Sieć bayesowska jako narzędzie do badania postaw prozdrowotnych studentów z wybranych uczelni Suwałk, Białegostoku i Grodna

Transkrypt

1 PRACE ORYGINALNE Jarosław KUCZYŃSKI 1 Ewa KLESZCZEWSKA 1 Katarzyna ŁOGWINIUK 2 Aleksander SZPAKOW 3 Andrzej SZPAKOW 3 Sieć bayesowska jako narzędzie do badania postaw prozdrowotnych studentów z wybranych uczelni Suwałk, Białegostoku i Grodna Bayesian network as a tool to study health behaviors of students from selected schools of Suwalki, Bialystok and Grodno 1 Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. prof. Edwarda F. Szczepanika w Suwałkach, Instytutu Ochrony Zdrowia, Polska Dyrektor: Dr n. med. Jarosław Kuczyński 2 Politechnika Białostocka, Wydział Zarządzania, Katedra Marketingu i Przedsiębiorczości, Polska Kierownik: Prof. nadzw. PB. Tadeusz Popławski 3 Uniwersytet im. Janki Kupały w Grodnie, Katedra Medycyny Sportowej i Rehabilitacji, Białoruś Kierownik: Dr Andrzej Szpakow Dodatkowe słowa kluczowe: palenie tytoniu picie alkoholu używki sieć bayesowska Additional key words: smoking drinking drags Bayesian Networks Adres do korespondencji: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. prof. Edwarda F. Szczepanika w Suwałkach, Instytutu Ochrony Zdrowia Ul. Noniewicza Suwałki Tel kleszczewska.ewa@gmail.com Kolejny już rok kontynuowano badania wśród studentów uczelni ściany wschodniej, przy czym celem głównym prowadzonych badań była analiza związku między paleniem tytoniu, piciem alkoholu i używaniem innych substancji psychoaktywnych, a postawami prozdrowotnymi wśród studentów wybranych uczelni. W badaniach zwrócono także uwagę na aspekt znaczenia więzów rodzinnych. Materiał i metody: w roku akademickim 2011/2012 w badaniach udział wzięło łącznie 416 studentów tj. Suwałki 138 osób, Białystok 141 osób i z Grodna 137 osoby. Wszystkie badania ankietowe przeprowadzono przy użyciu kwestionariusza PAV 10 ankiety składającej się z pytań jednokrotnego oraz wielokrotnego wyboru i metryczki, stosując jednakową metodologię dla wszystkich wirtualnych zespołów badawczych. Do założenia wspólnej dla trzech uczelni ankietowej bazy danych użyto internetowego systemu ankiet LimeSurvey. Analizę statystyczną prowadzono w programie SPSS oraz Excel. W pracy wykorzystano sieć Bayesowską do oceny postaw prozdrowotnych studentów oraz analizy różnic w odpowiedziach pomiędzy wybranymi uczelniami. Przeprowadzone badania wykazały że problem z substancjami aktywnymi dotyczy wszystkich analizowanych uczelni i powinien być postawą do przygotowania planu naprawczego. W grupie mężczyzn jest on zdecydowanie poważniejszy, o czym świadczy liczba wskazań ankietowanych studentów - zwłaszcza niepokojące są odpowiedzi na pytania dotyczycące częstości spożywania alkoholu. Ciekawym jest fakt, wykazania badaniami połączeń sieci Bayesowskich, ścisłej zależności pomiędzy brakiem matki a postrzeganiem przez ankietowanych wagi elementów takich jak: kariera zawodowa, podróże, zdrowie własne i bliskich. Jednoznacznie wykazano, że studenci bez matki najbardziej cenią zdrowie swoje i bliskich. A research project targeting college students of the eastern region was carried for the second straight year. The main objective of the study was to analyze the relation between smoking, drinking alcohol and drug use and students attitude towards health beaviours. The study drew attention to aspects of the importance of family ties. Material and methods: In the academic year 2011/2012 in studies involving a total student 416 ie Suwalki -138 people, Bialystok 141 people and from Grodno 137 person. All surveys were carried out using a questionnaire PAV-10 - questionnaire consisting of questions single-and multiple-choice and specifications, using the same methodology for all virtual research teams. To establish a joint survey of the three universities online database system used LimeSurvey polls. Statistical analysis was performed in SPSS and Excel. In this work the Bayesian network was use to assess the health behaviours among students and to analyze the differences in responses between selected universities. The study showed that the problem of active substances exists for all the analyzed schools and should be the base for the preparation of the recovery plan. Among men, it is clearly a more serious one, as indicated by the number of the students answers - especially disturbing are the answers to the questions concerning the frequency of alcohol consumption. It is interesting result was obtained using the Bayesian network approach: there is a close correlation between the absence of the mother and the weight the responder was giving to components such as: career, travel, their health, and the health of their loved ones. It was clearly demonstrated that students without a mother value the most the health (their own and of their loved ones). 924 Przegląd Lekarski 2012 / 69 / 10 J. Kuczyńsk i wsp.

