W jakim kierunku zmierza energetyka prosumencka - wnioski po Forum w Raciborzu.

Transkrypt

1 W jakim kierunku zmierza energetyka prosumencka - wnioski po Forum w Raciborzu. W dniach czerwca w Raciborzu odbyło się VII Forum Przemysłu Energetyki Słonecznej i Biomasy. W wydarzeniu udział wzięło około 150 osób reprezentujących przemysł energetyki prosumenckiej producentów, instalatorów, dystrybutorów, inwestorów (m.in. Viessmann, Caldoris, Selfa, Watt, Hewalex, Solver, Geres Asco, Ensol, Galmet, Koltech, Hoven, Rapid, Hoval, Opa-Labor, Areva Renevables, Solarconcept, Emiter, EuroSun, Monier Braas, Gothaer, Metalerg, Geosystem, Alumast, Gaya, Euro-Baltic-Therm, Dife, Circutor, Sunprogres, Thermaflex, Polskie Centrum Promocji Miedzi i in.), zakłady przemysłowe, przedsiębiorstwa sieciowe (m.in. OPEC BIO, OPEC- Termo) jak również przedstawiciele administracji państwowej i samorządowej różnych szczebli, stowarzyszeń, spółdzielni mieszkaniowych oraz ośrodków akademickich. Grono europejskich środowisk branżowych reprezentowali przedstawiciele m.in. Europejskiego Stowarzyszenia Przemysłu Energetyki Słonecznej (ESTIF), Niemieckiego Towarzystwa Energetyki Słonecznej, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i innych. Forum jest kontynuacją tradycji spotkań branżowych, które w trakcie dotychczasowych siedmiu edycji zgromadziły setki przedstawicieli wielu organizacji i przedsiębiorstw. Tematem przewodnim tegorocznej konferencji były kwestie związane ze stanem i perspektywami rozwoju mikroinstalacji OZE oraz systemów prosumenckich składających się z kolektorów słonecznych, technologii fotowoltaicznych lub kotłów na biomasę. Dwudniowy obszerny program wydarzenia został podzielony na 4 sesje tematyczne składające się z kilku prelekcji. W programie dominowały zagadnienia energetyki prosumenckiej widziane z perspektywy odbiorców i użytkowników końcowych oraz dostawców rozwiązań technologicznych. VII Forum Przemysłu Energetyki Słonecznej i Biomasy otworzył Prezes Instytutu Energetyki Odnawialnej (IEO), Grzegorz Wiśniewski, który przybliżył ideę spotkania, jako platformy wymiany doświadczeń otwierającej zarazem pole do debaty pomiędzy przedstawicielami przemysłu a przedstawicielami instytucji rządowych. Głównym postulatem VII Forum jest wprowadzenie odpowiednich rozwiązań regulacyjnych stymulujących tworzenie podstaw energetyki prosumenckiej. 1. KOLEKTORY SŁONECZNE Aneta Więcka (IEO) przedstawiła wyniki corocznych badań IEO nad rynkiem kolektorów słonecznych w Polsce. Według najnowszych danych IEO, dynamika sprzedaży na polskim rynku po kilkunastu latach systematycznego wzrostu i przekroczeniu rok temu 1 GW mocy zainstalowanej zaczyna zwalniać. W 2013 roku sprzedano 274 tys. m 2 kolektorów, co oznacza spadek o 9% w stosunku do roku poprzedniego. Jak poinformowała Aneta Więcka, w tym roku trudno spodziewać się odwrócenia niekorzystnych trendów w sektorze, a ponowne ożywienie polskiej branży kolektorów słonecznych jest możliwe poprzez konsolidację podmiotów na rynku i mówienie jednym głosem oraz

2 przy wsparciu programów priorytetowych Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz Regionalnych Programów Operacyjnych. Programy te (takie jak Bocian, czy Prosument), faworyzujące instalacje OZE do produkcji energii elektrycznej, które korzystają w pewnym zakresie także ze wsparcie eksploatacyjnego, powinny przede wszystkim wspierać mikroinstalacje i małe instalacje OZE do produkcji ciepła oraz nie wykluczać kolektorów słonecznych. Na tle Europy polski rynek kolektorów słonecznych plasuje się jednak bardzo dobrze. Polska to trzeci największy rynek zaraz po niemieckim i włoskim. W rankingu wyprzedzamy m.in. Hiszpanię, Grecję i Francję. W ocenie prezesa ESTIF, Robina Wellinga wysoka pozycja Polski w tym zestawieniu to wynik