Plan rozwoju i zarządzania turystyką w regionie Babiej Góry

Transkrypt

1 PROJEKT UNEP/GEF BABIA GÓRA UNITED NATIONS ENVIRONMENT PROGRAMME, GLOBAL ENVIRONMENT FACILITY MEDIUM SIZED PROJECT (GFL / ; ) Plan rozwoju i zarządzania turystyką w regionie Babiej Góry Zespół autorski: dr Robert Pawlusiński kierownik projektu dr Mirosław Mika dr Robert Faracik Konsultacja naukowa: prof. dr hab. Danuta Ptaszycka-Jackowska KRAKÓW 2008 OCHRONA I ZRÓWNOWAśONE UśYTKOWANIE RÓśNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ POPRZEZ ROZSĄDNY ROZWÓJ TURYSTYKI W REZERWATACH BIOSFERY EUROPY ŚRODKOWEJ I WSCHODNIEJ

2 Spis treści Streszczenie Planu 1. Wstęp 1.1. Ogólna charakterystyka projektu 1.2. Cel i odbiorcy planu 1.3. Metodyka opracowania planu 2. Ogólna charakterystyka Rezerwatu Biosfery Babia Góra 2.1. PołoŜenie Rezerwatu Biosfery 2.2. Historia powstania i rozwój Rezerwatu Biosfery 2.3. Rezerwat Biosfery a inne formy ochrony przyrody w regionie Babiej Góry 3. Uwarunkowania rozwoju turystyki w regionie Babiej Góry 3.1. Charakterystyka środowiska przyrodniczego Ukształtowanie powierzchni i jego związek z budową geologiczną Warunki klimatyczne Wody Gleby Szata roślinna Świat zwierzęcy 3.2. Dziedzictwo kulturowe regionu Historia, tradycje i zwyczaje Zabytki architektury Imprezy kulturalne 3.3. Sytuacja społeczno-gospodarcza 3.4. Stan rozwoju funkcji turystycznej Tradycje turystyczne w regionie Babiej Góry Obecny stan rozwoju infrastruktury turystycznej Ruch turystyczny wielkość, struktura i formy 3.5. Instytucje zarządzające rozwojem turystyki w regionie Babiej Góry 3.6. Kierunki rozwoju turystyki w świetle krajowych, regionalnych i lokalnych dokumentów planistycznych 3.7. Postawy społeczności lokalnych wobec rozwoju turystyki regionie Babiej Góry 4. Ocena przyrodniczych skutków dotychczasowego uŝytkowania Rezerwatu Biosfery i jego otoczenia 4.1. Główne problemy związane z gospodarką lokalną 4.2. Przyrodnicze skutki rozwoju turystyki 4.3. NajwaŜniejsze problemy wymagające rozwiązania 5. Analiza SWOT dla regionu Babiej Góry 5.1. Mocne i słabe strony regionu Babiej Góry z punktu widzenia moŝliwości rozwoju turystyki 5.2. Szanse i zagroŝenia mogące istotnie wpłynąć na rozwój turystyki w regionie

3 Babiej Góry 6. Wizja, załoŝenia i cele rozwoju turystyki w regionie Babiej Góry 6.1. Wizja rozwoju turystyki 6.2. ZałoŜenia i priorytety rozwoju turystyki w Rezerwacie Biosfery Babia Góra i na terenach przyległych Model rozwoju turystyki zrównowaŝonej dla strefy centralnej i strefy buforowej Rezerwatu Biosfery Babia Góra Model rozwoju turystyki zrównowaŝonej dla strefy przejściowej Rezerwatu Biosfery Babia Góra oraz dla terenów do niego przyległych 6.3. Cele strategiczne, operacyjne i zadania 7. Uwagi do skutków wdraŝania planu 8. Monitoring realizacji planu rozwoju turystyki

4 Streszczenie Planu Plan rozwoju i zarządzania turystyką w regionie Babiej Góry powstał w ramach projektu międzynarodowego pt. Ochrona i zrównowaŝone uŝytkowanie róŝnorodności biologicznej poprzez rozsądny rozwój turystyki w Rezerwatach Biosfery Europy Środkowej i Wschodniej, w którym uczestniczyły trzy rezerwaty biosfery z Europy Środkowej i Wschodniej, tj. Rezerwat Biosfery Babia Góra, Rezerwat Biosfery Szumawa oraz Rezerwat Biosfery Aggtelek. Nadrzędnym celem całego projektu jest ochrona znaczących w skali globalnej ekosystemów górskich poprzez tworzenie nowych i innowacyjnych systemów zarządzania tymi obszarami, ze szczególnym uwzględnieniem ich wykorzystania pod względem turystycznym. Plan rozwoju i zarządzania turystyką w Regionie Babiej Góry ma charakter dokumentu strategicznego i jest wyrazem woli wszystkich podmiotów zaangaŝowanych w międzynarodowy projekt po stronie polskiej. Za głównym cel prezentowanego Planu przyjęto wypracowanie jasno określonej i akceptowanej w środowisku lokalnym wizji rozwoju turystycznego regionu Babiej Góry, a takŝe wskazanie celów strategicznych i operacyjnych wraz z konkretnymi zadaniami słuŝących do osiągnięcia przyjętej wizji. Podstawą opracowania planu były zalecenia metodyczne przygotowane przez instytucję koordynującą cały projekt - Ecological Tourism in Europe. Przy opracowaniu planu wykorzystano liczne lokalne, regionalne i krajowe dokumenty planistyczne o randze strategii, programów rozwoju lokalnego i regionalnego, planów odnoszących się do sfery zagospodarowania przestrzennego. Szczególne znaczenie w procesie opracowywania planu miały konsultacje społeczne. Odbywały się one zarówno w formie indywidualnych spotkań z mieszkańcami, przedsiębiorcami sektora turystyki oraz władzami samorządowymi gmin babiogórskich, jak i w ramach otwartych warsztatów strategicznych. Zakres czasowy Planu ustalony został na 10 lat ( ). Zakres przestrzenny opracowania obejmuje obszar Rezerwatu Biosfery Babia Góra, a takŝe jego najbliŝsze otoczenie, które ma istotny wpływ na funkcjonowanie turystyki w Rezerwacie. Administracyjnie obszar objęty planowaniem obejmuje trzy gminy: Jabłonkę, Lipnicę Wielką i Zawoję, na terenie których znajduje się blisko 98% powierzchni Rezerwatu. Plan zarządzania i rozwoju turystyką w regionie Babiej Góry składa się z ośmiu rozdziałów, które moŝna ująć w trzy części. Część wprowadzająca (Wstęp) stanowi omówienie metodyki opracowania Planu. Część II (rozdziały 2-5) poświęcona została diagnozie uwarunkowań i stanu rozwoju turystyki w całym regionie. W części III (rozdziały 6-8) określone zostały: wizja rozwoju turystyki w regionie, modele rozwoju turystyki w odniesieniu do stref Rezerwatu, cele strategiczne, kierunkowe i zadania szczegółowe, a takŝe wytyczne co do skutków realizacji Planu oraz załoŝenia monitoringu realizacji działań zawartych w Planie. * * * W Planie rozwoju i zarządzania turystyką w regionie Babiej Góry przyjęto, Ŝe turystyka na obszarze Rezerwatu Biosfery Babia Góra i w jego otoczeniu powinna być rozwijana ze szczególnym poszanowaniem jego zasobów przyrodniczych i społecznokulturowych. Model organizacji regionalnego systemu turystyki musi być kształtowany zgodnie z ideą zrównowaŝonego rozwoju, a takŝe z uwzględnieniem zakresu ochrony 4

