BAZA ADRESOWA województwa podlaskiego. Vademecum turysty

Transkrypt

1 111

2 112 BAZA ADRESOWA województwa podlaskiego Vademecum turysty

3 113 Zabytki Pograniczny charakter dzisiejszego woj. podlaskiego zaowocował mozaiką kulturową, etniczną, religijną jego mieszkańców. Od wieków region zamieszkiwali: Polacy, Białorusini, Litwini, Żydzi, Rosjanie, Niemcy, Ukraińcy, Tatarzy, którzy byli katolikami, wyznawcami prawosławia, unitami, ewangelikami i muzułmanami. Specyficzny krajobraz kulturowy Polski północno-wschodniej, zróżnicowanie narodowościowe i wyznaniowe, bogactwo obrzędowości i obyczajów nadal pozostaje cechą charakterystyczną tego obszaru. Wspomniana różnorodność widoczna była i jest obecna także w architekturze regionu, m.in. w drewnianym budownictwie wiejskim. Zabudowa drewniana typowa jest dla wielu wsi woj. podlaskiego, które niejednokrotnie przypominają żywe muzea na wolnym powietrzu. Ciekawostką jest, że do dnia dzisiejszego w północno-wschodniej Polsce można zobaczyć zwarte zespoły starej drewnianej zabudowy wsi, zachowane w całości rzadkość na skalę europejską. W małych miasteczkach regionu i wioskach występują też ciekawe drewniane budynki użyteczności publicznej np. urzędy i szkoły, dworce kolejowe. Podróżując po województwie podlaskim zobaczą Państwo w wiejskim krajobrazie drewniane wiatraki, młyny wodne, kuźnie, kapliczki, krzyże przydrożne, tradycyjne ogrodzenia. Cenne zabytki budownictwa wiejskiego gromadzone są w ekspozycjach skansenowskich w Białostockim Muzeum Wsi (Oddział Muzeum Podlaskiego), Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu, Skansenie Kurpiowskim w Nowogrodzie, Skansenie w Puńsku. W muzeach tych oraz innych tego typu placówkach (np. Muzeum Regionalne w Lipsku) zgromadzono też unikatowe kolekcje ruchomych zabytków kultury ludowej. Ochronie budownictwa drewnianego służy organizowany od 2005 r. Konkurs na Najlepiej Zachowany Zabytek Budownictwa Wiejskiego.

4 114 POWIAT AUGUSTOWSKI Augustów ** Rynek Zygmunta Augusta stanowi centralny punkt miasta, wykładany granitową kostką, wytyczony w 1550 r. przez kuratora Joba Preytfusa. Najstarszy drzewostan zabytkowego parku zwanego Ogrodem Saskim, pamięta zapewne czasy jego założenia (1847 r.). Kamienice wokół rynku pochodzą głównie z XIX wieku. W centrum parku fontanna. Na placu kolumna Króla Zygmunta II Augusta, to druga kolumna królewska w Polsce, po warszawskiej. Pierzeje zabudowane XIX-wiecznymi kamienicami. *Restauracja * Albatros z 1962 r., wg projektu Henryka Gomółki, rozsławiona przez piosenkę Janusza Laskowskiego Siedem dziewcząt z Albatrosa. *Nagrobki * na cmentarzu parafialnym z 1800 r. Najstarsze i najbardziej okazałe pomniki nagrobne skupiają się wokół kaplicy cmentarnej, ufundowanej przez rodzinę Truszkowskich w 1820 r. Kilka odlewów żeliwnych wykonanych zostało w Hucie Sztabińskiej. Nieopodal pomnik żydowski z 1981 r., poświęcony tysiącom mieszkańców miasta narodowości żydowskiej. Ufundowany przez kilka rodzin Żydowskich z Nowego Jorku. *Dom * Turysty PTTK nad j. Necko (1938) wg projektu M. Nowickiego, obecnie Zajazd Hetman. *Oficerski * Yacht Club Pacyfik, zaprojektowany przez Juliusza Nagórskiego w 1935 r., po wojnie (do niedawna) funkcjonował w nim renomowany Wojskowy Dom Wypoczynkowy (WDW). Pomnik w postaci fotela i pamiątkowego kamienia upamiętniający wizytę Ojca Świętego Jana Pawła II, na którym oczekiwał na rejs statkiem. *Kościół * Matki Boskiej Częstochowskiej, pierwotnie rosyjska cerkiew wojskowa powstała w 1896 r. od 1921 r. kościół garnizonu augustowskiego Wojska Polskiego. W wieży izba pamięci I Pułku Ułanów Krechowieckich. *Ruiny * polskiego schronu bojowego linii obronnej Augustów z 1939 r. Dziś pomnik z hasłem Nigdy więcej wojny. Bunkier nie był wykorzystany bojowo. Został wysadzony przez Niemców 1944 roku. *Zespół * Zarządu Wodnego, eklektyczny pałacyk z ok r. przed I wojną siedziba kierownictwa Wiślano-Niemieckiej Drogi Wodnej, w okresie okupacji radzieckiej placówka straży granicznej i komórki NKWD. *Muzeum * Kanału Augustowskiego w tzw. Dworku Prądzyńskiego, filia mieszcząca dział historii Kanału. Budynek Dworku pochodzi z połowy XIX w. Przy furtce znajduje się pomnik upamiętniający ofiary mordu więźniów aresztu NKWD z 22 czerwca 1941 r. *Kanał * Augustowski jest najbardziej atrakcyjnym szlakiem wodnym województwa podlaskiego oraz wiedzie prym wśród najatrakcyjniejszych szlaków wodnych w Polsce. Został wybudowany w latach wg projektu polskiego inżyniera gen. Ignacego Prądzyńskiego. Pierwsze plany dotyczące połączenia wodnego Wisły z Niemnem powstały u schyłku niepodległej Rzeczypospolitej w latach Jego długość 102 km, z tego 80 km znajduje się na terenie Polski i 22 km na terenie Białorusi. Na całym odcinku Kanału powstało 18 śluz, z czego 14 obecnie znajduje się po stronie polskiej, jedna w pasie granicznym i trzy po stronie białoruskiej. *Stara * Poczta wraz z parkiem według typowego projektu H. Marconiego z 1829 r. Była tu stacja przeprzęgowa na szesnaście koni, ekspedycja i pokoiki hotelowe. Obecnie Szkoła Muzyczna I stopnia. Widoczny w parku głaz upamiętnia budowniczych Kanału Augustowskiego. Osadzony został w 1973 roku, w 150 rocznicę rozpoczęcia jego realizacji. *Muzeum * Ziemi Augustowskiej. Przybliża zwiedzającym warsztat i produkty rękodzieła wiejskiego (tkactwa, garncarstwa, plecionkarstwa) jak również sprzęty używane w domostwach regionu Puszczy Augustowskiej. Stała ekspozycja ukazuje również sprzęty związane z rolnictwem i rybołówstwem. *Bazylika * Mniejsza Najświętszego Serca Jezusowego Budowniczym kościoła był ks. Wincenty Nowicki (proboszcz w latach ). W kościele znajduje się pięć ołtarzy, wszystkie wykonane w dębie. W ołtarzu głównym znajduje się obraz Matki Boskiej Częstochowskiej, zasłaniany obrazem Serca Jezusowego. Ołtarze zostały wykonane w latach dwudziestych. Zniszczony w czasie II wojny światowej kościół odbudował ks. Wojciech Chojnowski, proboszcz parafii w latach Obok ołtarza św. Antoniego stanął ołtarzyk Miłosierdzia Bożego z relikwiami św. Faustyny Kowalskiej. 22 czerwca 2001 roku kościół obchodził uroczystość ogłoszenia papieskiego dekretu o nadaniu świątyni tytułu Bazyliki Mniejszej. Augustów - Studzieniczna *Zespół * kościoła parafialnego pw. MB Szkaplerznej. Drewniany kościół z 1847 roku i wcześniejszą jeszcze dzwonnicą. Wieżę ozdabia piękny krzyż kowalskiej roboty. Wnętrze świątyni zostało urządzone przez ludowych artystów, wykorzystujących drewno i jelenie rogi. Znajdują się tu trzy ołtarze główny Świętej Rodziny i boczne: św. Tekli i św Jana Nepomucena. Na sztucznie usypanej grobli wzdłuż drogi krzyżowej mieści się główne sanktuarium na grądziku (wysepce) neorenesansowa kapliczka Najświętszej Marii Panny, mieszcząca obraz Matki Boskiej Studzieniczańskiej (XVIII wieczna kopia obrazu jasnogórskiego). Obok pod gontowym daszkiem znajduje się studzienka z cudowną wodą. Jest tu również kamienny posąg św. Jana Nepomucena. Nad brzegiem jeziora stoi pomnik Jana Pawła II na pamiątkę wizyty w czerwcu 1999 roku. *Kanał * Augustowski z zespołem budowli i urządzeń Gabowe Grądy *Drewniana * zbudowana na osi wschód zachód molenna staroobrzędowców.