jednoczesnego spowolnienia na czołowych rynkach europejskich, zaobserwowanego w ostatnich latach i ciężkiej pracy polskiego przemysłu. Prelegent podkreślił również rolę sektora słonecznych systemów termicznych w odniesieniu do poprawy bezpieczeństwa energetycznego kraju oraz potrzebę wspólnej reprezentacji na forum krajowym polskiej branży kolektorów słonecznych. Wieloletnie doświadczenie w zakresie wielkopowierzchniowych systemów słonecznych, w ramach projektu SDHplus, przedstawił prof. Jan-Olof Dalenbäck (Chalmers University of Technology). Początki rozwoju i budowy słonecznych systemów ciepłowniczych miały miejsce w latach 80-tych w takich krajach jak Dania, Szwecja, Niemcy i Austria. Profesor Dalenbäck wskazał potencjał, szanse i możliwości płynące z wdrażania takich rozwiązań oraz zaprezentował praktyczne efekty wykorzystania technologii wielkowymiarowych słonecznych systemów ciepłowniczych na nowo budowanych osiedlach mieszkalnych oraz modernizowanych budynkach w Szwecji. Doświadczenia innych krajów mogą być przenoszone na grunt polski, co jest przedmiotem unijnego projektu SDHplus Słoneczne systemy ciepłownicze realizowanego przez IEO. 2. KOTŁY NA BIOMASĘ Podczas tegorocznej edycji Forum zaprezentowano również wnioski z wykonanych przez IEO badań polskiego sektora kotłów na biomasę. Według badań IEO, w 2013 roku w Polsce sprzedano łącznie ponad 16 tysięcy sztuk kotłów na biomasę o łącznej mocy ponad 600 MW. Wynik ten jest niemalże dwukrotnie wyższy w stosunku do roku ubiegłego. Jak poinformowała Joanna Bolesta (IEO) przedsiębiorstwa w sektorze spodziewają się dalszego wzrostu sprzedaży urządzeń grzewczych na biomasę w 2014 roku. Problematykę rynku biomasy dla energetyki rozproszonej przybliżył Jan Bocian (Polskie Towarzystwo Gospodarcze Bioenergii). Energia pochodząca z biomasy ma najwyższy udział wśród wszystkich odnawialnych źródeł energii w Polsce. Prezes Bocian podkreślił jednak brak transparentności i przejrzystości polskiego sektora biomasy, jak również krytycznie odniósł się do standaryzacji i możliwości zapewnienia jakości biomasy na polskim gruncie. W wyniku załamania się rynku zielonych certyfikatów wydawanych za wytwarzanie energii elektrycznej z OZE (w tym z biomasy) oraz ograniczenia skali współspalania biomasy w elektrowniach węglowych, spadło zapotrzebowanie na biomasę, która teraz może stanowić m.in. paliwo wykorzystywane w domowych instalacjach prosumenckich. Nowe wyzwania stojące przed polską branżą producentów kotłów na biomasę, przedstawiła dr inż. Krystyna Kubica (Politechnika Śląska). Regulacje obejmują wprowadzenie dyrektywy Ecodesign, stawiającej urządzeniom dostępnym na rynku bardzo wysokie wymagania techniczne odnoszące się do emisyjności i efektywności energetycznej kotłów. W swoim referacie podkreśliła, że chociaż na polskim rynku dostępne są urządzenia o wysokiej jakości, spełniające wymagania dyrektywy, to istnieje znaczna grupa produktów, które w momencie wejścia w życie przepisów nie spełnią rygorystycznych standardów emisyjności. 3. SYSTEMY FOTOWOLTAICZNE

3 Drugi dzień raciborskiej konferencji odbywał się pod znakiem instalacji fotowoltaicznych oraz wsparcia i szans rozwoju mikroinstalacji w systemach energetyki prosumenckiej. Podczas prezentacji otwierającej drugi dzień Forum Minister Adam Zdziebło (Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju) potwierdził, że finansowanie inwestycji ze środków RPO zostanie opóźnione do początku 2016 roku, a aktualne środki finansowania na energetykę odnawialną będą pochodzić z Programu Infrastruktura i Środowisko. Według najnowszych danych Instytutu Energetyki Odnawialnej, w I kwartale 2014 roku powstało 2,4 MW p nowych instalacji fotowoltaicznych. Około 85% z nich to systemy on-grid przyłączone do sieci elektroenergetycznej. Obecnie łączna