2 Problem używania substancji psychoaktywnych w Polsce jest nadal aktualny. Podsekretarz stanu Marek Haber w marcu 2012 r. w Warszawie potwierdził, że Ministerstwo Zdrowia jest świadome wagi problemu wzrostu rozpowszechnienia używania marihuany i innych substancji psychoaktywnych wśród młodych ludzi w Polsce. A przecież w ciągu ostatnich 15 lat nastąpiło wiele pozytywnych zmian dotyczących zachowań zdrowotnych młodych Polaków. Dostosowano także politykę ograniczającą dostęp do używek, do standardów europejskich. W celu monitorowania rozmiarów zjawiska używania ww. substancji prowadzone są co 4 lata badania ankietowe wśród młodzieży szkolnej ESPAD (Europejski Program Badań Ankietowych w Szkołach na temat Używania Alkoholu i Narkotyków) oraz badania zażywania narkotyków w populacji osób powyżej 16. roku życia. Wyniki badania ESPAD z 2011 r. wykazały wzrost odsetka młodych ludzi eksperymentujących z przetworami konopi. Odnotowano także zmiany w percepcji zagrożeń związanych z używaniem marihuany, tj. spadek odsetka młodych osób wskazujących na ryzyko takich zachowań. Zmiany te mogą wynikać z wielu powodów. Jedna z hipotez zakłada, że jest to związane z dyskusją medialną, jaka została podjęta w związku z wystąpieniem tzw. problemu dopalaczy, kiedy to dyskutowano, czy używanie każdej substancji psychoaktywnej powoduje takie same szkody zdrowotne oraz czy legalność substancji na rynku determinuje bezpieczeństwo jej używania. Dodatkowo obecność w Polsce legalnych substancji psychoaktywnych zwanych dopalaczami mogła doprowadzić do zwiększonego zainteresowania eksperymentowaniem z innymi substancjami psychoaktywnymi. Eksperci zajmujący się problematyką narkomani w tezach Krajowego programu przeciwdziałania narkomanii na lata jednoznacznie potwierdzają, że problem używania substancji psychoaktywnych wśród młodzieży istnieje nadal. Ograniczenie tego zjawiska, w lokalnym środowisku, jest ważnym społecznie celem współpracy zarówno polskich jak i białoruskich naukowców oraz lekarzy. Dlatego kolejny już rok prowadzimy wspólne badania postaw prozdrowotnych po obu stronach granicy tj. na uczelniach PWSZ w Suwałkach, PB w Białymstoku i PUJK w Grodnie z wykorzystaniem internetowego systemu ankiet LimeSurvey. Prowadzone badania oparte są o techniki i metody prac naukowych charakterystyczne dla wirtualnych grup badawczych [1,5-7]. Rozwój technologii teleinformatycznych spowodował pojawianie się nowych form organizacji pracy w nauce. Obecnie mówić można o wirtualnej, wspólnej działalności naukowej badaczy nie tylko z różnych części Polski, ale także Europy. Pokazując w niniejszej pracy przykład współpracy naukowej, z użyciem platform internetowych, pracowników naukowych z Polski i Białorusi, chcemy zachęcić do współpracy naukowej także inne ośrodki, działające w obszarze szeroko rozumianej promocji zdrowia. Wyniki prac wirtualnych zespołów badawczych są interesujące, świadczą o tym, między innymi ukazujące się publikacje naukowe [2-4] oraz duże zainteresowanie rezultatami wspólnych działań na konferencjach i zjazdach naukowych. Godne uwypuklenia jest także to, że waga prowadzonych na dużej populacji badawczej działań o zasięgu ponadregionalnym stanowi nowe ujęcie problemu, dotychczas charakteryzowanego notabene dla prac pojedynczego ośrodka badawczego zyskuje wyższą rangę. W konsekwencji wyniki analiz z różnych