5 115 Krasnybór *Kościół * pw. Zwiastowania NMP, niegdyś cerkiew unicka wybudowana około 1614 r. *Wieża * wzmiankowana w poł. XIX w., prawdopodobnie wybudowana przez dominikanów w XVIII w., we wnętrzu freski, obraz MB z Dzieciątkiem z pocz. XVII w., rzeźba Chrystusa Ukrzyżowanego z przełomu XVII i XVIII w. *Plebania * w stylu dworkowym, murowana z 1939 r., wzniesiona na miejscu dawnego klasztoru. *Kościół * pw. św. Rocha z 1870 r. *Pomnik * nagrobny Wiktorii Rymaszewskiej z 4 kolumnami z lanego żelaza z XIX w. Lipsk *Układ * urbanistyczny z 2 poł. XVI w., z rozplanowaniem ulic opartym na siatce prętowej. *Kościół * neogotycki pw. Matki Bożej Anielskiej z lat , wewnątrz cenna ikona Matki Boskiej Bazylianki z Dzieciątkiem z przeł. XVI i XVII w. *Dom * katolicki z lat 20. XX w. *Kopiec * Wolności usypany jako wotum za odzyskanie niepodległości w 1918 r. *Zabudowa * mieszkalna z pocz. XX w. *Schrony * tzw. linii Mołotowa z lat *Pomnik * Zginęli za Polskę w parku miejskim, poświęcony 50 zakładnikom zamordowanym przez hitlerowców 13 lipca 1943 r. w Naumowiczach. *Kopiec * Wolności usypany jako wotum za odzyskanie niepodległości w 1918 r. *Schrony * tzw. linii Mołotowa z lat Mikaszówka *Drewniany * jednonawowy kościół pw. św. Marii Magdaleny z 1907 r. z dwiema wieżami i oryginalnym wystrojem wewnętrznym z porożami. Obok drewniana dzwonnica i żeliwny pomnik z huty sztabińskiej. *Mikaszówka * jedna ze śluz Kanału Augustowskiego z 1828 r. Rudawka *Kudrynki * i Kurzyniec śluzy na Kanale Augustowskim wybudowane z 1829 r. Przez śluzę Kurzyniec przebiega granica pomiędzy Rzeczpospolitą Polską a Republiką Białoruś. Sztabin *Układ * urbanistyczny z XVIII w., zaprojektowany przez Joachima Chreptowicza. *Neogotycki * kościół pw. św. Jakuba Apostoła z lat *Zegar * słoneczny i żeliwne popiersie Joachima Chreptowicza z XIX w. Święte Miejsce *Uroczysko * nad rzeką Rospudą, w okolicy wsi Jaśki, miejsce starodawnego kultu pogańskiego, później przejęte przez kościół katolicki. Odbywają się tu uroczystości na św. Jana (24 czerwca). Powiat białostocki Białystok *Zespół * pałacowo-parkowy Branickich z I poł. XVIII w. Barokowy pałac wzniesiony w miejscu XVI-wiecznej rezydencji Wiesiołowskich, której mury zachowały się w centralnej części budowli. Rozbudowany na początku XVII w. i ponownie w latach wg projektu Tylmana z Gameren, gruntownie przebudowany i rozbudowany w latach przez architektów: Jana Zygmunta Deybla, Jana Henryka Klemma i Józefa Sękowskiego. Zniszczony w czasie wojen napoleońskich, odbudowany w uproszczonej formie i przystosowany w końcu lat 30. XIX w. do potrzeb Instytutu Panien Szlacheckich. W czasie I wojny w pałacu mieścił się wojenny szpital niemiecki, w okresie międzywojennym Urząd Wojewódzki. Spalony przez wycofujące się oddziały niemieckie w 1944 r. Odbudowany po zniszczeniach wojennych przez Stanisława Bukowskiego w latach Obecnie mieści Akademię Medyczną. Składa się z trójkondygnacyjnego korpusu głównego i dwóch skrzydeł w układzie zbliżonym do podkowy. Dziedziniec honorowy pałacu oddzielony od dziedzińca wstępnego dekoracyjnym murem z tzw. Sfinksami dłuta J. Chr. Redlera. W murze ogrodzeniowym dziedzińca wstępnego dwie dekoracyjne studnie, zaś na osi założenia główna brama wjazdowa Gryf, wzniesiona ok r. Po stronie południowej pałacu park francuski, z ogrodem górnym i dolnym: w ogrodzie górnym na osi założenia główna aleja parkowa, w której pierwotnie ustawione były rzeźby, obecnie stopniowo po pracach konserwatorskich wprowadzane z powrotem. Po jej obu stronach tzw. haftowane partery bukszpanowe. W ogrodzie dolnym, głównym akcentem kompozycyjnym jest dekoracyjnie potraktowana fosa, w której przegląda się pałac. Przy południowej granicy parku pawilon włoski, od strony północnej pawilon toskański. Przy pd.-wsch. skrzydle pałacu budynek arsenału z 1755 r. Obok niego zachowane wschodnie skrzydło oranżerii z 1763 r. W kompleksie zabudowań pałacowych znajdują się także budynki dydaktyczne Instytutu Panien Szlacheckich, wzniesione w końcu XIX w., mieszczące obecnie różne zakłady dydaktyczne Akademii Medycznej i przedszkole. *Barokowy * pałac gościnny Branickich (obecnie Pałac Ślubów) z 1771 r. *Dawna * loża masońska (obecnie Książnica Podlaska) z lat *Zespół * kościoła katedralnego pw. Wniebowzięcia NMP. Późnorenesansowy kościół z lat ufundowany przez Wiesiołowskich, przebudowany w latach przez J. K. Branickiego. W podziemiach krypta z XVIII- -wiecznymi pochówkami, przebudowana i powiększona w końcu lat 80. XX w., spoczywają tu doczesne szczątki biskupów białostockich. *Barokowa * plebania z lat (obecnie kuria bi-

