyczy to przede wszystkim warunków płacowych, lecz również wiąże się z bezpieczeństwem pracy, perspektywami rozwoju czy pewnością zatrudnienia (brak uzwiązkowienia). To kolejny obszar potencjalnej interwencji publicznej. To również kolejna bariera ograniczająca zainteresowanie kształceniem kompetencji w tym zakresie. Przypisy [1] Facts and Figures: the links between EU s economy and environment, Komisja Europejska, DG Środowisko, 2007, s. 4-5, cytująca wyniki badania Ernst & Young. [2] Green Jobs: Towards decent work in a sustainable, low-carbon world. Raport Worldwatch Institute. [3] Niemieccy Zieloni odradzają Polsce atomówki rozmowa z Sylvią Kotting-Uhl, deputowaną niemieckich Zielonych i główną ekspertką tej partii ds. energetyki jądrowej, gazeta.pl. [4] Zmiany klimatyczne a rynek pracy raport ETUC. [5] Raport Jean Lambert, eurodeputowanej Partii Zielonych z Londynu, nt. zielonych miejsc pracy. [6] Prawie 34,6 tys. Polaków pracuje w energetyce odnawialnej - [8] warto_wiedziec_i_odwiedzic/artykuly/tekstyartykulow/srodowisko_6_2011_zielone_miejsc a_pracy_energia.pdf 4 Green jobs: Towards decent work in a sustainable, low-carbon world, UNEP 14