ośrodków dydaktyczno naukowych, biorących udział w badaniach tworzą jeden wspólny obszar badawczy międzynarodowy. Przy czym wspólne działania naukowców stają się z jednej strony bardziej elastyczne, rozproszone, zorientowane na zadania, z drugiej tanie i możliwie szybko realizowane (przede wszystkim dzięki bardzo szybko rozwijającym się możliwościom technicznym). Stąd powstanie wspólnych wirtualnych grup badawczych naukowców z Polski i Białorusi stanowiło wynik pojawiania się nowych bodźców/stymulatorów do wspólnych działań. Dzięki pełniejszemu wykorzystaniu coraz bogatszych możliwości technologicznych zaczęliśmy podejmować bardziej złożone wyzwania. Cel pracy Badania prowadzone w kolejnych latach w śród studentów uczelni z Suwałk, Białegostoku i Grodna potwierdzają istnienie problemów związanych z paleniem tytoniu, piciem alkoholu i stosowaniem innych substancji psychoaktywnych we wszystkich analizowanych grupach studentów. Wydaje się, że jest to problem dotyczący także innych ośrodków dydaktycznych. Celem głównym prowadzonych obecnie badań jest próba znalezienia związku między paleniem tytoniu, piciem alkoholu i używaniem innych substancji psychoaktywnych a postawami prozdrowotnymi wśród studentów. Metodyka W roku akademickim 2011/2012 w badaniach udział wzięło łącznie 416 studentów tj. Suwałki 138, Białystok 141 i z Grodna 137 osoby. Podobnie jak w roku akademickim 2010/2011 wszystkie badania ankietowe przeprowadzono przy użyciu kwestionariusza PAV 10 ankiety składającej się z pytań jednokrotnego oraz wielokrotnego wyboru i metryczki. Do analizy wykorzystano sieć bayesowską (ang. belief networks, Bayesian belief networks), która coraz częściej stosowana jest w diagnostyce medycznej, wyszukiwaniu informacji czy też naukach biologicznych. Chociaż podstawowa teoria była już znana od dłuższego czasu, możliwość jej wykonywania było możliwe dzięki ostatnim ulepszeniom algorytmów oraz dostępności i szybkości elektronicznych komputerów. Sieć bayesowska jako efektywna obliczeniowo i przestrzennie metoda reprezentacji łącznego rozkładu prawdopodobieństwa wykorzystuje niecykliczny graf skierowany w celu graficznej reprezentacji wiedzy o bezpośrednio zachodzących zależnościach. Metoda ta koduje informacje o określonej dziedzinie za pomocą wykresu, którego wierzchołki wyrażają zmienne losowe, a krawędzie obrazują probabilistyczne zależności między nimi. Sieci Bayesowskie (belief networks, Bayesian belief networks) nazywane są czasami tzw. sieciami przekonaniowymi lub przyczynowymi. Bayesowskie dlatego, że bazują na podstawach teorii decyzji i teorii prawdopodobieństwa Twierdzenie Bayesa wyraża obliczenie konieczne do wykonania w celu przekonania się o prawdziwości wcześniejszych przekonań w świetle nowych dowodów. Twierdzenie Bayesa: Artykuł zawiera propozycję wykorzystania tego narzędzia do znalezienia związku między paleniem tytoniu, piciem alkoholu i używaniem innych substancji psychoaktywnych a postawami studentów. Zdrowie człowieka a jego styl życia Najważniejszym czynnikiem warunkujący zdrowie człowieka jest styl życia i związane z nią zachowania zdrowotne. Takim czynnikiem jest np. niepalenie tytoniu u osób wykształconych, wcześniej studentów, którzy posiadając ogólną wiedzę o zdrowiu powinni stanowić wzór do naśladowania dla reszty społeczeństwa. Zwłaszcza studenci reprezentujący kierunki wchodzące w