6 116 skupia). Neogotycki kościół katedralny wybudowany w latach wg projektu Józefa Piusa Dziekońskiego, jako dobudówka do istniejącej wcześniej świątyni, kościoła ufundowanego przez Wiesiołowskich, w którym zostało wówczas rozebrane prezbiterium. W pobliżu świątyni na skwerze pomiędzy katedrą i parkiem pałacowym pomniki Jana Pawła II z 1994 r. i ks. Jerzego Popiełuszki z 1990 r. *Kościół * pw. Chrystusa Króla i św. Rocha z lat zbudowany wg Projektu Oskara Sosnowskiego na planie ośmioboku zbliżonego do gwiazdy, z wieżą o wysokości 83 m. *Cerkiew * pw. św. Mikołaja Cudotwórcy wybudowany na planie krzyża greckiego w latach na miejscu drewnianej świątyni unickiej, wewnątrz freski z 1910 r., w ikonostasie ikony z 1844 r. *Kaplica * cmentarna pw. św. Marii Magdaleny z 1758 r. *Układ * urbanistyczny centrum z XVIII w., obecny Rynek Kościuszki z Ratuszem z lat , zrekonstruowanym w latach z wieżą zegarową (obecnie siedziba Muzeum Podlaskiego) *Kamienice * z końca XIX i początku XX w przy ul. Kilińskiego, Rynek Kościuszki, Lipowej, Nowy Świat, Krakowskiej, Sienkiewicza, Warszawskiej. *Dworzec * kolejowy z 1862 r. *Szpital * z 1762 r. (obecnie kino Ton ). *Dawna * zbrojownia z XVIII w. (obecnie Archiwum Państwowe). *Kościół * (pierwotnie ewangelicko-augsburski) pw. św. Wojciecha z lat *Zespół * fabryki Beckera z przełomu XIX i XX w. składający się z hali fabrycznej, budynku zarządu i willi (obecnie Muzeum Rzeźby Alfonsa Karnego). *Zespół * pałacowy Kruzenszternów (Rüdygierów, Lubomirskich) z II połowy XIX w. (obecnie WSAP) wraz z parkiem. *Eklektyczny * pałac Hasbacha z końca XIX w.(obecnie siedziba Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków). *Zabudowania * browaru Dojlidy z XIX-XX w. *Budynki * dawnych bożnic z XIX i XX w. przy ulicy Branickiego (Szmuel Beth Midrasz), Pięknej (Bożnica Piaskower ) i ul. Waryńskiego (bożnica Cytrona). *Miejsce * po Synagodze Głównej, spalonej przez Niemców w 1941 r., obecnie pomnik z 1995 r. ufundowany przez białostockich Żydów z całego świata. *Park * miejski Planty założony w latach 30. XX w. z inicjatywy wojewody Kościałkowskiego wg projektu St. Gralli. Od wschodu do Plant przylega Park Stary, założony po 1895 r. wg projektu Waleriana Kronenberga, na miejscu osuszonego wielkiego stawu pałacowego. Od strony pd.- -zach. Planty łączą się z parkiem leśnym Zwierzyniec. *Park * Zwierzyniecki w czasach Branickich mieścił się tu zwierzyniec dworski, obecnie w jego pd.-zach. części urządzono rezerwat przyrodniczy. Na skraju parku znajduje się cmentarz wojskowy z grobami żołnierzy z lat oraz z okresu II wojny światowej, z obeliskiem w kształcie równoramiennego krzyża, poświęconym Nieznanemu Żołnierzowi. Choroszcz *Barokowy * zespół klasztorny Dominikanów z XVIII w., w skład którego wchodzą: kościół pw. św. Jana Chrzciciela i św. Szczepana Męczennika. *Barokowy * Letni pałac Branickich z lat (obecnie Muzeum Wnętrz Pałacowych) z założeniem parkowym z lat *Zabudowania * dawnej fabryki sukna i kortów Ferdynanda Moesa z II połowy XIX w. i początku XX w., od 1930 r. szpital psychiatryczny. Cibory-Kołaczki *Drewniany, * barokowy kościół. pw. Narodzenia NMP z 1742 r. o konstrukcji zrębowej z polichromią neoklasycystyczną z 1839 r. wewnątrz, obok znajduje się drewniana dzwonnica z XVIII w. Czarna Wieś Kościelna *Kościół * pw. Matki Boskiej Anielskiej w Czarnej Wsi Kościelnej. *Neogotycki * kościół z czerwonej cegły z dodatkiem kamienia, wybudowany w latach i wpisany do rejestru zabytków. Przed kościołem znajduje się figura Matki Boskiej. Gródek *Układ * urbanistyczny z XV w. *Drewniana * cerkiew cmentarna pw. Opieki Matki Boskiej z 1862 r. *Murowany * kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa z lat *Murowany * budynek dawnej karczmy z II połowy XIX w. *Drewniane * domy z końca XIX w. i pocz. XX w. Łapy *Murowany * kościół pw. św. św. Piotra i Pawła z lat *Osiedle * kolejarskie Wygwizdowo z 1924 r. *Osiedle * kolejarskie Łapy-Osse z lat *Wieża * ciśnień z początku XX w. Michałowo *Drewniana * cerkiew pw. św. Mikołaja z lat oraz plebania z początku XX w. *Murowany * budynek dawnej fabryki włókienniczej z początku XX w. Supraśl ** Zespół klasztorny Bazylianów z XVI-XVIII w., w skład którego wchodzą ruiny cerkwi p.w. Zwiastowania NMP z lat , dawna cerkiew pw. św. Jana Ewangelisty, klasztor, brama oraz pałac archimandrytów (Chodkiewiczów). *Zespół * pałacowy Buchholza z przełomu XIX i XX w., w skład którego wchodzą pałac, ogród, koniusznia-wo-

7 117 zownia i stróżówka, obecnie Liceum Plastyczne. *Cmentarz * ewangelicki z kaplicami grobowymi klasycystyczną Zachertów z 1885 r. i neogotycką Buchholzów z 1904 r. *Cerkiew * pw. św. Jana Teologa z lat *Kościół * pw. św. Trójcy wybudowany *Kościół * ewangelicko-augsburski z 1870 r., obecnie katolicki. *Drewniany * budynek Stara Poczta z XVIII w. *Dwór * z 1822 r., obecnie siedziba Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej. *Drewniane * domy tkaczy z połowy XIX w. Suraż *Grodzisko * wczesnośredniowieczne Góra królowej Bony. *Układ * urbanistyczny z XV-XVI w. z dwoma rynkami. *Murowany * kościół pw. Bożego Ciała z lat *Kirkut * założony po 1865 r. Tykocin *Rozplanowanie * przestrzenne miasta z XV-XVIII w. *Rynek * barokowy w kształcie trapezu, na którym znajduje się pomnik Stefana Czarnieckiego z lat dłuta Piotra Coudray oraz murowane i drewniane domy z XVIII-XIX w. *Zespół * kościoła parafialnego: kościół pw. Świętej Trójcy z lat , trójnawowy, bazylikowy, z rozbudowaną elewacją frontowa ściana połączona arkadami z dwoma wieżami, wewnątrz polichromie ścienne z 1749 r.; barokowa plebania (wcześniej klasztor Księży Misjonarzy) z lat i *Budynki * gospodarcze, oraz ogrodzenie z bramą na której umieszczono postaci ewangelistów. *Zespół * klasztorny Bernardynów (obecnie Dom Pomocy Społecznej) z lat w skład którego wchodzą: trójskrzydłowy, piętrowy klasztor z dziedzińcem i bramą dzwonnicą, kaplica pw. św. Elżbiety, zabudowania gospodarcze, ogród. *Barokowa * synagoga z 1642 r. z mansardowym dachem i wieżą XVIII w. (od 1977 r. oddział Muzeum Podlaskiego). *Dom * Talmudyczny z XVIII w. (Beith Hamidrasz), wybudowany w XVIII w., zniszczony w czasie ostatniej wojny, po odbudowie przeznaczony na Oddział Muzeum Podlaskiego. *Kirkut * cmentarz żydowski z XVI w (najstarsze nagrobki z XVIII w.). *Dworek * administratora dóbr tykocińskich z XVIII w. (obecnie Dom Kultury). *Alumnat * wojskowy z lat , późnorenesansowy, na planie kwadratu (obecnie obiekt noclegowo-gastronomiczny). Zabłudów *Układ * urbanistyczny z XVI w. *Klasycystyczna * cerkiew Zaśnięcia NMP zbudowana w latach na rzucie krzyża greckiego, z wieżą frontową przykrytą kopułą. *Klasycystyczny * murowany kościół pw. św. św. Piotra i Pawła z lat *Kaplica * cmentarna pw. św. Rocha z 1850 r. *Kaplica * cmentarna pw. św. Marii Magdaleny z 1848 r. *Pozostałości * pałacu Radziwiłłów: oficyna i park z II połowy XIX w. *Drewniane * domy z końca XIX i pocz. XX w. Powiat bielski Bielsk Podlaski *Grodzisko * średniowieczne z XII-XIII w. *Układ * przestrzenny miasta z XV-XIX w. *Ratusz * miejski późnobarokowy wzniesiony w latach , na iglicy hełmu wieży sylwetka szarańczy, upamiętniająca nalot tych owadów w 1779 r. *Zespół * kościoła parafialnego pw. Narodzenia NMP i św. Mikołaja z lat , w skład którego wchodzą: murowany kościół z 1873 r., murowana dzwonnica z 1843 r., cmentarz oraz drewniana plebania z 1900 r. *Zespół * klasztorny Karmelitów trzewiczkowych z połowy XVII w. w skład którego wchodzą: klasztor, kościół, oficyna, kapliczka, ogrodzenie z basztami i bramą (obecnie Państwowa Szkoła Muzyczna). *Drewniana * cerkiew pw. Narodzenia NMP Preczystieńska z końca XVII w. *Drewniana * (obmurowana) cerkiew pw. Zmartwychwstania Pańskiego Woskriesienska z początku XVIII w. *Drewniana * cerkiew pw. św. Michała Michajłowska z 1789 r., przy cerkwi jedyna w Polsce Szkoła Ikonograficzna. *Drewniana * cerkiew cmentarna pw. Świętej Trójcy z XVI w. (gruntownie odnowiona w XVIII w.). *Drewniany * dwór Smulskich z końca XIX w. Boćki *Układ * urbanistyczny z XVI-XVIII w. z prostokątnym rynkiem lokacyjnym. *Klasztor * Reformatorów z lat z kościołem pw. św. św. Józefa Oblubieńca i Antoniego Padewskiego z dzwonnicą, ogrodzeniem z kapliczkami oraz cmentarz. *Murowana * cerkiew pw. Zaśnięcia NMP z 1820 r. z murowaną dzwonnicą z I połowy XIX w. Brańsk *Grodzisko * wczesnośredniowieczne. *Układ * urbanistyczny z XV-XVIII w. *Klasycystyczny * kościół pw. Wniebowzięcia NMP z lat , spalony i odbudowany w latach , obok murowana dzwonnica. *Cerkiew * pw. św. Szymona Słupnika z przełomu XI i XX w. *Drewniane * koszary carskie wybudowane w latach (obecnie Dom Pomocy Społecznej). *Zabudowa * miejska z XIX i XX w.