moc instalacji fotowoltaicznych wynosi 6,6 MW p, podczas gdy na koniec 2013 łączna moc wynosiła 4,2 MW p, a w samym 2013 roku powstało tylko 0,6 MW p. Jak podkreślił Prezes Grzegorz Wiśniewski (IEO), wynika to z faktu, iż obecny system regulacji prawnych nie sprzyja powstawaniu instalacji fotowoltaicznych, w tym prosumenckich. Prezes IEO podkreślił zagrożenie, jakie dla rodzącego się krajowego przemysłu fotowoltaicznego ma regulacyjne powstrzymywanie tempa rozwoju OZE. Przytoczył dane, z których wynika, że roczny potencjał produkcyjny paneli wynoszący niemalże 600 MW jest wykorzystany zaledwie w 5%. Zagrożone firmy, nie mogąc rozwijać się na rynku krajowym, ratują się eksportem, który w 2013 roku wynosił już 24 MW p. Wśród odnotowanych trendów, znaczący jest wzrost udziału produkowanych w Polsce oraz w UE (Niemcy) paneli fotowoltaicznych w całkowitym wolumenie sprzedaży. Prezes Instytutu podkreślił, że rynek krajowy jest zbyt płytki, a proponowane regulacje umożliwią rozwój, a nawet przetrwanie 14 krajowych producentów paneli PV. Rolę społeczeństwa i energetyki obywatelskiej w drodze do transformacji energetycznej w Niemczech (Energiewende) przedstawił dr Lutz Ribbe (Sustainable Development Observatory SDO w Europejskim Komitecie Społeczno-Ekonomicznym). Podkreślił, że był to proces długiej i intensywnej debaty w społeczeństwie wywołanej nastrojami antyatomowymi, a dopiero w drugiej kolejności rezultat polityki unijnej dotyczącej zmian klimatu. Przełomem w polityce energetycznej w Niemczech stały się regulacje wprowadzające masowo powszechnie dostępny system wsparcia w postaci stałych taryf (FiT) na energię z OZE, który poprawił konkurencyjność oraz spółdzielnie energetyczne, których liczba w kraju wzrosła ze 101 w roku 2007 do około 800 w 2012, demonstrujące wymiar społeczny rozwoju OZE i korzyści lokalne. Ribbe zaznaczył, że w podejściu niemieckim korzyści odniosła bardzo duża rzesza obywateli, a pośrednio całe społeczeństwo, a energetyka prosumencka nie stanowi jedynie o bezpieczeństwie energetycznym, ochronie klimatu, ale najbardziej sprzyja rozwojowi lokalnemu regionów i spójności społecznej. Aktualny stan i perspektywy rozwoju europejskiego rynku systemów fotowoltaicznych przedstawił Philipp Vanicek (Niemieckie Towarzystwo Energetyki Słonecznej DGS). W 2013 roku całkowita moc zainstalowana w instalacjach PV w Europie wynosiła MW p. Największy udział w tym wyniku miały systemy zainstalowane w Niemczech, Wielkiej Brytanii i we Włoszech. Struktura segmentacyjna aplikacji technologii fotowoltaicznych w krajach Unii Europejskiej jest zróżnicowana, jednak w efekcie w 2013 roku zaobserwowane spadek nowo zainstalowanych mocy w systemach PV, wynoszących łącznie w 2012 roku MW p. Trend ten potwierdzają również dane dotyczące rynku światowego, w którym udział instalacji europejskich spadł o około 30%. W swoim referacie Vanicek wskazał na korelację pomiędzy systemem wsparcia OZE, a charakterystyką instalacji fotowoltaicznych, np. w Rumunii, gdzie obowiązuje system zielonych certyfikatów, buduje się niemalże wyłącznie duże farmy PV, natomiast w krajach, w których wprowadzono net metering (Dania) lub system taryf FiT (Niemcy, Wielka Brytania) dominują małe instalacje prosumenckie. Vanicek podkreślił, że perspektywy wzrostu rynku łączą się z dalszą redukcją kosztów wytwarzania energii elektrycznej w systemach PV, natomiast, jako przeszkodę, wskazał obligatoryjne osiągnięcie celów wskazanych w Krajowych Planach Działania w zakresie energii ze źródeł odnawialnych, problem magazynowania energii elektrycznej oraz stan sieci elektroenergetycznych. Jakkolwiek, od roku 2014 przewidywany jest wzrost mocy nowo zainstalowanych systemów fotowoltaicznych, co stanowi szansę uniezależnienia się od paliw kopalnych oraz rozwoju lokalnych rynków.