5 przyrody Babiogórskiego Parku Narodowego oraz zasad gospodarowania w poszczególnych strefach Rezerwatu Biosfery. Rozwój turystyki w warunkach zrównowaŝonego rozwoju musi być prowadzony tak, aby: zaspokajać potrzeby miejscowych społeczności, przyczyniając się do podniesienia poziomu i jakości ich Ŝycia obecnie oraz w przyszłości, prowadzić do poprawy sytuacji ekonomicznej mieszkańców, stanowiąc jeden z czynników aktywizacji społeczno-gospodarczej regionu. spełniać oczekiwania rosnącej liczby turystów, zapewniać trwałość funkcjonowania lokalnej gospodarki turystycznej, chronić środowisko przyrodnicze oraz kulturowe. Uwzględniając róŝne, moŝliwe zakresy działalności gospodarczej człowieka dla poszczególnych stref Rezerwatu zaproponowano dwa modele (podsystemy) turystyki. Pierwszy w obrębie strefy centralnej i buforowej Rezerwatu, a drugi na obszarze strefy przejściowej oraz na terenach do niej przyległych. W obrębie strefy centralnej i buforowej Rezerwatu Biosfery rozwój turystyki powinien być ściśle podporządkowany funkcji ochrony przyrody Babiogórskiego Parku Narodowego, z uwzględnieniem warunków środowiska przyrodniczego i jego chłonności. Dopuszczalne, z punktu widzenia ochrony przyrody, powinno być rozwijanie w tych strefach takich form turystyki, których charakter i zakres oddziaływania na środowisko przyrodnicze nie będą wpływać na pogorszenie warunków jego funkcjonowania, a wszelkie negatywne skutki antropopresji turystycznej mogą zostać szybko zlikwidowane w wyniku procesów przyrodniczych lub przy pomocy działań ludzi. Wśród form turystyki i rekreacji moŝliwych do rozwijania w tych strefach Rezerwatu wskazano m.in. górską turystykę pieszą, pieszą turystykę zimową z wykorzystaniem rakiet śnieŝnych, narciarstwo klasyczne, turystykę przyrodniczą zorientowaną na poznawanie wartości przyrody (np. pod marką ekoturystyki), turystykę edukacyjną (np. w ramach działalności edukacyjnej Babiogórskiego Parku Narodowego), turystykę fotograficzną (np. w postaci plenerów fotograficznych). Ruch turystyczny na szlakach górskich i w otoczeniu obiektów turystycznych zlokalizowanych w tych strefach powinien być monitorowany, a w wypadku jego duŝej intensywności takŝe limitowany, szczególnie w strefie szczytowej. Dla strefy przejściowej i terenów przyległych do Rezerwatu, które są terenem osadniczym zaproponowano rozwój modelu turystyki zrównowaŝonej, który pozwoliłby na osiąganie społecznie poŝądanych celów z punktu widzenia miejscowej ludności, z uwzględnieniem dotychczasowego stopnia rozwoju funkcji turystycznej miejscowości, a który nie naruszałby wartości dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego regionu. W związku z tym, Ŝe wielkość ruchu turystycznego oraz jego znaczenie gospodarcze dla południowej (gminy Lipnica Wielka i Jabłonka) i północnej (gmina Zawoja) części regionu są róŝne, dlatego teŝ kształtowanie funkcji turystycznej w ich obrębie powinno odbywać się z uwzględnieniem warunków lokalnych, a w tym szczególnie obecnego stanu rozwoju bazy turystycznej oraz postaw władz lokalnych i mieszkańców wobec rozwoju turystyki na obszarze ich miejscowości. Gminy Jabłonka i Lipnica Wielka są znacznie słabiej wyposaŝone w infrastrukturę turystyczną i nie są obszarem intensywnie uŝytkowanym turystycznie. Dzięki atrakcyjności krajobrazowej oraz zachowanej Ŝywej kulturze ludowej mogą być obszarem rozwoju 5

6 alternatywnych i niemasowych form turystyki, np. agroturystyki, ekoturystyki, turystyki rodzinnej, turystyki edukacyjnej, kulinarnej lub teŝ róŝnych form turystyki aktywnej. Istniejący obecnie potencjał przyrodniczy i kulturowy stwarza duŝe moŝliwości rozwoju takich właśnie form turystyki. Właściwie wspierane przez władze lokalne mogą stać się źródłem dochodów komplementarnych dla części mieszkańców oraz waŝnym czynnikiem tworzenia wizerunku regionu. Z inicjatywy podmiotów prywatnych lub władz lokalnych mogą być równolegle prowadzone działania inwestycyjne zmierzające do rozwoju bazy turystycznej, w tym noclegowej, sportowo-rekreacyjnej, które mogłyby podnieść znacząco poziom atrakcyjności turystycznej tych gmin, stać się czynnikiem pobudzania lokalnej przedsiębiorczości w sektorze turystycznym i sektorach okołoturystycznych. Gmina Zawoja stanowi najlepiej zagospodarowany oraz najintensywniej uŝytkowany turystycznie obszar w otoczeniu Babiej Góry, gdzie dominują formy turystyki o charakterze masowym.. Powinno się tutaj dąŝyć do wdroŝenia takiego modelu turystyki zrównowaŝonej, którego celem będzie utrzymanie trwałości (samopodtrzymywania) rozwoju funkcji turystycznej i popytu turystycznego w warunkach turystyki masowej. W Planie zarządzania i rozwojem turystyki w regionie Babiej Góry zidentyfikowano pięć celów strategicznych, tj.: 1. Stworzenie partnerstwa regionalnego dla rozwoju turystyki. 2. Rozwój ekologicznych form turystyki oraz ograniczanie negatywnego wpływu ruchu turystycznego na środowisko przyrodnicze Rezerwatu Biosfery, ze szczególnym uwzględnieniem jego strefy centralnej i buforowej. 3. Wykreowanie markowych produktów turystycznych regionu Babiej Góry. 4. Wzrost atrakcyjności turystycznej regionu poprzez poszerzenie zakresu oraz poprawę jakości oferowanych usług turystycznych i komplementarnych, a takŝe uzyskanie wysokiego poziomu ładu przestrzennego miejscowości. 5. Stworzenie systemu wsparcia dla mieszkańców regionu podejmujących działalność gospodarczą w sektorze turystycznym i wzrostu ich udziału w dochodach generowanych przez turystykę. Realizacji celów strategicznych słuŝą cele kierunkowe oraz szczegółowe zadania. Wskazują one działania, które zostały uznane przez lokalną społeczność za najistotniejsze do osiągnięcia poŝądanego stanu rozwoju turystyki w regionie Babiej Góry. W Planie zidentyfikowano łącznie 17 celów kierunkowych, którym przypisano 74. zadania szczegółowe, często o złoŝonym charakterze. Przedstawiony w Planie katalog zadań nie ma charakteru zamkniętego i powinien być aktualizowany wraz z pojawianiem się nowych szans zarówno w otoczeniu zewnętrznym, jak i w samym regionie. Nakreślone w planie rozwoju turystyki cele i zaproponowane zadania mają doprowadzić do pozytywnych zmian w regionalnej gospodarce turystycznej, za uznano: stworzenie podstaw systemu organizacji i zarządzania lokalną gospodarką turystyczną w regionie, w ramach którego prowadzi się aktywną działalność promocyjną, uporządkowanie przestrzennej organizacji ruchu turystycznego przez wyznaczenie dopuszczalnego zakresu inwestycji turystycznych i form ruchu turystycznego do określonych stref, przy zachowaniu ich chłonności turystycznej, wykreowanie wizerunku turystycznego regionu oraz markowych produktów turystycznych, co pozwoli na prowadzenie spójnej polityki marketingowej na krajowych i międzynarodowych rynkach turystycznych, 6