8 118 Domanowo *Drewniany * kościół parafialny pw. św. Doroty z lat wraz z dzwonnicą z końca XVII w. *Drewniana * zabudowa z końca XIX i początku XX w. Orla *Drewniana * cerkiew pw. św. Michała Archanioła z 1797 r. obok drewniana dzwonnica-wieża z 1874 r. *Dmentarz * z XVIII w z drewnianą cerkwią cmentarną pw. św. św. Cyryla i Metodego z 1870 r. *Murowana * synagoga z II połowy XVIII w., wewnątrz częściowo zachowana polichromia. ** Kirkut z XVIII w., z kilkunastoma zachowanymi macewami. Rudka *Murowany * kościół pw. Trójcy Świętej z lat *Zespół * pałacowy Ossolińskich: pałac z 1763 r. przebudowany w latach , tzw. nowy pałac z około 1930 r., murowana oranżeria z II połowy XVIII w., murowane i drewniane budynki gospodarcze i czworaki z XIX i XX w, park krajobrazowy z 1763 r. (obecnie Zespół Szkół Rolniczych im. Krzysztofa Kluka). *Dwie * murowane kapliczki z II połowy XVIII w. *Murowany * zajazd z XIX w. *Układ * przestrzenny z XVII w. z drewnianą zabudową wsi z końca XIX i początku XX w. Strabla *Murowany * kościół pw. Wniebowstąpienia Pańskiego z 1617 r. oraz dzwonnica z 1779 r. *Zespół * pałacowo-parkowy z XVIII-XIX w., w skład którego wchodzi: dwór, park, lamus, czworaki, stajnia, obora i kuźnia. Szczyty-Dzięciołowo *Drewniana * cerkiew pw. Ścięcia Głowy św. Jana Chrzciciela z 1785 r. *Cmentarz * przycerkiewny z II połowy XVIII w. *Kamienna * figura św. Jana Nepomucena z 1758 r. Wyszki *Murowany * neogotycki kościół pw. św. Andrzeja Apostoła z lat , z elementami w elewacji frontowej naśladującymi wystrój elewacji kościoła pw. św Anny w Wilnie. Powiat grajewski Grajewo *Murowany * neogotycki kościół pw. Świętej Trójcy z lat , trójnawowy, bazylikowy, obok murowana dzwonnica z 1860 r. *Kaplica * cmentarna pw. św. Anny z 1839 r., wewnątrz marmurowe epitafia Wilczewskich. *Dworzec * kolejowy z 1873 r. Kramarzewo *Drewniany * barokowy kościół pw. św. Barbary z 1739 r., przeniesiony w latach 80-tych XX w. z Radziłowa. *Drewniana * dzwonnica z 1778 r. Niedźwiadna *Murowany * późnogotycki kościół pw. św. Stanisława Bp. z I połowy XVI w., wewnątrz półkoliste zamknięte portale, barokowe rzeźby z XVIII w. *Drewniana * dzwonnica z 1760 r. *Murowana * plebania z lat 20-tych XX w., murowana kaplica cmentarna z końca XIX w. Radziłów *Murowana * plebania z (kościół z 1981 r.) *Drewniana * i murowana zabudowa z końca XIX i początku XX w. Rajgród *Grodzisko * średniowieczne (X-XIII w.), jeden z punktów systemu obronnego Jaćwingów. *Trójkątny * rynek z XVI w. z zabudową z końca XIX w. *Murowany * kościół pw. Narodzenia NMP z lat , w ołtarzu obraz MB Rajgrodzkiej z XVII w. Szczuczyn *Klasztor * Pijarów z lat z kościołem pw. Imienia Marii z lat trójnawowy, bazylikowy w nawie głównej barokowa dekoracja sztukatorska i kolegium przylegające do kościoła. *Pozostałości * pałacu Szczuków z lat *Rynek * zabudowany parterowymi murowanymi domami z II poł. XIX w., zespół dawnej poczty z 1824 r. Wąsosz *Murowany * późnogotycki kościół pw. Przemienienia Pańskiego z lat *Drewniana * dzwonnica z XVIII w. *Murowana * kaplica cmentarna z 1913 r. *Drewniane * i murowane domy z XIX i XX w., drewniany młyn wodny z początku XX w., murowana kuźnia z lat 20-tych XX w. Powiat hajnowski Białowieża *Park * Pałacowy, urządzony pod koniec XIX w. wg projektu Walerego Kronenberga o powierzchni 48 ha, rośnie tu ok. 90 gat. drzew i krzewów, często obcego pochodzenia. *Dom * Gubernatora Grodzieńskiego z 1845 r. *0belisk * upamiętniający łowy króla Augusta III Sasa w 1752 r. *Murowana * cerkiew pw. św. Mikołaja Cudotwórcy z lat z ceramicznym ikonostasem. *Drewniana * cerkiew cmentarna pw. św. św. Cyryla i Metodego z 1873 r. *Drewniana * plebania prawosławna z końca XIX w. *Murowany * kościół pw. św. Teresy od Dzieciątka Jezusa wybudowany w latach , wewnątrz kaplica