4 Doświadczenia z rynku hiszpańskiego zreferował Pere Soria (Circutor Energy). W swojej prezentacji przybliżył cechy miksu energetycznego w Hiszpanii i rolę, jaką pełnią w nim odnawialne źródła energii. Na przestrzeni lat obserwowano dużą dynamikę w sektorze fotowoltaicznym. W efekcie nadmiernego wsparcia dla instalacji PV w systemie stawek FiT, moc zainstalowana w roku 2008 osiągnęła 2087 MW p, wobec 542 MW p w roku Kiedy w roku 2009 rząd hiszpański wycofał wsparcie dla systemów PV, odnotowano załamanie rynku. Stało się to jednak w przededniu osiągnięcia parytetu kosztu energii z systemów PV i kosztu energii. Po ograniczeniu mocy (FiT cap), jaka mogła korzystać ze stałych taryf, w 2012 roku pojawiły się pierwsze projekty prosumenckie nakierowane wyłącznie na autokonsumpcję energii wyprodukowanej w małych źródłach. Według prognoz, w roku 2014 powinien nastąpić niewielki wzrost nowo zainstalowanych mocy w systemach PV. Dyrektor Circutor Energy przedstawił różne konfiguracje i sposoby integracji oraz ewentualnego przyłączania do sieci prosumenckich instalacji fotowoltaicznych wraz z profilami pracy tych systemów oraz praktyczne rozwiązania technologiczne (inwertery, magazyny energii) w tym zakresie stosowane w Hiszpanii. Tematykę integracji systemów fotowoltaicznych w mikrosieciach OZE przybliżył Janusz Bil (Solarconcept). W swoim referacie wskazał na trzy metody rozwiązań regulacyjnych, które w efekcie determinują postawy prosumentów: odpowiednie stawki taryf gwarantowanych, net metering oraz rozliczanie oddzielne poboru i oddawania energii elektrycznej do sieci OSD. Za najważniejszą motywację prosumenta uznał produkcję energii elektrycznej na pokrycie własnych potrzeb. W swoim referacie, Janusz Bil przedstawił przykłady ideowe integracji systemów fotowoltaicznych z pompami ciepła oraz mikroturbinami wiatrowymi, które są najbardziej zasadnymi hybrydami i instalacje demonstracyjne uwzględniające te mikroźródła. Ponadto, przybliżył uczestnikom tematykę magazynowania energii elektrycznej oraz inwertery przystosowane do krótkotrwałego magazynowania energii. Sesję poświęconą mikroinstalacjom OZE w systemach energetyki prosumenckiej rozpoczął referat Janusza Pilitowskiego (Departament Energii Odnawialnej, Ministerstwo Gospodarki) na temat mechanizmów wsparcia energetyki rozproszonej w programach Ministerstwa Gospodarki. Moc zainstalowana w OZE w roku 2013 wzrosła do MW, w porównaniu do w 2012, natomiast w końcowym zużyciu energii brutto, 11,04% stanowią źródła odnawialne. Dyrektor Pilitowski podkreślił mechanizm wsparcia instalacji prosumenckich w Prawie energetycznym. Do takich mechanizmów należy m.in. zwolnienie prosumentów z obowiązku rejestrowania działalności gospodarczej (w instalacjach do mocy 40 kw) oraz obowiązku posiadania koncesji, promowanie OZE w nowo budowanych i modernizowanych obiektach od 2015 roku, a także ułatwienia prawne związane z przyłączeniem mikroinstalacji OZE do sieci. Przytaczając dane URE podał, że na koniec 2013 roku do sieci OSD przyłączonych było 41 instalacji prosumenckich o łącznej mocy 236,22 kw. Jako szanse rozwoju mikroinstalacji PV i kolektorów słonecznych Dyrektor Departamentu wymienił krótki czas i niskie ryzyko inwestycji, zwiększenie efektywności wykorzystania energii, również na potrzeby własne prosumentów przy jednoczesnym wzroście cen energii elektrycznej. Ponadto, projekt ustawy o OZE zakłada dodatkowe mechanizmy wsparcia instalacji prosumenckich w postaci wprowadzenia 6-miesięcznego rozliczania oraz w przypadku spełnienia wymaganych