7 uzyskanie większej akceptacji społecznej dla rozwoju turystyki i eliminację potencjalnych konfliktów społecznych,, aktywizację turystyczną miejscowości i większą aktywność mieszkańców w podejmowaniu działalności gospodarczej w sektorze turystycznym, a tym samym ich większą partycypację w dochodach generowanych przez ruch turystyczny, utrzymanie trwałości rozwoju funkcji turystycznej w gminie Zawoja oraz wzrost znaczenia turystyki w działalności gospodarczej miejscowości połoŝonych na Orawie, zachowanie bioróŝnorodności środowiska przyrodniczego masywu Babiej Góry, ograniczenie negatywnych dla środowiska przyrodniczego skutków ruchu turystycznego, spełnianie społecznie waŝnych funkcji edukacyjnych i kształceniowych Babiogórskiego Parku Narodowego, wzrost świadomości ekologicznej mieszkańców i większą ich dbałości o środowisko Ŝycia i estetykę otoczenia. NaleŜy podkreślić, Ŝe realizacja wielu zadań moŝe być znacząco utrudniona bez wsparcia finansowego i organizacyjnego ze strony władz centralnych i regionalnych. Obecne moŝliwości finansowe i organizacyjne gmin są dość ograniczone i nie są one w stanie przejąć na siebie głównego cięŝaru związanego z aktywizacją turystyczną regionu. Gospodarowanie zgodne z ideą zrównowaŝonego rozwoju w odniesieniu do gmin, w obrębie których istotne znaczenie ma funkcja ochrony przyrody wymaga większego zaangaŝowania państwa i władz regionalnych we wspieranie rozwoju społeczno-gospodarczego tych obszarów. WdraŜanie w Ŝycie Planu rozwoju i zarządzania turystyką powinno podlegać ciągłemu monitorowaniu. Monitoring moŝe bowiem pozwolić ocenić czy plan jest realizowany, czy cele strategiczne, kierunkowe i zadania zostały poprawnie sformułowane, czy teŝ występuje konieczność ich modyfikacji. Kontrola realizacji planu powinna być dokonywana przez jednostki samorządu terytorialnego, dyrekcję Babiogórskiego Parku Narodowego oraz jednostki zewnętrze np. grupy eksperckie. Raporty o wdraŝaniu planu powinny być opracowywane przez samorządy lokalne lub organ sterujący rozwojem turystyki przy Rezerwacie Biosfery Babia Góra co dwa lata. Natomiast szczegółowy audyt realizacji planu powinien być przeprowadzony przez instytucję zewnętrzną po okresie pięciu lat od jego zatwierdzenia. W przypadku nie osiągnięcia zaplanowanych zamierzeń naleŝy dokonać analizy przyczyn takiej sytuacji. * * * Autorzy opracowania pragną podziękować wszystkim osobom i instytucjom zaangaŝowanym w Projekt, za wszelką pomoc uzyskaną przy realizacji zadania oraz krytyczne uwagi do opracowania Planu, co pozwoliło na udoskonalenie jego ostatecznej wersji. W szczególności chcielibyśmy podziękować władzom gmin babiogórskich, w tym 7

8 przede wszystkim włodarzom gminy Lipnica Wielka za umoŝliwienie organizacji warsztatów strategicznych w lipcu 2007 roku. Wyrazy podziękowania naleŝą się takŝe pracownikom Babiogórskiego Parku Narodowego za cenne rady, pomoc w organizacji spotkań i udostępnienie do licznych opracowań. 1. Wstęp 1.1. Ogólna charakterystyka projektu Międzynarodowy projekt pt. Ochrona i zrównowaŝone uŝytkowanie róŝnorodności biologicznej poprzez rozsądny rozwój turystyki w Rezerwatach Biosfery Europy Środkowej i Wschodniej uruchomiony został w 2005 roku. Uczestniczą w nim trzy rezerwaty biosfery z Europy Środkowej i Wschodniej, tj. Polski Rezerwat Biosfery Babia Góra, Czech Rezerwat Biosfery Szumawa oraz Węgier Rezerwat Biosfery Aggtelek. Termin zakończenia realizacji projektu przewidziany został na marzec 2008 roku. Zasadniczym celem projektu jest ochrona znaczących w skali globalnej ekosystemów górskich poprzez tworzenie nowych i innowacyjnych systemów zarządzania tymi obszarami, ze szczególnym uwzględnieniem ich wykorzystania pod względem turystycznym. Projekt składa się z czterech elementów składowych (komponentów): 1) Wsparcie tworzenia i wdraŝania planów rozwoju turystycznego powiązanego z ochroną bioróŝnorodności 2) Tworzenie i poprawa warunków rozwoju turystyki zrównowaŝonej na obszarze rezerwatów biosfery 3) Rozwój współpracy regionalnej i międzynarodowej 4) Zarządzanie, monitoring i rozpowszechnianie projektu. Komponent pierwszy nakierowany został na wypracowanie planów rozwoju turystycznego rezerwatów biosfery oraz innych dokumentów niezbędnych do uruchomienia procedur planistycznych. Plany rozwoju turystyki muszą uwzględniać wytyczne UNESCO dotyczące strefowości w rezerwatach biosfery. Istotnym elementem pierwszego komponentu są takŝe zadania z zakresu monitoringu zjawisk turystycznych. We wszystkich rezerwatach biosfery mają być podjęte próby określenia zestawu wskaźników umoŝliwiających monitorowanie zjawisk turystycznych, zwłaszcza w odniesieniu do strefy centralnej i buforowej rezerwatu. WdroŜenie systemu monitoringu zjawisk turystycznych jest niezbędne do skutecznego zarządzania zrównowaŝonym rozwojem turystyki. Komponent drugi obejmuje działania związane z tworzeniem oraz poprawą warunków dla rozwoju turystyki zrównowaŝonej. Przewiduje się tutaj między innymi: opracowanie i wdroŝenie programów szkoleniowych na temat ochrony przyrody i wykorzystania jej zasobów w rezerwatach biosfery, zwłaszcza w odniesieniu do turystyki, organizację systemu promocji i marketingu zasobów przyrodniczych rezerwatów biosfery, wspomaganie działań na rzecz oŝywienia dziedzictwa kulturowego i tradycji miejscowej ludności, zwłaszcza w sferze tradycyjnego rzemiosła oraz kuchni regionalnej. 8