9 119 św. Huberta patrona leśników i myśliwych. *Drewniany * dworzec kolejowy z końca XIX w. (obecnie Restauracja Carska). *Uroczysko * Stara Białowieża z grupą pomnikowych dębów. *Zabudowania * carskie (z czerwonej cegły), m.in. Dom Marszałkowski, dawna Stajnia Carska z końca XIX w.) oraz brama pałacowa, Dom Łaźnia i Dom Szoferów. *Park * Dyrekcyjny założony po I wojnie światowej rosną tu głównie rodzime gatunki drzew liściastych, w centrum Parku znajduje się cmentarz wojskowy. *Skansen * Architektury Drewnianej i Ludności Ruskiej Podlasia. Czeremcha *Drewniano-murowana * nastawnia kolejowa i dróżniczówka z początku XX w. *Drewniana * i murowana zabudowa z końca XIX i początku XX w. Czeremcha Wieś *Cerkiew * pw. św. św. Kosmy i Damiana z 1816 r. Czyże *Układ * przestrzenny wsi z XVI w. z okresu pomiary włóczonej, drewniana zabudowa z końca XIX i I połowym XX w. *Drewniana * cerkiew cmentarna pw. św. św. Kosmy i Damiana z 1812 r. *Dwa * cmentarze prawosławne z najstarszymi nagrobkami z 1847 i 1872 r. *Skansen * Architektury Drewnianej i Ludności Ruskiej Podlasia. Dubicze Cerkiewne *Cerkiew * pw. Opieki Matki Boskiej z 1946 r. Stary Kornin *Zabytkowe * cerkwie parafialna pw. św. Michała z 1893 r, oraz cerkiew pomocnicza p.w. Św. Anny z 1892 *Zabytkowy * cmentarz w Starym Korninie z 1630 r. Zbucz *Kurhany * (z IV i V w.) i grodzisko (z XIII w.). *Cmentarzysko * Hrabniak wczesnośredniowieczne cmentarzysko z kurhanami i grobami w obstawach kamiennych datowane na X-XII wiek. *Archeologiczna * ścieżka edukacyjna prowadząca przez najważniejsze stanowiska archeologiczne: Lady (cmentarzysko), Kuraszewo Zamczysko oraz 2 cmentarzyska, Kamień (kurhan), Kojły (kurhan), Zbucz (cmentarzysko kurhanowe w obstawach kamiennych oraz grodzisko średniowieczne XIII w. *Zabytkowa * cerkiew pw. Opieki Matki Bożejwraz z ogrodzeniem i dzwonnicą, cmentarz prawosławny z XIXwiecznymi nagrobkami m.in. właścicieli pobliskiego majątku Jancewicze. Hajnówka *Nowoczesna * murowana cerkiew pw. Świętej Trójcy z 1982 r., projekt Jerzego Grygorowicza, wewnątrz ceramiczny ikonostas i polichromie Dymitrosa Andropulasa. *Murowany * kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego i św. Stanisława Bp. z lat *Drewniane * domy z końca XIX w. i początku XX w. oraz drewniane domy osiedla robotniczego z 1934 r. *Skansen * Kolejki Leśnej. *Krynoczka * zabytkowa cerkiew z 1848 r. z cudownym źródełkiem Kleszczele *Układ * przestrzenny z XVI w., drewniana zabudowa z końca XIX i na początku XX w. *Murowana * cerkiew pw. Zaśnięcia NMP z około 1870 r. *Drewniana * dzwonnica obecnie cerkiew pw. św. Mikołaja z 1709 r. *Murowany * kościół pw. św. Zygmunta Burgundzkiego z lat *Drewniany * dworzec kolejowy z około 1900 r. Kuraszewo *Kurhan * z III w. *Drewniana * cerkiew pw. św. Antoniego Peczerskiego z 1868 r. *Święte * źródło z kaplicą prawosławną pw. św. św. braci Machabeuszów z lat 30-tych XX w. Jancewicze *pozostałość * parku dworskiego Narew *Zabytkowy * układ przestrzenny z XVI-XIX w. z centralnie usytuowanym rynkiem i nieregularną siatką ulic. *Drewniana * cerkiew pw. Podwyższenia Krzyża Świętego, wzniesiona w latach *Drewniany * kościół pw. Wniebowzięcia NMP i św. Stanisława Kostki z 1775 r. Narewka *Układ * urbanistyczny z XVIII w., drewniana zabudowa z końca XIX w. i I połowy XX w. *Murowana * cerkiew pw. św. Mikołaja z II połowy XIX w. *Cmentarz * żydowski z I połowy XIX w. Nowoberezowo *Drewniana * cerkiew pw. św. Jana Teologa z około 1771 r. *Murowana * cerkiew pw. Wniebowstąpienia Pańskiego z lat *Drewniana * cerkiew cmentarna pw. Przemienienia Pańskiego z 1840 r. *Murowana * kapliczka prawosławna pw. św. Aleksandra Newskiego z 1868 r. *Drewniana * kapliczka prawosławna pw. św. Jerzego z 1888 r. *Drewniana * zabudowa wsi z końca XIX i I połowy XX w.

10 120 Saki *Cerkiew * pw. św. Dymitra z końca XVIII w. wraz z drewnianą dzwonnicą z XIX w. *Drewniana * prawosławna kaplica z XIX w. nad źródełkiem Krynoczka. Siemianówka *Murowana * cerkiew pw. św.jerzego z XVIII w. oraz drewniana plebania z początku XX w. *Drewniana * tradycyjna zabudowa wsi. Stare Lewkowo *Drewniana * cerkiew pw. św.piotra i Pawła z XVIII w. *Drewniana * tradycyjna zabudowa wsi. Trześcianka *Rozplanowanie * wsi z okresu pomiary włóczonej w XVI w., tradycyjna drewniana zabudowa z końca XIX i I połowy XX w. *Drewniana * cerkiew pw. św Michała Archanioła z lat *Drewniana * cerkiew cmentarna pw. Ofiarowania NMP z I połowy XIX w. Powiat kolneński Grabowo *Murowany * kościół pw. św. Jana Chrzciciela z lat , półklasycystyczny, bazylikowy, pierwotnie jednonawowy z wieżą w 1937 r. powiększony o nawy boczne i przedłużenie prezbiterium. *Klasycystyczna * plebania murowana z 1859 r. *Zespół * dworski z połowy XIX w., wybudowany dla Antoniego Wagi. Kolno *Synagoga * z II połowy XVIII w. oraz cmentarz żydowski z ok r. *Murowany * trójnawowy kościół pw. św. Anny z lat r., rozbudowany w późniejszych latach o neogotyckie kaplice, wewnątrz neorokokowy ołtarz główny z 1893 r. i barokowe ołtarze boczne. *Murowana * dzwonnica z 1862 r. *Zbiorowa * mogiła żołnierzy niemieckich i rosyjskich z I wojny światowej. *Mogiła * żołnierzy Wojska Polskiego z 1920 r. Mały Płock *Grodzisko * wczesnośredniowieczne z XII w. Stawiski *Zespół * klasztorny Franciszkanów z XVII-XIX w. z późnobarokowym, murowanym, trójnawowym, bazylikowym kościołem pw. św. Antoniego. *Gmach * dawnej synagogi odbudowany w 1963 r., obecnie siedziba straży pożarnej. *Cmentarz * żydowski z I połowy XIX w. oraz cmentarz żydowski z II wojny światowej. *Poczta * z I połowy XIX w. *Park * dworski z XIX w. *Murowany, * neobarokowy, trójnawowy kościół pw. Znalezienia Krzyża Świętego z 1881 r., w ołtarzu głównym obraz MB z Dzieciątkiem z datą 1738 r. *Murowany * dwór (obecnie posterunek Policji) wzniesiony po 1835 r. Turośl *Drewniany * kościół pw. św. Jana Chrzciciela z lat z drewnianą dzwonnicą z lat 30-tych XX w. oraz drewniana plebania z 1911 r. *Drewniana * kaplica cmentarna z przełomu XVIII i XIX w. *Wiatrak * koźlak drewniany z XIX w. POWIAT ŁOMŻYŃSKI Bartkowizna *Młyn * wodny wł. Stanisław Łuba 1815 r. Drozdowo *Zespół * dworski, XVIII-XIX w., w skład którego wchodzą: dwór Lutosławskich z XIX w. (obecnie Muzeum Przyrodnicze z dodatkową ekspozycją poświęconą Lutosławskim i Romanowi Dmowskiemu), park dworski oraz kaplica grobowa Lutosławskich z 1870 r. *Murowany * kościół pw. św. Jana z lat *Plebania * z 1895 r., pierwotnie neoromańska. Jedwabne *Kościół * pw. św. Jakuba z lat , neobarokowy, trójnawowy z transeptem i dwuwieżową fasadą. *Plebania * z końca XIX w., neoklasycystyczna. *Dwór * klasycystyczny z II połowy XVIII w., przebudowany w 1959 r. (obecnie Dom Kultury) z parkiem dworskim. *Pomnik * na miejscu kaźni Żydów w 1941 r. Łomża *Katedra * pw. św. Michała Archanioła i Jana Chrzciciela, XV-XVI w., późnogotycka, pseudobazylikowa, trójnawowa z lat , z dzwonnicą. Przebudowana ok r. oraz w latach w stylu barokowym. Odbudowana w latach ze zniszczeń wojennych. Sklepienia nawy gwiaździstosieciowe, w nawach bocznych i kaplicy kryształowe. W kaplicy MB Różańcowej ołtarz z poł. XVIII w. z obrazem MB z Dzieciątkiem z XVI w. Renesansowe grobowce starostów łomżyńskich. Rokokowe sztukaterie w nawie głównej. W nawie północnej barokowy ołtarz z poł. XVIII w. Manierystyczne ołtarze z XVII w. Obrazy i rzeźby z XVI-XVIII w. *Fort * IV kompleks 526, (pozostałość fortyfikacji ziemnych z XIX w.). *Klasztor * Kapucynów z lat z kościołem p.w. MB Bolesnej z lat , rozbudowanym w latach Kościół jednonawowy, z dwoma kryptami w podziemiach. Ołtarze późnobarokowe z lat Neogotyckie epitafia z I poł. XIX w. Klasztor piętrowy z budynkami