kryteriów, obowiązku zakupu nadwyżek energii po cenie 100% średniej ceny sprzedaży energii elektrycznej w roku poprzedzającym. Na bazie doświadczeń z rozwiniętych rynków UE, Ministerstwo Gospodarki formułuje opracowanie dotyczące funkcjonowania i regulacji spółdzielni energetycznych, będące swoistym przewodnikiem dla inwestorów zainteresowanych rozwijaniem tego rodzaju przedsięwzięć. Bariery rozwoju energetyki prosumenckiej w swoim referacie naświetlił Kamil Pluskwa-Dąbrowski (Krajowa Federacja Konsumentów). W ramach konkursu Twoje Odnawialne Źródło Energii oraz na bazie doświadczeń płynących z jego dwóch edycji i podmiotów, biorących w nich udział, sformułowano główne przeszkody i utrudnienia związane z produkcją energii ze źródeł odnawialnych.

5 Dotyczą one przede wszystkim braku przejrzystych i kompleksowych regulacji prawnych oraz długiego okresu zwrotu bez odpowiednich uwarunkowań i wsparcia (np. taryf FiT lub dotacji). Istotny jest również brak konkretnych krajowych źródeł informacji na temat inwestycji w mikroźródła oraz nastroje społeczne niesprzyjające inwestycjom w OZE. Pomimo tego, Polacy dostrzegają również pozytywne aspekty, w postaci efektu ekologicznego, wpływu energetyki odnawialnej na rozwój regionalny oraz sposobu na integrację społeczną. O programach Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej wspierających rozwój energetyki prosumenckiej opowiedziała Maria Milewska (Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej). Programy Prosument i Bocian obejmują dotacje i kredyty bankowe na preferencyjnych warunkach, skierowane do samorządów, przedsiębiorstw i osób fizycznych, inwestujących w odnawialne źródła energii. W swoim referacie Maria Milewska, współautorka i osoba nadzorująca realizację niezwykle popularnego, pierwszego prosumenckiego i masowego programu dopłat NFOŚiGW do kredytów na zakup kolektorów słonecznych, przedstawiła szczegółowe warunki udzielania wsparcia dla inwestorów w ramach nowych programów (Prosument, Bocian), podając wartości wskaźników realizacji programów, budżety i czas realizacji programów oraz szczegółowe kryteria techniczne w odniesieniu do poszczególnych mikroinstalacji i małych instalacji OZE. Pytania uczestników pokazały, że przedsiębiorcy nie są jeszcze w pełni świadomi szczegółów technicznych i finansowych tych programów. Tematykę projektów UE na rzecz energetyki prosumenckiej w ostatnim referacie zaprezentował Grzegorz Wiśniewski (IEO). Pierwszy z nich, realizowany we współpracy z NFOŚiGW w ramach programu unijnego Life+ o akronimie OZERISE, dotyczy integracji odnawialnych źródeł energii w gospodarstwach rolnych i mikrosieciach. Celem projektu OZERISE jest rozwój i demonstracja praktycznych narzędzi do projektowania i doboru małoskalowych odnawialnych źródeł energii (OZE) w gospodarstwach rolnych. Prezes Wiśniewski przedstawił wyniki pomiarów i profile zużycia energii na cele bytowe i produkcyjne w gospodarstwach oraz wyniki symulacji wskazujące na możliwe do uzyskania wskaźniki autokonsumpcji (w rozumieniu koncepcji bilansowania półrocznego proponowanego w projekcie ustawy o OZE) energii wytwarzanej w mikroinstalacjach OZE pogodowo niestabilnych. Wyniki wskazują na istotne znaczenie wprowadzenia bilansowania półrocznego w przypadku dążenia do zwiększania wskaźnika autokonsumpcji energii z OZE i skali oszczędności finansowych w gospodarstwie domowym oraz poważne utrudnienia w zwiększaniu tego wskaźnika w przypadku uwzględniania pełnego profilu zużycia energii w całym gospodarstwie rolnym. Drugi projekt