9 Trzeci komponent związany jest z rozwojem współpracy regionalnej i międzynarodowej. W ramach projektu zakłada się szeroką wymianę informacji oraz współpracę pomiędzy poszczególnymi uczestnikami projektu, jak i innymi organizacjami o charakterze krajowym i międzynarodowym. Ostatni, czwarty komponent poświęcony jest systemowi zarządzania projektem, monitoringowi jego realizacji oraz rozpowszechnianiu informacji o projekcie na zewnątrz. Zakłada się, Ŝe końcowe wyniki projektu zostaną szeroko upowszechnione. Dotyczy to zwłaszcza programów rozwoju turystyki oraz systemu monitoringu zjawisk turystycznych na obszarze rezerwatów biosfery. W projekcie uczestniczy łącznie ponad 20 podmiotów reprezentujących uczestniczące rezerwaty biosfery oraz organizacje działające na poziomie krajowym, np. ministerstwa ochrony środowiska, organizacje ekologiczne. Międzynarodowym koordynatorem projektu jest organizacja Ecological Tourism in Europe z Bonn, która składała wniosek w imieniu wszystkich rezerwatów biosfery do programu ONZ Global Environment Facility głównego donatora projektu. Najwięcej podmiotów lokalnych włączyło się w projekt po stronie polskiej (10). Obok Babiogórskiego Parku Narodowego instytucji, która formalnie zarządza strefą centralną i buforową Rezerwatu Biosfery Babia Góra, w projekcie uczestniczą dwie gminy: Lipnica Wielka (jej terytorium prawie w całości stanowi strefę przejściową Rezerwatu) oraz Jabłonka, a takŝe Powiat Suski, Nadleśnictwo Nowy Targ i Nadleśnictwo Sucha w Suchej Beskidzkiej, Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze, Stowarzyszenie Przyjaciele Babiej Góry, Muzeum - Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej oraz WyŜsza Szkoła Turystyki i Ekologii w Suchej Beskidzkiej. KaŜdy z uczestników projektu został odpowiedzialny za realizację określonych zadań. Krajową Instytucją WdraŜającą Projekt po stronie polskiej jest Stowarzyszenie Przyjaciół Babiej Góry. Łączna wartość całego projektu wynosi 2,6 mln USD. Podstawą jego finansowania są środki zgromadzone przez poszczególnych uczestników oraz dotacje finansowe. Głównym donatorem projektu jest fundusz ONZ Global Environment Facility, który przeznaczył na ten cel 966,9 tys. USD. Po stronie polskiej zaangaŝowanie finansowe jest stosunkowo wysokie. Wynosi ono ponad 1 mln USD, co daje blisko 39% budŝetu projektu. Specyfiką polskiej części projektu jest stosunkowo duŝa liczba zadań szczegółowych, które stanowią uzupełnienie zadań ogólnych, przyjętych jako obowiązkowe dla wszystkich objętych projektem rezerwatów biosfery. Wynika to z faktu, iŝ działania określone w projekcie zaplanowane zostały na bazie potrzeb zgłaszanych przez lokalnych partnerów. Ich ustalenie miało miejsce juŝ w 2004 roku podczas warsztatów roboczych w Lipnicy Wielkiej. Do najistotniejszych zadań realizowanych na rzecz rozwoju turystyki zrównowaŝonej w Rezerwacie Biosfery Babia Góra i jego otoczeniu naleŝą: - Wykonanie opracowania ekofizjograficznego wraz z inwentaryzacją walorów przyrodniczych i kulturowych strefy przejściowej rezerwatu biosfery, - Opracowanie Planu Rozwoju Turystyki dla Rezerwatu Biosfery i jego sąsiedztwa, - WdroŜenie systemu monitoring ruchu turystycznego, - Integracja polskiej i słowackiej sieci szlaków turystycznych, - Opracowanie pakietów turystycznych, - Zapewnienie odpowiedniej infrastruktury turystycznej, w tym remont schroniska na Markowych Szczawinach, 9

10 - Remont bacówek oraz przywrócenie wypasu owiec i nadania im charakteru kulturowego, - Uruchomienie połączenia komunikacyjnego typu schuttle bus pomiędzy punktami wyjściowymi szlaków turystycznych, - Otwarcie dwóch centrów informacyjnych Babiogórskiego Parku Narodowego, - Organizacja konkursów na najlepszą realizację obiektu turystycznego, ze szczególnym uwzględnieniem projektów agroturystycznych, - Adaptacja starego domu na cele turystyczne projekt pilotaŝowy, - Opracowanie katalogu projektów zabudowy mieszkalnej, promującego tradycyjny styl budownictwa, - Utworzenie muzeum pasterstwa wraz z ekspozycją poświęconą przetwórstwu mleka, - Wytyczenie i racjonalizacja przebiegu szlaków turystycznych w regionie Babiej Góry, - Ograniczenie wjazdu do lasów oraz organizacja miejsc postojowych i parkingowych, - Szkolenia przewodników turystycznych, - Szkolenia dla rzemieślników: snycerstwo, tkactwo, wikliniarstwo, - Prezentacja oferty regionu na targach turystycznych, - Organizacja imprez ponadregionalnych Cel i odbiorcy planu Głównym celem planu rozwoju turystyki jest wypracowanie jasno określonej i akceptowanej w środowisku lokalnym wizji rozwoju turystycznego regionu Babiej Góry, a takŝe wskazanie celów strategicznych i operacyjnych wraz z konkretnymi zadaniami. Plan rozwoju turystyki obejmuje takŝe kwestie zarządzania turystyką oraz monitoringu ruchu turystycznego. Dlatego teŝ przyjęto jego nazwę jako Plan rozwoju i zarządzania turystyką w regionie Babiej Góry. Do szerokiego kręgu odbiorców planu zaliczono: administrację Babiogórskiego Parku Narodowego, samorządy lokalne z terenu Rezerwatu Biosfery (gminy Jabłonka, Lipnica Wielka i Zawoja), administrację samorządową i państwową szczebla regionalnego i krajowego, instytucje zarządzające zasobami przyrodniczymi i kulturowymi, organizacje pozarządowe zaangaŝowane w ochronę przyrody i rozwój turystyki w regionie, przedsiębiorców turystycznych, naukowców i specjalistów z wielu dziedzin Metodyka opracowania planu Podstawą opracowania planu są zalecenia metodyczne przygotowane przez instytucję koordynującą cały projekt - Ecological Tourism in Europe i opublikowane w pozycji pt. Eight Steps Towards a Tourism Management Plan A methodology guide. Metodykę opracowania oparto na następujących załoŝeniach: 1. Rozwój turystyki powinien być podporządkowany zachowaniu róŝnorodności środowiska i być zgodny z zasadami zrównowaŝonego rozwoju. 10