11 121 gospodarczymi z przełomu XIX i XX w. oraz dobudowanym w 1925 r. kolegium św. Fidelisa (po 1945 r. szkoła państwowa). *Zespół * cmentarzy z XIX i pocz. XX w. wraz z ogrodzeniem i bramami (cmentarz rzymsko-katolicki, ewangelicko-augsburski i prawosławny). *Pałac * biskupi z 1925 r. *Kościół * i klasztor Benedyktynek z lat , kościół murowany z lat , odbudowany w latach po zniszczeniach wojennych, trójnawowy pseudohalowy. W ołtarzu bocznym obraz MB Śnieżna, barokowy z ok r. Klasztor częściowo murowany (skrzydło zachodnie) z 1859 r., częściowo drewniany. *Cerkiew, * obecnie kościół p.w. Wniebowzięcia NMP z 1877 r. *Dawny * pałac gubernatora z 1866 r. *Ratusz * z lat *Budynek * dawnej poczty z 1843 r. *Zespół * koszarowy z końca XIX w. *Kamienice * oraz budynki użyteczności publicznej z XIX i początku XX w. *Zespół * budynków rzeźni miejskiej z 1906 r. *Polskie * schrony bojowe z 1939 r. Miastkowo *Kaplica * murowana grobowa rodziny Grochowskich (styl neogotycki) 1889 r. *Dróżniczówka * (obecnie budynek mieszkalny, styl klasycystyczny) 1825 r. *Kościół * parafialny pw. Matki Boskiej Różańcowej (styl klasycystyczny) r. *Sąd * (obecnie budynek mieszkalny ul. Łomżyńska 16, wł. Spaliński i Ustaszewski) ok r. *Zespół * kościoła parafialnego pw. Matki Boskiej Różańcowej Plebania początek XX w. Nowogród *Ggrodzisko * ze śladami zamku książąt mazowieckich z XIV w. *Rozplanowanie * przestrzenne miasta z XVI w. *Kościół * pw. NMP z XV-XX w. i plebania z 1882 r. *Na * miejscowym cmentarzu nagrobek Adama Chętnika w formie rzeźbionej kłody drewna. *Polskie * schrony bojowe z 1939 r. Piątnica *Zespół * forteczny przedmościa Łomża składający się z trzech fortów i wałów międzyfortecznych z lat , oraz polskich schronów bojowych z 1939 r. *Murowany * neogotycki kościół p.w. Przemienienia Pańskiego z lat oraz plebania z 1880 r. Szczepankowo *Murowany * kościół pw. św. Wojciecha z XVI w. *Dwór * z 1825 r. Tarnowo *Kapliczka * przydrożna św. Jana Nepomucena rzeźba XVIII w. *Zespół * dworsko-ogrodowy, oficyna, obecnie szkoła początek XIX w. *Zespół * dworsko-ogrodowy, dwór (styl klasycystyczny) XVIII/XIX w. *Zespół * dworsko-ogrodowy, sześciorak XIX/XX w. Wizna *Średniowieczny * układ przestrzenny, rynek zabudowany domami z XIX i XX w. *Gotycki * kościół pw. św. Jana Chrzciciela z lat z dzwonnicą z XVII w. *Grodzisko * Zamczysko z XI-XIV w., później zamek książąt mazowieckich. POWIAT MONIECKI Giełczyn *Drewniany * kościół pw. Narodzenia NMP z 1777 r. Goniądz *Murowany * kościół pw. św. Agnieszki i św. Antoniego Padewskiego z lat , neobarokowy, trójnawowy, bazylikowy z transeptem. *Kaplica * pw. św. Floriana z 1864 r., murowana, bez wyraźnych cech stylowych. *Murowana * neogotycka kaplica cmentarna pw. Świętego Ducha z 1907 r. *Drewniany * młyn wodny z końca XIX w. *Drewniane * i murowane domy z początku XX w. *Ruiny * polskich schronów bojowych z 1939 r. Jasionówka *Układ * przestrzenny z XVI-XVII w. *Murowany * kościół pw. Świętej Trójcy z poł. XVI w. *Drewniana * kaplica cmentarna z lat *Pozostałości * cmentarza żydowskiego z 1800 r. *Zespół * dworski Wołłowiczów. *Drewniany * dom z kuźnią z końca XIX w. Kalinówka Kościelna *Drewniany * kościół pw. św. Anny z 1774 r., trójnawowy z wieżyczkami. *Budynki * gospodarcze drewniane i murowano-drewniane z początku XIX w., w tym lamus z 1783 r. *Brama * i ogrodzenie cmentarza z 1848 r. *Wiatrak * paltrak z 1924 r. Knyszyn *Układ * przestrzenny z XVI w., w tym drewniany dom z 2 poł. XVIII w., przy ul. Kościelnej 6. *Murowany * kościół pw. św. św. Jana Apostoła i Jana Ewangelisty z 1520 r., zniszczony przez pożar w 1710 r., odbudowany i przebudowany w 1772 r. Wyposażenie wnętrza klasycystyczne z XVIII i XIX w., barokowe rzeźby