skład Instytutu Ochrony Zdrowia w Suwałkach (pielęgniarki, ratownicy medyczni, kosmetolodzy), ale także studenci wychowania fizycznego z Uniwersytetu im Janki Kupały z Grodna, powinni akcentować postawy prozdrowotne w życiu. Dlatego w pracy podjęto próbę oceny zjawiska rozpowszechnienia używania substancji psychoaktywnych oraz badanie postaw prozdrowotnych studentów uczelni przygranicznych z Suwałk, Białegostoku i Grodna. Jednym z celów badań było oszacowanie problemu stosowania substancji psychoaktywnych oraz wykazanie ewentualny różnic w związku z charakterem studiów (studenci kierunków medycznych w PWSZ w Suwałkach) oraz propozycja wspólnego opracowania programu profilaktycznego dla wszystkich analizowanych studentów i uczelni. Założono, że poprzez zbieranie dostępnych w tym obszarze danych statystycznych oraz prowadzenie anonimowych badań ankietowych, jakościowych a także szacownie liczby użytkowników substancji psychoaktywnych możliwa będzie bieżąca analiza i ocena sytuacji oraz lepsze zrozumienie zachodzących w tym obszarze zmian. Wnioski z wielu badań naukowych wskazują, że jeśli działanie na rzecz zapobiegania używaniu substancji psychoaktywnych mają być skuteczne, to muszą wykorzystywać współczesną wiedzę na temat czynników chroniących, czynników ryzyka oraz modeli teoretycznych wyjaśniających zjawisko inicjacji i rozwijania się problemu używania substancji psychoaktywnych, stąd tak ważne wydają się wspólne badania, które swoim zasięgiem mogłyby objąć ośrodki dydaktyczno naukowe po obu stronach granicy. Zarówno polski jak i światowy dorobek naukowy dotyczący szeroko rozumianej profilaktyki jest bogaty, jednocześnie wiedza z tego obszaru nie jest do końca wykorzystana; trzeba wciąż rozwijać modele konstruowania programów profilaktycznych opartych na podstawach naukowych, a w prowadzanych w sposób ciągły także w okresie nauki po maturze, zgłasza w uczelniach nastawionych na promowanie wiedzy prozdrowotnej i rozwijanie umiejętności zawodowych realizatorów przyszłych programów profilaktycznych. Wychodząc z założenia, że: poznanie percepcji społecznej problemu stanowi podstawę do kształtowania działań oraz to, że: uzyskane wyniki pilotażowych badań ankietowych stworzą bazę danych do definiowania realnych zagrożeń, stawiamy sobie za cel, z jednej strony oszacowanie stopnia kontaktu młodzieży z substancjami psychoaktywnymi, z drugiej poznanie postaw prozdrowotnych studiującej młodzieży. Zakładamy, że wykonane wspólnie badania będą stanowić cenne źródło informacji dla osób odpowiedzialnych za kreowanie wewnętrznych systemów przeciwdziałania zdiagnozowanym zjawiskom. W dalszej perspektywie zakładamy zaplanowanie jak i przeprowadzenie efektywnych działań oraz modyfikowanie prowadzonej polityki zwłaszcza w dziedzinie profilaktycznych działań prozdrowotnych na zadeklarowanych do wspólnych działań uczelniach. Wyniki Analizę otrzymanych z ankiet wyników rozpoczęto od określenia stosunku studentów z wybranych do badań uczelni pogranicza do: alkoholu, tytoniu i narkotyków. W badaniu wykorzystano następujące pytania z ankiety: Przegląd Lekarski 2012 / 69 /

3 Rycina 1 Graficzny model prawdopodobieństwa dla sieci opisującej badane zależności w Suwałkach. Rycina 2 Graficzny model prawdopodobieństwa dla sieci opisującej badane zależności w Białystoku. 926 Przegląd Lekarski 2012 / 69 / 10 J. Kuczyńsk i wsp.