11 2. W planowaniu rozwoju turystyki nie powinno się ograniczać jedynie do obszaru rezerwatu biosfery, ale takŝe objąć tereny do niego przyległe. 3. Proponowane rozwiązania w ramach celów i kierunków rozwoju turystyki powinny być dostosowane do zakresu ochrony przyrody przewidzianego w wydzielonych strefach rezerwatu biosfery, z uwzględnieniem dotychczasowego rozwoju ochrony i jej specyfiki na terenach przyległych. 4. Problematyka turystyczna powinna być rozpatrywana z punktu widzenia złoŝonego systemu gospodarki turystycznej i uwzględniać szeroki zakres uwarunkowań lokalnych, powiązań funkcjonalnych, związków i oczekiwanych korzyści. 5. Rozwój turystyki powinien się odbywać w porozumieniu i we współpracy pomiędzy władzami lokalnymi, organami zarządzającymi obszarami chronionymi oraz innymi podmiotami zaangaŝowanymi w proces rozwoju lokalnej gospodarki turystycznej. W procedurze planistycznej przyjęto, Ŝe Plan rozwoju i zarządzania turystyką w regionie Babiej Góry będzie efektem współpracy róŝnorakich podmiotów zainteresowanych rozwojem turystyki w regionie (metoda partnerska planowania), którzy powinni aktywnie uczestniczyć we wszystkich fazach powstawania planu. Plan rozwoju i zarządzania turystyką ma charakter dokumentu strategicznego. Jego zakres czasowy ustalony został na 10 lat. Uszczegółowieniem celów strategicznych - długookresowych (5-10 lat) są cele średniookresowe (do 5 lat) oraz cele krótkookresowe (do 1 roku), które stanowią swoistą ścieŝkę realizacji celów strategicznych. Zakres przestrzenny opracowania obejmuje cały obszar Rezerwatu Biosfery Babia Góra, a takŝe jego najbliŝsze otoczenie, które ma istotny wpływ na funkcjonowanie turystyki w całym Rezerwacie. Administracyjnie obszar objęty planowaniem obejmuje trzy gminy: Jabłonkę, Lipnicę Wielką i Zawoję, na terenie których znajduje się blisko 98% powierzchni całego Rezerwatu. W planie znajdują się takŝe odniesienia do obszarów przygranicznych po stronie słowackiej. Przy opracowaniu planu wykorzystano liczne lokalne dokumenty planistyczne, w tym m.in.: Projekt Planu ochrony Babiogórskiego Parku Narodowego, Strategię rozwoju gminy Jabłonka (2004), Strategię zrównowaŝonego rozwoju gminy Zawoja (2005), Strategię rozwoju turystyki w gminie Lipnica Wielka (2000), Plan strategiczny zrównowaŝonego rozwoju turystyki w gminie Lipnica Wielka na Górnej Orawie, Strategię zrównowaŝonego rozwoju turystyki na Górnej Orawie, Zintegrowaną Strategię Rozwoju Obszarów Wiejskich Orawa (2006), a takŝe dokumenty planistyczne opracowywane na poziomie regionalnym i krajowym, jak: Projekt Strategii rozwoju turystyki w Polsce na lata , Strategię rozwoju Małopolski (2007), Plan przestrzennego zagospodarowania województwa małopolskiego (2003), oraz rezultaty dotychczasowych działań realizowanych w ramach projektu: Opracowanie ekofizjograficzne Rezerwatu Biosfery Babia Góra (2007), Background Study on Institutional and Management Frameworks in the Biosphere Reserves Aggtelek, Babia Gora and Sumava (2007), Projekt pakietów turystycznych, Projekt monitoringu zjawisk turystycznych w regionie Babiej Góry. 11

12 Szczególne znaczenie w procesie opracowywania planu miały konsultacje społeczne. Odbywały się one zarówno w formie indywidualnych spotkań z mieszkańcami, przedsiębiorcami sektora turystyki oraz władzami samorządowymi gmin babiogórskich, jak i w ramach otwartych warsztatów strategicznych. Konsultacje z mieszkańcami regionu oraz lokalnymi przedsiębiorcami prowadzone były w lipcu 2006 r. i lipcu 2007 r. i obejmowały one zarówno wywiady skategoryzowane i badania ankietowe. Konsultacje z lokalnymi liderami, w tym z władzami gmin oraz Babiogórskim Parkiem Narodowym realizowano w formie warsztatów strategicznych, które odbyły się w Lipnicy Wielkiej w początku lipca 2007 r. oraz w trakcie indywidualnych spotkań. 2. Ogólna charakterystyka Rezerwatu Biosfery Babia Góra 2.1. PołoŜenie Rezerwatu Biosfery Rezerwat Biosfery Babia Góra połoŝony jest w południowej Polsce, przy granicy państwowej ze Słowacją. Swoim zasięgiem obejmuje znaczną część Pasma Babiej Góry oraz tereny bezpośrednio z nim sąsiadujące i pokrywa się z granicami Babiogórskiego Parku Narodowego i jego otuliny. Łączna powierzchnia Rezerwatu Biosfery wynosi ha. Trzonem Rezerwatu Biosfery Babia Góra jest Pasmo Babiej Góry - najbardziej wysunięty na wschód, a zarazem najwyŝszy fragment Beskidu śywieckiego. Powierzchnia całego Pasma Babiej Góry obejmuje 96 km 2, z czego po stronie polskiej 52 km 2. Granica państwowa pomiędzy Polską a Słowacją przebiega głównym grzbietem pasma pomiędzy Przełęczą Jałowiecką a Diablakiem, następnie kieruje się na południe, dzięki czemu stoki północne Pasma Babiej Góry w całości naleŝą do Polski, natomiast stoki południowe tylko we wschodniej części. W granicach Rezerwatu Biosfery Babia Góra znajduje się prawie cała wierzchowina grzbietowa Pasma Babiej Góry, znaczna część jego stoku północnego, z fragmentami podnóŝa oraz cały stok południowy wraz z podnóŝem. Rezerwat Biosfery Babia Góra obejmuje jednak tylko polską część Pasma Babiej Góry. Po stronie słowackiej trwają prace nad utworzeniem słowackiego Rezerwatu Biosfery Babia Hora. Poza Pasmem Babiej Góry w obręb Rezerwatu Biosfery Babia Góra wchodzą: znaczne fragmenty polskiej części Działów Orawskich jednostki fizycznogeograficznej połoŝonej na południe do Pasma Babiej Góry, będącej naturalnym przedłuŝeniem podnóŝa południowego stoku tego Pasma, niewielkie fragmenty dwóch pasm górskich rozciągających się w sąsiedztwie Pasma Babiej Góry tj. Pasma Policy i Pasma Jałowieckiego (okolice Mędralowej). Pod względem administracyjnym Rezerwat Biosfery Babia Góra połoŝony jest na terenie pięciu gmin: Zawoja (wieś Zawoja), Lipnica Wielka (wsie: Lipnica Wielka, Kiczory), Jabłonka (wsie: Lipnica Mała, Zubrzyca Górna), Jeleśnia (Przyborów) oraz Koszarawa (wieś Koszarawa) Historia powstania i rozwój Rezerwatu Biosfery Idea tworzenia rezerwatów biosfery zrodziła się na Konferencji Generalnej UNESCO w 1970 roku powołującej do Ŝycia program Man and Biosphere. Głównym przesłaniem tego programu było wyznaczenie w granicach poszczególnych państw ekosystemów 12