12 122 z XVII w. *Dawna * drewniana plebania z końca XIX w. z drewnianym lamusem z lat *Pozostałości * parku dworskiego z XVI w., przekomponowanego w XVII-XIX w. *Budynki * szpitala z lat *Cztery * stare cmentarze: katolicki, ewangelicki, prawosławny i żydowski na dawnych groblach nieistniejących szesnastowiecznych stawów. *0k. * 4 km na północ od miasta jez. Czechowizna (Zygmunta Augusta) sztuczny zbiornik wybudowany przed 1559 r., jeden z najstarszych w Polsce. Krypno Kościelne *Murowany * kościół pw. Narodzenia NMP z lat , wewnątrz cudowny obraz (MB Krypniańskiej), barokowa rzeźba Chrystusa Ukrzyżowanego z XVII w., wyposażenie neoklasycystyczne. Osowiec Twierdza *Zespół * fortyfikacji rosyjskiej Twierdzy Osowiec z końca XIX i początku XX w. 1. fort I Centralny (Góra Skorbielewa), zwiedzanie wyłącznie z przewodnikiem 2. fort II Zarzeczny 3.fort III Szwedzki 4. fort IV Nowy *Polskie * schrony bojowe z 1939 r. Stare Dolistowo *Murowany * późnoklasycystyczny kościół pw. św. Wawrzyńca , przebudowany w połowie XIX w. *Murowany * kościół cmentarny pw. św. Jerzego z około 1820 r. *Wiatrak * z połowy XIX w. (obecnie młyn mechaniczny). Trzcianne *Murowany * kościół pw. św. św. Piotra i Pawła z lat , rozbudowany w latach *Murowana * dzwonnica z II poł. XIX w. *Drewniane * domy z początku XX w. POWIAT SEJNEŃSKI Berżniki *Zespół * kościoła pw. Wniebowzięcia NMP: drewniany kościół z 1819 r., odrestaurowany w 1880 r., 2 murowane kaplice z XVIII w., 2 drewniane dzwonnice z połowy XIX w., ogrodzenie z bramą z końca XIX w., drewniana plebania z początku XX w. *Cmentarz * wojenny z I wojny światowej. Krasnopol *Murowany * klasycystyczny jednonawowy kościół pw. Przemienienia Pańskiego z 1862 r. *Drewniana * kaplica pw. św. Agaty z lat 60-tych XIX w. *Drewniana * plebania z połowy XIX w. *Drewniane * domy z XIX w. i początku XX w. Puńsk *Murowany * kościół pw. Wniebowzięcia NMP wzniesiony w latach *Drewniana * synagoga ze szkołą talmudyczną z przełomu XIX i XX w. oraz cmentarz żydowski. *Drewniana * zabudowa z końca XIX i I połowy XX w. Sejny *Zespół * klasztorny Dominikanów z lat w skład którego wchodzą: kościół pw. Nawiedzenia NMP trójnawowa bazylika, pierwotnie renesansowa, w 1760 r. rozbudowana w stylu barokowym, wewnątrz 11 ołtarzy barokowych i rokokowych z poł. XVIII w. Najcenniejszym zabytkiem jest gotycka rzeźba szafkowa Matki Boskiej, sprowadzona na początku XVI w. z Królewca do Sejn; klasztor z lat przebudowany pod koniec XVIII i XIX w. oraz ogrodzenie z bramami. *Synagoga * z lat (obecnie galeria), oraz dom talmudyczny z II połowy XIX w., w którym obecnie mieszczą się pracownie Ośrodka Pogranicze sztuk, kultur, narodów i biblioteka publiczna. *Neogotycki * kościół ewangelicki, obecnie rzymskokatolicki pw. MB Częstochowskiej z połowy XIX w. *Kaplica * pw. św. Agaty z 1789 r. *Ratusz * z 1840 r. *Poczta * z końca XIX w. *Drewniano-murowana * karczma z końca XVIII w. Szejpiszki *Zespół * dworski z XVIII w.: dwór, spichlerz, kuźnia i park. Trakiszki *Drewniany * dworzec kolejowy z 1896 r. POWIAT SIEMIATYCKI Anusin *Kapliczka * przydrożna zbud. w 1916 r., odnowiona w 1963r., murowana i tynkowana, na planie prostokąta, z figurą Matki Boskiej. Baciki Bliższe *Zespół * zabudowań dawnej rządcówki. Dom drewniany konstrukcji zrębowej zbud. na pocz. XX w.; oficyna zbud. w 1914 r., murowana i tynkowana, posadowiona na fundamencie z ciosów kamiennych; murowana piwnica; murowana stajnia i wozownia; drewniana stróżówka (dawna kapliczka). *Dom * drewniany zbud. ok r. *Dom * drewniany zbud. w 1922 r., konstrukcja zrębowa. Cecele *Kapliczka * powst. w końcu XIX w., murowana na planie czworoboku, tynkowana, z ikoną Matki Boskiej.

13 123 Czartajew *Obora * dworska zbud. w 1896 r. Budynek murowany z kamienia i cegły. *Park * dworski zachowany fragmentarycznie. Pozostałości alei dojazdowej i szpalerów okalających założenie. Drohiczyn *Zespół * klasztorny Benedyktynek z lat z późnobarokowym kościołem pw. Wszystkich Świętych, kościół ma piękną rokokową fasadę z dwoma wieżami i rozbudowanym szczytem, zabudowania klasztorne w 1865 r. zostały skonfiskowane i zdewastowane przez władze carskie, odbudowano je w okresie powojennym. *Murowana * cerkiew pw. św. Mikołaja Cudotwórcy z lat , klasycystyczna, wybudowana jako grekokatolicka, po 1828 r. przejęta przez cerkiew prawosławną, po dwudziestu latach przebudowana. Wewnątrz ikonostas przeniesiony z cerkwi w Bielsku Podlaskim. *Zespół * klasztorny Jezuitów w skład którego wchodzą: kościół pw. Świętej Trójcy z 1709 r., dawny klasztor ( r.) obecnie kuria biskupia, dzwonnica-brama, dawne kolegium z 1747 r., budynek gospodarczy z XVIII w. *Zespół * klasztorny Franciszkanów z XVIII w. z kościołem pw. Wniebowzięcia NMP, dzwonnica, dawny klasztor, stróżówka, dom przy ul. Kraszewskiego 4 (obecnie przystosowany jest do potrzeb diecezjalnego domu księży emerytów i Muzeum Diecezjalnego). Obecna fasada kościoła i ołtarz pochodzą z 1730 r., kaplica MB Loretańskiej została dobudowana pod koniec XVIII w. Ok r. kościół zamieniono na cerkiew, a po 1865 r. klasztor na koszary. Rekonstrukcja kościoła w latach i *Góra * Zamkowa z grodziskiem wczesnośredniowiecznym (IX-XII w.), na szczycie góry obelisk z 1928 r. dla uczczenia 10. rocznicy odzyskania niepodległości, rozciąga się stąd rozległy widok na dolinę Bugu i Drohiczyn. *Pomniki * lotników polskich poległych w 1939 r., grób nieznanego żołnierza, obelisk dla upamiętnienia 900-lecia miasta. Dziadkowice *Zespół * kościoła parafialnego pw. Świętej Trójcy w skład którego wchodzą: murowany klasycystyczny kościół z lat , dzwonnica murowana z 1849 r., drewniana plebania z 2 połowy XIX w. *Drewniana * kaplica cmentarna pw. św. Anny z 1826 r. *Drewniana * zabudowa z I połowy XX w. Dołubowo *Układ * urbanistyczny z XVII w. *Murowany * kościół pw. św. św. Apostołów Piotra i Pawła. *Drewniany * dwór z 1912 z murowanymi budynkami gospodarczymi i parkiem z końca XIX w. *Drewniana * zabudowa z końca XIX w. i I połowy XX w. Grabarka ** Zespół klasztorny prawosławny (teren wzgórza klasztornego z zespołem krzyży), XVIII-XX w., w skład którego wchodzą: drewniana cerkiew pw. Przemienienia Pańskiego na miejscu dawnej cerkwi z XVIII w. spalonej w 1990 r., klasztor pw. św. Marty, cmentarz grzebalny. Jest to najważniejsze miejsce kultowe polskiego prawosławia, główne uroczystości odbywają się tu na Spasa, 19 sierpnia. Grodzisk *Drewniany * kościół (pierwotnie cerkiew grekokatolicka) pw. Wniebowzięcia NMP z II połowy XVII w., przebudowany w XVIII w. i w 1923 r. *Układ * przestrzenny z XVII w. *Murowana * cerkiew pw. św. Mikołaja z 1864 r. *Kapliczka * murowana z XVIII w. *Dwór * murowany z 1924 r. *W * parku podworskim grodzisko wczesnośredniowieczne. Kajanka *Dom * drewniany zbud. w latach , konstrukcja zrębowa, szalowany pionowo. Kłopoty Bujny *Dom * drewniany zbud. w latach , konstrukcja zrębowa, fundament kamienny. Kłopoty Stanisławy *Kościół * katolicki pw. Matki Boskiej Różanostockiej zbud. w 1939 r. Budynek murowany, tynkowany, na planie prostokąta. Dzwonnica w formie ściany murowanej, tynkowanej. Kostnica wkomponowana w narożnik ogrodzenia kościoła, murowana i tynkowana. Krupice *Dom * drewniany zbud. w 1929 r. Dom konstrukcji zrębowej. Szalowany poziomo, poniżej linii okien pionowo. Szczyty i narożniki szalowane ozdobnie. Kułygi *Stodoła * zbud w pocz. XX w. Budynek drewniany konstrukcji zrębowej. Moczydły *Dom * (dwór) zbud. na przełomie XVIII/XIX w. Budynek drewniany konstrukcji zrębowej. Mielnik *Ruiny * gotyckiego kościoła pw. Trójcy Świętej z XVI w., spalonego w 1915 r. *Grodzisko * wczesnośredniowieczne z XI-XII w. na Górze Zamkowej, wspaniały widok na dolinę Bugu. *Murowana * plebania z XVIII w. *Murowany * kościół pw. Przemienienia Pańskiego z lat *Murowana * cerkiew pw. Matki Boskiej Przeczystej z 1825 r., pierwotnie unicka obecnie prawosławna. *Drewniana * cerkiew cmentarna pw. Matki Boskiej Opiekuńczej z około 1770 r. *Murowana * bożnica z I połowy XIX w., obecnie dom mieszkalny i galeria.