RepowerMap, to inicjatywa, mająca na celu promowanie odnawialnych źródeł energii poprzez pokazanie na mapie przykładów istniejących w naszym sąsiedztwie rozwiązań opartych na zastosowaniu tych technologii. W swojej prezentacji Prezes IEO pokazał statystykę ok projektów OZE zrealizowanych w ostatnich latach w Polsce i skonfrontował wyniki w kontekście stawianej przez przeciwników energetyki rozproszonej tezy, że na OZE skorzystają jedynie osoby o wysokich dochodach. Co do zasady, w OZE inwestycją gminy o niższej dochodowości od przeciętnej. Dyskusja panelowa na zakończenie Forum z udziałem Premiera RP Jerzego Buzka, Dyrektora Departamentu Energii Odnawialnej w Ministerstwie Gospodarki Janusza Pilitowskiego, Prezesa IEO Grzegorza Wiśniewskiego, Prezes Związku Pracodawców Forum Energetyki Odnawialnej Katarzyny Motak oraz Henryka Kleina z OPA Labor, pokazała ciągle niezadowalające otoczenie regulacyjne dla energetyki odnawialnej i wysokie ryzyko ekonomiczne działalność prosumenckiej. Dyrektor Pilitowski poinformował o działaniach rządu mających umożliwić skierowanie projektu ustawy o OZE do Sejmu bez jej notyfikacji w Komisji Europejskiej i możliwym wejściu w życie systemu aukcyjnego w 2016 roku. Nadmienił, że prawdopodobnie sejmowe prace nad projektem ustawy o OZE uwzględnią też projekt nowelizacji Prawa energetycznego w części prosumenckiej, zgłoszony przez grupę posłów PSL. Grzegorz Wiśniewski zaalarmował, że przy obecnie funkcjonujących uwarunkowaniach prawnych, w perspektywie długoterminowej budowany z trudem polski przemysł zielonej gospodarki jest zagrożony oraz, że rządowa koncepcja dublowania wsparcia eksploatacyjnego (samego w sobie niewystarczającego dla rozwoju mikroźródeł elektrycznych) i dość

6 dowolnie ustalana wysokość wsparcia inwestycyjnego na wybrane projekty energetyki rozproszonej jest nieprzejrzysta i cały system nie pomaga w uzyskaniu masowości, powszechności i efektywności energetyki prosumenckiej. Tezę o coraz trudniejszej sytuacji krajowego przemysłu produkcji urządzeń dla OZE potwierdziła Pani Katarzyna Motak, zwracając uwagę na potrzebę przyspieszenia i wzmocnienia działań państwa w tym zakresie. Znaczenie przemysłu OZE i rolę Śląska w tym zakresie oraz konieczność zwiększenia aktywności na rzecz innowacji, w tym szerszego zainteresowania przedsiębiorstw funduszami UE na B+R (80 mld Euro w latach ) podkreślił Premier Jerzy Buzek. Uczestnicy debaty zgodzili się z Premierem Jerzym Buzkiem, że można być spokojnym w ocenach konkurencyjności ekonomicznej energetyki odnawialnej w dłuższym okresie i jej przyszłej roli we wzmacnianiu bezpieczeństwa energetycznego. Jednocześnie jednak podniesiono kwestię spychania energetyki prosumenckiej w wąskie nisze rynkowe i na margines rynku energii. W obecnym kształcie Prawo energetyczne oraz projektowana ustawa o odnawialnych źródłach energii nie zapewnia prosumentom opłacalności i rentowności inwestycji. Jak podkreślił Henryk Klein, od prosumentów wymaga się zdecydowanie więcej niż od dużych zakładów wytwarzających energię i w efekcie, ponoszą oni znacznie wyższe koszty, dofinansowując de facto duże przedsiębiorstwa, a brak ułatwień ze strony OSD tylko potęguje ten niechlubny trend. Odwołując się do podstawowych praw w zakresie wolności obywatelskiej i obowiązków prosumentów w zakresie wzmacniania solidaryzmu społecznego, uczestnicy Forum poparli tzw. deklarację raciborską. Pobierz materiały konferencyjne. Refleksje i komentarz przewodniczącego Rady Programowej przygotowany po zakończeniu Forum można przeczytać na blogu.