13 reprezentatywnych dla głównych biomów danego kraju. Rezerwaty biosfery miały słuŝyć jako centra badań naukowych w zakresie funkcjonowania obszarów naturalnych i współistnienia ochrony przyrody ze sferą społeczną i gospodarczą. Rezerwat Biosfery Babia Góra znalazł się w pierwszej turze nominacji, która objęła 57 rezerwatów biosfery na świecie (Lamorski 2005). Decyzja o wpisaniu Babiogórskiego Parku Narodowego na listę światowych rezerwatów biosfery zapadła w czerwcu 1976 r. Początkowo Rezerwat Biosfery obejmował jednak niewielką powierzchnię (1728 ha), ograniczoną do szczytowych partii Pasma Babiogórskiego, i pokrywał się z ówczesnymi granicami Babiogórskiego Parku Narodowego. Pomimo poszerzenia granic Parku Narodowego w 1997 roku powierzchnia Rezerwatu nie została jednak zwiększona i w tych granicach Rezerwat przetrwał aŝ do 2001 roku 13

14 Mapa 1. Rezerwat Biosfery Babia Góra Powiększenie Rezerwatu Biosfery nastąpiło dopiero w 2001 roku. Było to następstwem wdraŝania zaleceń pokontrolnych opracowanych przez Komitet Doradczy Rezerwatów Biosfery Man and Biosphere UNESCO, który uznał, Ŝe Rezerwat Babia Góra w dotychczasowych granicach nie spełnia podstawowych wymogów stawianych rezerwatom biosfery. Zalecono wówczas: powiększenie Rezerwatu o strefę przejściową w celu poszerzenia funkcji Rezerwatu, przygotowanie i wprowadzenie w Ŝycie planu gospodarowania dla całego obszaru Rezerwatu, włączając do tego procesu lokalne społeczności, 14

15 inicjowanie i wspieranie działań zmierzających do poszerzenia granic Rezerwatu biosfery o tereny po stronie słowackiej (utworzenie rezerwatu o charakterze transgranicznym). Obecnie Rezerwat Biosfery obejmuje obszar Babiogórskiego Parku Narodowego oraz jego otulinę. Poszerzenie granic Rezerwatu Biosfery Babia Góra umoŝliwiło właściwą realizację podstawowych funkcji przypisywanych obecnie rezerwatom biosfery, tj.: funkcji ochronnej, zakładającej przyczynianie się do ochrony krajobrazów, ekosystemów, zróŝnicowania gatunkowego i genetycznego,. funkcji rozwojowej, ukierunkowanej na sprzyjanie formom rozwoju gospodarczego i społecznego, które uznać moŝna za społeczno-kulturowo i ekologicznie zrównowaŝone (tj. zapewniające trwałe i niezakłócone istnienie), funkcji wspierania logistycznego, polegającej na wspieraniu projektów pokazowych, edukacji ekologicznej oraz szkoleniach, badaniach i monitoringu w odniesieniu do lokalnych, regionalnych, narodowych i globalnych zagadnień związanych z ochroną i zrównowaŝonym rozwojem. Zmiana ta umoŝliwiła takŝe wyodrębnienie w granicach Rezerwatu stref, w których realizowane są poszczególne funkcje rezerwatu. W obrębie Rezerwatu Biosfery Babia Góra wydzielone zostały trzy strefy przewidziane w zaleceniach UNESCO MAB LAB, tj: strefa centralna, strefa buforowa i strefa przejściowa. Strefa centralna Rezerwatu Biosfery Babia Góra (core area) obejmuje najcenniejszy pod względem przyrodniczym fragment Pasma Babiej Góry objęty ochroną ścisłą w ramach Babiogórskiego Parku Narodowego. Łączna powierzchnia strefy centralnej wynosi 1062 ha, co stanowi 9% ogólnej powierzchni Rezerwatu. Strefa buforowa Rezerwatu Biosfery Babia Góra (buffer zone) otacza strefę centralną i zajmuje powierzchnię 2330 ha (20% powierzchni Rezerwatu). Podobnie jak strefa centralna, strefa buforowa obejmuje obszary objęte ochroną w granicach Babiogórskiego Parku Narodowego. Ze względu na stopień ingerencji człowieka, cele ochrony oraz stosunki własnościowe wyróŝniono w niej trzy podstrefy (Lamorski 2005): podstrefę przeznaczoną w przyszłości do wyłączenia spod uŝytkowania i zastosowania tam ochrony ścisłej, podstrefę ochrony krajobrazowej, obejmującą grunty prywatne, nad którymi formalny zarząd ma Babiogórski Park Narodowy. Prowadzona działalność w tej podstrefie podlega ścisłej kontroli ze strony dyrekcji Parku, podstrefę obejmującą róŝne formy ochrony czynnej w obrębie Parku, w której zakłada się wsparcie naturalnej regeneracji zbiorowisk leśnych oraz zachowanie ekosystemów półnaturalnych Strefa przejściowa Rezerwatu Biosfery Babia Góra (transition area) swoim zasięgiem nawiązuje do granicy otuliny Babiogórskiego Parku Narodowego. Obejmuje południowe stoki Pasma Babiej Góry oraz Działy Orawskie, a takŝe częściowo północne stoki pasma Babiej Góry. Łączna powierzchnia strefy przejściowej wynosi 8437 ha, tj. 71% ogólnej powierzchni Rezerwatu. Ze względu na sposób uŝytkowania oraz stosunki własnościowe wydzielono w niej dwie podstrefy (Lamorski 2005): podstrefę lasów państwowych, gdzie prowadzona jest gospodarka leśna oparta na zasadach ekologicznych, 15