4 Rycina 3 Graficzny model prawdopodobieństwa dla sieci opisującej badane zależności w Grodnie. Rycina 4 Graficzny model prawdopodobieństwa dla sieci opisującej badane zależności w Białystoku, Suwałkach i Grodnie. Przegląd Lekarski 2012 / 69 /

5 1. Q01 Jakie napoje w Twojej opinii, często używa współczesna młodzież? 2. Q02 - Jaki jest Twój osobisty stosunek takich jak Alkohol? 3. Q03 - Jaki jest Twój osobisty stosunek takich jak tytoń 4. Q04 - Jaki jest Twój osobisty stosunek takich jak narkotyki? 5. Q05 - Co sądzisz o tym, że Twoi rówieśnicy używają alkohol? 6. Q14 - Co sądzisz o tym, że ktoś z Twoich rówieśników pali tytoń? 7. Q15 - Czy palisz papierosy? 8.Q18 - Co sądzisz o tym, że ktoś z Twoich rówieśników używa narkotyków? 9. Q35 - Jak oceniasz swoje relacje z ojcem? 10. Q36 - Jak oceniasz swoje relacje z mamą? Zgodnie z wynikami badań ankietowych z roku akademickiego 2011/2012 alkohol został uznany za najbardziej popularną substancję psychoaktywną we wszystkich analizowanych uczelniach. Na poszczególnych graficznych modelach (rys.1-4) zaprezentowano sieć bajesowską opisującą udzielone odpowiedzi studentów na pytania z kwestionariusza. palenia pytoniu wśród osób badanych w Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej w Suwałkach uwarunkowane jest przede wszstkim własnym stosunkiem do palenia oraz własnego stosunku do rówieśników którzy palą i piją (ryc. 1). Osoby, które palą papierosów bardziej tolerancyjne są dla rówieśników, którzy palą i piją, osoby te jednak mają negatywny stosunek do zażywania narkotyków. Osoby te wskazały, że w 44% - można używać, 38% można używać w małych ilościach oraz, że 51% - nie potępiają palaczy, 44% - nie potęiają osoby pijące alkohol. wskazały, że 54% nie można palić oraz 27% można używać w małych ilościach. W stosunku do rówieśników wskazały, że w 37% - potępia palaczy oraz w 39% - raczej nie potępiam pijących alkohol. Zdecydowanie większośc osób potępia zażywanie narkotyków. Pozytywny stosunek do narkotyków wykazywały jedynie osoby nie posiadające matki (53%). palenia pytoniu wśród osób badanych na Politechnice Białostockiej, uwarunkowane jest tak jak poprzednio własnym stosunkiem do palenia oraz własnego stosunku do rówieśników którzy palą i piją (ryc. 2). Występuje tu jednak większe niezdecydowanie w wyrażaniu opinii o stosunku do siebie i osób trzecich. Osoby, które palą bardziej tolerancyjne są dla rówieśników, którzy palą i piją, osoby te jednak mają negatywny stosunek do zażywania narkotyków. Osoby te wskazały, że w 38% - można palić papierosy oraz w 30% można palić w małych ilościach. Jeżeli zaś chodzi o tolerację wobec osób spożywających alkohol, to 59% osób palących nie potęiają osoby pijące alkohol. Osoby te są również tolerancyjne wobec osób które palą papierosy, tj. 47% - nie potępa palaczy. Stosunek pozytywny do narkotyków wśród tej grupy wykazywały osoby posiadające niezadawalający stosunek do matki (42%). wskazały w 51% że nie można palić papierosów oraz w 27%, że można palic w małych ilościach. W stosunku do rówieśników,wskazały, że w 34% - nie potępiają palaczy oraz w 57% - nie potępiam pijących alkohol. Zdecydowanie większośc osób potępia zażywanie narkotyków. Stosunek pozytywny do narkotyków wykazywały osoby posiadające niezadawalający stosunek do matki (41%). palenia pytoniu wśród osób badanych na Uniwersytecie Janka Kupały w Grodnie uwarunkowane jest tak jak poprzednio własnym stosunkiem do palenia oraz własnego stosunku do rówieśników którzy palą i piją (ryc. 3). Osoby, które palą bardziej tolerancyjne są dla rówieśników, którzy palą i piją, osoby te jednak mają negatywny stosunek do zażywania narkotyków. Osoby te wskazały, że w 24% - można palić papierosy, 30% można palić w małych ilościach oraz 33% wskazało, że nie można palić. Jeżeli zaś chodzi o tolerację wobec osób pijących alkohol, to 26% osób palących