16 podstrefę obejmującą tereny zabudowane, uŝytki rolne i lasy, stanowiące w większości własność prywatną i własność wspólnot leśnych, gdzie rozwój rolnictwa jest ukierunkowany na zachowanie krajobrazu i tradycyjnych form uŝytkowania ziemi. Ta podstrefa wytyczona została jedynie po południowej stronie Pasma Babiej Góry, na terenie gmin Lipnica Wielka (w granicach strefy przejściowej znalazło się ok. 80 % powierzchni gminy) oraz Jabłonka. Przewiduje się, Ŝe w niedalekiej przyszłości Rezerwat Biosfery Babia Góra uzyska charakter trangraniczny. Trwają obecnie prace nad powołaniem odpowiednika Rrezerwatu biosfery po stronie słowackiej (Rezerwat Biosfery Babia Hora). Projekt ten został opracowany w 2002 roku i znajduje się w fazie uzgodnień na poziomie krajowym. W projektowanym Rezerwacie Biosfery Babia Hora, analogicznie jak po stronie polskiej, zakłada się wyznaczenie trzech stref (Lamorski 2005, Parusel 2006): strefy centralnej, obejmującej istniejący Państwowy Rezerwat Przyrodniczy Babia Hora i Rezerwat Tisovnica o łącznej powierzchni 504 ha (2% ogólnej powierzchni planowanego rezerwatu), strefy buforowej, obejmującej kompleksy leśne, chronione obecnie w ramach Obszaru Chronionego Krajobrazu Horna Orava oraz dwie enklawy chroniące torfowiska o powierzchni 5324 ha, strefy przejściowej, w obręb której wchodzić będzie obszar siedmiu gmin słowackich ZdruŜenie Babia Hora, na terenie których rozciąga się Obszar Chronionego Krajobrazu Horna Orava. Łączna powierzchnia strefy przejściowej ma wynosić ha Rezerwat biosfery a inne formy ochrony przyrody w regionie Babiej Góry Rezerwat biosfery jest szczególną formą ochrony przyrody o randze międzynarodowej. W systemie prawodawstwa polskiego ta forma ochrony przyrody nie jest jednak zdefiniowana i nie ma wobec niej przypisanych szczegółowych uregulowań prawnych co do funkcji i zakresu działań ochronnych. NajwaŜniejszą formą ochrony przyrody w regionie Babiej Góry jest Babiogórski Park Narodowy. Zarówno Babiogórski Park Narodowy, jak i jego otulina znajdują się w całości w obecnych granicach Rezerwatu Biosfery Babia Góra. Babiogórski Park Narodowy utworzony został w 1954 r. w celu ochrony unikalnych ekosystemów wysokogórskich Pasma Babiej Góry z zachowanym w stanie nienaruszonym piętrowym układem roślinności, bogactwem gatunków roślin i zwierząt. Obecnie jego powierzchnia wynosi 3391,55 ha, z czego ochroną ścisłą objęte jest 33% powierzchni parku, ochroną czynną 61%, a ochroną krajobrazową ok. 6 %. Park połoŝony jest na terenie trzech gmin: Zawoja (75% powierzchni Parku), Lipnica Wielka (24,5% powierzchni Parku) oraz Jabłonka (0,5%). Wokół Babiogórskiego Parku Narodowego wyznaczono w 1997 r. otulinę parku o powierzchni 8734 ha, która obejmuje po stronie południowej prawie cały obszar gminy Lipnica Wielka oraz niewielką część gminy Jabłonka, a takŝe niewielkie fragmenty lasów i polan po północnej stronie Babiej Góry (gminy Jeleśnia, Koszarawa i Zawoja). 16

17 Mapa 2. Strefy w Rezerwacie Biosfery Babia Góra i projektowanym Rezerwacie Biosfery Babia Hora 17

18 Istotną rolę w systemie ochrony przyrody w regionie Babiej Góry odgrywają rezerwaty przyrody. PołoŜone są one poza granicami Rezerwatu Biosfery. Są to: a) po stronie polskiej: Rezerwat przyrody Na Policy im. Z. Klemensiewicza, utworzony w 1972 r. w celu ochrony naturalnego lasu świerkowego regla górnego o powierzchni 58,73 ha, Rezerwat przyrody Na Policy, utworzony w 1998 r. o powierzchni 13,21 ha, Rezerwat przyrody Bembeńskie, w Podwilku (gmina Jabłonka), utworzony w 2001 r. w celu ochrony świerczyny bagiennej z udziałem górskich gatunków ziołoroślowych, o powierzchni 38,14 ha, b) po stronie słowackiej: Państwowy Rezerwat Przyrody Babia Hora (Statna prirodna rezervacia Babia Hora), utworzony w 1974 r. o powierzchni 530, 33 ha; bezpośrednio sąsiaduje z Babiogórskim Parkiem Narodowym, Rezerwat przyrody Tisovnica, utworzony w 1974 r. w celu ochrony zbiorowisk torfowiskowych o powierzchni 11,62 ha. Nową formą ochrony obszarowej w regionie Babiej Góry są obszary Natura Podstawę tworzenia sieci Natura 2000 stanowią dwie dyrektywy UE, tzw. Dyrektywa Siedliskowa (w oparciu o nią tworzy się specjalne obszary ochrony SOO) oraz Dyrektywa Ptasia (w oparciu o nią tworzy się obszary specjalnej ochrony OSO). Celem ochrony na obszarach Natura 2000 jest zachowanie we właściwym stanie określonych siedlisk przyrodniczych i gatunków dzikiej fauny i flory oraz ostoi ptaków, dla ochrony których wyznaczono dany obszar. Obszar Natura 2000 moŝe obejmować istniejące właściwe dla danego kraju formy ochrony przyrody lub obszary dotychczas nie chronione. Na obszarze Rezerwatu biosfery i w jego bezpośrednim sąsiedztwie wyznaczono 5 specjalnych obszarów ochrony siedlisk, w tym trzy po stronie polskiej: ostoja siedliskowa Babia Góra 3350,43 ha, ostoja siedliskowa Na Policy 77,29 ha, ostoja siedliskowa Czarna Orawa 183,99 ha, oraz dwa po stronie słowackiej: ostoja siedliskowa Babia Hora (503,9 ha), ostoja siedliskowa Slana Voda (229,7 ha). Wyznaczono takŝe 2 obszary specjalnej ochrony ptaków, po stronie polskiej: ostoja ptasia Babia Góra (pow. 4915,65 ha), i po stronie słowackiej: ostoja ptasia Horna Orava ( ha). Z innych obszarowych form ochrony przyrody w regionie Babiej Góry moŝna wymienić Obszar Chronionego Krajobrazu Województwa Nowosądeckiego utworzony w 1997 r., w obrębie którego znajdują się w całości gminy Lipnica Wielka i Jabłonka (w granicach nie objętych ochroną w formie Babiogórskiego Parku Narodowego oraz otuliny Parku). Po stronie słowackiej całość obszaru Górnej Orawy objęta jest ochroną w ramach Obszaru Chronionego Krajobrazu Górna Orawa. 18

19 3. Uwarunkowania rozwoju turystyki w regionie Babiej Góry 3.1. Charakterystyka środowiska przyrodniczego 1 Ukształtowanie powierzchni i jego związek z budową geologiczną Babia Góra tworzy zwartą jednostkę górską w postaci masywnego i niezbyt długiego wału. Jego podnóŝa rozczłonkowane są przez doliny rzeczne, przy czym cechą charakterystyczną jest ich wyraźne zróŝnicowanie po stronie południowej i północnej. Nachylenie powierzchni podnóŝy na południu waha się od 15 do 25, co umoŝliwia w ich dolnych partiach uŝytkowanie rolnicze. Stoki północne nachylone są w granicach od 35 do 65, a pod Sokolicą i w kilku innych miejscach nachylenie ścian skalnych dochodzi do 70. Powoduje to, Ŝe rzeźba w tej części masywu modelowana jest przez takie procesy, jak osuwanie i obrywanie. Większość form osuwiskowych jest młoda. Z waŝniejszych form wymienić naleŝy m.in. obrywy pod Sokolicą, Kępą i Diablakiem, osuwiska rotacyjne (zerwy skalne) pod Izdebczyskami i Cylem oraz gruzy skalne poniŝej Diablaka. Ruchy masowe (osuwiska i spływy gruzowo-błotne) miały miejsce takŝe w latach gwałtownych i obfitych ulew m.in. w roku 1997 i W obrębie grzbietu masywu Babiej Góry wskazać moŝna kilka stosunkowo słabo wyróŝniających się szczytów. Na zachodzie jest Mała Babia Góra, zwana takŝe Cylem (1517 m), w części środkowej Diablak (1725 m n.p.m. najwyŝszy szczyt całego masywu), a w części grzbietu opadającej ku wschodowi - Gówniak (1619 m), Kępa (1521 m) i Sokolica (1367 m). Charakterystycznym elementem rzeźby są pozostałości dwóch kotłów polodowcowych poniŝej spłaszczenia Kościółków i przełęczy Brona. W kierunku południowym od szczytu Diablaka na wysokości 1640 m n.p.m. jest nisza starego osuwiska, w której sterczą ruiny schroniska, które przed II wojną światową było własnością niemieckiej organizacji Beskidenverein. PrzedłuŜeniem podnóŝa południowego stoku Pasma Babiej Góry i Pasma Policy są Działy Orawskie, tworzące lekko nachylony ku południowi i stosunkowo płytko rozdoliniony obszar. Masyw Babiej Góry jest częścią Zachodnich Karpat Zewnętrznych, których sfałdowanie, a następnie wypiętrzenie nastąpiło w miocenie podczas alpejskich ruchów górotwórczych. Buduje ją kompleks fliszu magurskiego, na który składają się naprzemianległe ławice piaskowców i łupków. Płaszczowina magurska nasunięta jest na 1 W opracowaniu wykorzystano: Opracowanie ekofizjograficzne dla Rezerwatu Biosfery Babia Góra wraz z otoczeniem (2007) autorstwa A. Łajczak, J.B. Parusel, M. Mika, publikację zbiorową pod red. D. Ptaszyckiej- Jackowskiej Światy Babiej Góry (2005), a takŝe monografie pod red. B. Wołoszyn, A. Jaworski, J. Szwagrzyk Babiogórski Park Narodowy. Monografia przyrodnicza (2004), oraz B. Wołoszyn, D. Wołoszyn, W. Celary Monografia fauny Babiej Góry (2003). 19

20 niŝsze jednostki odsłaniające się na powierzchni w dolnych partiach skłonów pasma i w obrębie podnóŝy. DuŜa wysokość względna masywu Babiej Góry nie jest wynikiem tylko większego wypiętrzenia tego obszaru w stosunku do sąsiednich pasm górskich, ale równieŝ znacznej odporności stosunkowo grubych warstw piaskowców magurskich. Główną strukturę geologiczną Pasma Babiej Góry stanowi synklina Babiej Góry o przebiegu wschód-zachód. Wyznacza ona oś głównego grzbietu, a budują ją piaskowce magurskie. Jej północne skrzydło jest w miarę regularne, natomiast południowe wykazuje wtórne fałdowania, strome upady i obalenia warstw. Budowa geologiczna stoków południowych jest odmienna niŝ północnych. Warstwy na północnym stoku oraz w górnych partiach stoku południowego zapadają na południe pod kątem około 20 o, w dolnej części stoku południowego zapadają juŝ w kierunku przeciwnym. Decyduje to o charakterystycznej asymetrii profilu poprzecznego Pasma Babiej Góry. Północny stok jest stokiem krawędziowym i ma typowe cechy kuesty. Odsłonięcia piaskowców magurskich są doskonale widoczne wzdłuŝ znakowanego szlaku turystycznego Akademicka Perć, a takŝe przy północnej krawędzi głównego grzbietu i na Sokolicy. Szczególnie interesujące formy kształtujące stok Babiej Góry występują na wierzchowinie między przełęczą Brona, Izdebczyskami i skalnym kotłem Kościółków. Warunki klimatyczne Pogodę w rejonie masywu Babiej Góry kształtują masy powietrza polarno-morskiego (ok. 65% ogólnej liczby dni w roku). W następnej kolejności jest to powietrze polarnokontynentalne (20-26%), powietrze arktyczne (ok. 6%) oraz powietrze zwrotnikowe (3-6%). W Masywie Babiej Góry zaznacza się wyraźnie piętrowość klimatyczna. MoŜna wyróŝnić tu pięć pięter klimatycznych: umiarkowanie ciepłe (o średniej temp. roku 6-8 C) do wysokości 625 m n.p.m.; umiarkowanie chłodne (4-6 C) na wysokości m n.p.m.; chłodne (2-4 C) na wysokości m n.p.m.; bardzo chłodne (0-2 C) na wysokości m n.p.m.; umiarkowanie zimne ( poniŝej 0 C) powyŝej 1650 m n.p.m. Gradient spadku średniej rocznej temperatury powietrza wynosi 0,52 C/100m wysokości, a izotermy te w przybliŝeniu odpowiadają górnym granicom pięter roślinnych występujących na Babiej Górze. Średnie temperatury powietrza wpływają na długość okresu wegetacyjnego, który rozpoczyna się u podnóŝa Babiej Góry na początku kwietnia i kończy na początku listopada. Przy górnej granicy lasu trwa od połowy maja do połowy października (ok. 5 miesięcy), a w szczytowych partiach masywu zaledwie 3,5 miesiąca. Charakterystyczną cechą klimatu regionu Babiej Góry jest zjawisko inwersji termicznej. Zachodzi ono zwłaszcza zimą, kiedy to w partiach szczytowych temperatura moŝe być dodatnia, podczas gdy u podnóŝy południowych (Lipnica Wielka) lub północnych (Zawoja) jest znacznie niŝsza. Szczególnie wyraźnie jest to widoczne po południowej stronie, gdzie na dnie Kotliny Orawsko-Nowotarskiej zalegają wychłodzone masy powietrza, powodując utrzymywanie się przy powierzchni ziemi zanieczyszczeń powietrza (m.in. emisja niska). 20