nie potępiają osoby pijące alkohol, 25% - prawdpodobnie potępia oraz 21% nie potępia pijących alkohol. wskazały aż w 87% że nie można palić papierosów. W stosunku do rówieśników,wskazały, że w 35% - nie potępiają palaczy oraz w 29% - raczej nie potępiam pijących alkohol. Zdecydowanie większośc osób potępia zażywanie narkotyków. Pozytywny stosunek do narkotyków wykazywały osoby posiadajće pozytywne relacje zarówno z matka (59%) jak i ojcem (69%). palenia pytoniu wśród całej grupy trzech uczelni uwarunkowane jest tak jak poprzednio własnym stosunkiem do palenia oraz własnego stosunku do rówieśników którzy palą i piją (ryc. 4). Osoby, które palą bardziej tolerancyjne są dla rówieśników, którzy palą i piją, osoby te jednak mają negatywny stosunek do zażywania narkotyków. Osoby te wskazały, że w 38% - można palić papierosy, 36% można palić w małych ilościach. Jeżeli zaś chodzi o tolerację wobec osób pijących alkohol, to 46% osób palących nie potęiają osoby pijących alkohol oraz 31% - raczej nie potępia. Grupa ta jest również tolerancyjna wobec rówieśników którzy palą papierosy, gdyż 46% nie potępa osoby palące. wskazały aż w 66% że nie można palić papierosów. W stosunku do rówieśników wskazały, że w 35% - potępiają palaczy oraz w 27% - nie potępiają palaczy. Wśród badanej całej grupy osób nie palących papierosy jest bardzo duża toleracja dla osób pijących alkohol, tj. 36% - nie potępia pijących alkohol oraz 30% - raczej nie potępia. Ważne wydaje się także wykorzystanie sieci bayesowskiej do badania relacji więzów rodzinnych i postrzegania świata. Z badań wynika, że osoby, które wskazały w ankiecie brak matki, jednocześnie przywiązywały bardzo dużą rolę do znaczenia zdrowia swojego a przede wszystkim bliskich. Nie wykazano takiej zależności w przypadku zaznaczenia w ankiecie braku ojca. Wnioski 1) Potwierdzono, że problem z substancjami aktywnymi dotyczy wszystkich analizowanych uczelni i powinien być postawą do przygotowania wspólnego planu naprawczego. 2) Problem z substancjami psychoaktywnymi w grupie mężczyzn jest zdecydowanie poważniejszy, o czym świadczy liczba wskazań ankietowanych studentów zwłaszcza pytania dotyczycące częstości spożywania alkoholu. 3) Studenci, którzy wskazali w ankiecie brak matki bardzo dużą rolę przywiązują do znaczenia zdrowia swojego a także swoich bliskich. Nie wykazano takiej zależności w przypadku zaznaczenia w ankiecie braku ojca. 4) Badania są wciąż pilotażowe, aby wyprowadzać wiążące wnioski powinny być kontynuowane. Piśmiennictwo 1. Adair J.: Zespoły - anatomia biznesu, Wydawnictwo Studio EMKA, Warszawa 2001, Dzwilewska I, Brzóska M., Ejsmont M.: Rozpowszechnianie palenia tytoniu oraz świadomość szkodliwości tego nałogu wśród studentów Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku. Przeg. Lek. 2011, 68, Kuczyński J., Kleszczewska E., Popławski T. i wsp.: Oszacowanie problemu palenia tytoniu i picia alkoholu oraz badanie postaw prozdrowotnych wśród studentów uczelni z Suwałk, Białegostoku i Grodna. Przeg. Lek. 2011, 68, Kuczyński J., Kleszczewska E., Popławski T. i wsp.: Badanie używania substancji psychoaktywnych oraz postaw prozdrowotnych wśród studentów uczelni z Suwałk, Białegostoku i Grodna. Probl. Hig. i Epidem. 2011, 92, Leenders R., Engelen J., Kratzer J.: Virtuality, communication, and new product team creativity: a social network perspective. J. Eng. Technol. Manag. 2003, 20, Wujec B.: Coaching wielokulturowych zespołów wirtualnych, (red.) L. D. Czarkowska, Coaching katalizator rozwoju organizacji. Wyd. New Dawn, Warszawa Zenun M., Loureiro G., Araujo C.: The Effects of Teams Co-location on Project Performance (w:) G. Loureiro, Curran, Complex Systems Concurrent Engineering-Collaboration, Technology Innovation and Sustainability, London 2007; cit. za: B. Wujec, op.cit. 928 Przegląd Lekarski 2012 / 69 / 10 J. Kuczyńsk i wsp.