14 124 Milejczyce *Drewniany, * zrębowy kościół pw. św. Stanisława z około 1650 r., wewnątrz barokowe ołtarze, na cmentarzu przykościelnym drewniana dzwonnica z 1740 r. *Drewniana * zrębowa trójdzielna cerkiew pw. św. Barbary z lat *Drewniana * zrębowa cerkiew cmentarna pw. św. Mikołaja Cudotwórcy z około 1820 r. *Murowana * bożnica z 1927 r. *Drewniana * zabudowa z II połowy XIX i I połowy XX w. Miłkowice Maćki *Drewniany * kościół pw. św. Rocha z 1811 r. *Drewniana * dzwonnica z II połowy XIX w. *Drewniana * kapliczka z obrazem św. Rocha wzniesiona przy cudownym źródełku. Niemirów *Układ * przestrzenny z XVII w. *Kościół * pw. św. Stanisława Bp z lat , wewnątrz stiukowe ołtarze i rzeźby. *Murowana * brama-dzwonnica i ogrodzenie z 1823 r. *Grodzisko * na górze zamkowej, w okolicy kurhany. *Schrony * bojowe Brzeskiego Rejonu Umocnionego z lat Ostrożany *Drewniany * kościół pw. Narodzenia NMP z 1758 r., wewnątrz cudowny obraz MB Ostrożańskiej, ambona w kształcie łodzi. *Dzwonnica * z 1816 r. *Murowana * karczma z II połowy XIX w. *Zespół * podworski z zachowanymi budynkami gospodarczymi i parkiem z parkiem krajobrazowym. Rogawka *Cerkiew * cmentarna pw. Nie Ręką Ludzką Uczynionego Obrazu Zbawiciela i św. Szymona Słupnika zbud. w 1858 r., w centrum cmentarza prawosławnego w otoczeniu grobów. Budynek na planie wydłużonego ośmioboku, drewniany, konstrukcji zrębowej, oszalowany i malowany w kolorze różowym. Dzwonnica zbud. w II poł. XIX w. Siemiatycze *Zespół * klasztorny Misjonarzy (XVII-XIX w.): dzwonnica, późnobarokowy budynek klasztoru Misjonarzy, ogrodzenie z bramą. *Kościół * pw. Wniebowzięcia NMP (XVII w.), renesansowo- -barokowy, wewnątrz: organy (XVIII w.), ołtarz zaprojektowany przez Karola Antonia Baya, wykonany przez pracownię rzeźbiarską Bartłomieja Michała Bernatowicza w latach *Cerkiew * pw. św. Apostołów Piotra i Pawła (XIX w.), cmentarz, stróżówka, ogrodzenie z trzema bramami. *Dawna * synagoga (XVIII w.). *Dawny * dom talmudyczny (XIX w.). *Kaplica * cmentarna pw. św. Anny (XIX w.). *Kaplica * cmentarna ewangelicka (XIX w.). *Dawna * oranżeria (XVIII-XIX w.), rzeźby sfinksów, fragmenty kamiennego ogrodzenia pozostałości po pałacu księżnej Anny z Sapiehów Jabłonowskiej. Sobiatyno *drewniana * cerkiew cmentarna pw. św. Piotra i Pawła z XVII/XVIII w. Skiwy Małe *Dom * drewniany zbud. w 1906 r., szalowany poziomo. *Dom * drewniany zbud. w końcu XIX w., konstrukcja zrębowa. Wiercień Duży *Dom * drewniany zbud. w końcu XIX w., konstrukcja zrębowa. *Dom * drewniany zbud. w pocz. XX w. konstrukcja zrębowa. Zalesie *Dom * drewniany zbud. w 1920 r., konstrukcja zrębowa częściowo szalowany; posadowiony na fundamencie z luźno ułożonych kamieni. POWIAT SOKÓLSKI Bohoniki *Drewniany * zrębowy meczet z 2 poł. XIX w., na planie centralnym z czterospadowym dachem i wieżyczką. *Mizar * cmentarz muzułmański z XVII i XIX w. *Głaz * upamiętniający 300-lecie osadnictwa tatarskiego. *Drewniana * zabudowa wsi z końca XIX i początku XX w. Dąbrowa Białostocka *Układ * przestrzenny miasteczka z XVIII w. z zachowanymi śladami pierwotnego rozplanowania promienistego. *Neoromański * kościół pw. św. Stanisława bp. z lat Janów *murowany * kościół pw. św Jerzego z lat *drewniana * plebania (1905) i kaplica (1904). Korycin *murowany * Kościół pw. Podwyższenia i Znalezienia Krzyża Świętego z lat , w fasadzie dwie wieże, kamienna dzwonnica, ogrodzenie z bramą i drewnianymi kapliczkami, pozostałości parku plebańskiego. Kruszyniany *Najstarszy * w Polsce drewniany meczet z końca XVIII w, z dwiema wieżami, wewnątrz wyposażenie charakterystyczne dla świątyń muzułmańskich, w pobliżu głaz upamiętniający 300-lecie osadnictwa tatarskiego na tym terenie. *Mizar * cmentarz muzułmański z najstarszym nagrobkiem z końca XVII w. *Rozplanowanie * przestrzenne wsi z okresu pomiary włócznej w połowie XVI w.

15 125 Krynki *Układ * przestrzenny z XVI-XVIII w.: z centralnie położonego rynku wyprowadzono promieniście 12 ulic. *Murowana * cerkiew pw. Narodzenia NMP z 1864 r. *Drewniana * kaplica cmentarna prawosławna pw. św. Antoniego z połowy XVIII w. *Dzwonnica * z połowy XVIII w. *Murowany * kościół pw. św. Anny z lat , barokowe wyposażenie, barokowa brama i dzwonnica. *Murowana * synagoga z około 1850 r. *Ceglana * synagoga z II połowy XIX w. *Ruiny * tzw. Wielkiej Synagogi z 1756 r., z kamienia, wysadzona w 1944 r., ostatecznie zniszczona w 1971 r. *Największy * na Podlasiu cmentarz żydowski z 1622 r., na którym zachowało się około 3 tysięcy macew. *Zespół * dawnego szpitala a obecnie domu pomocy z około 1880 r. Nietupa *Młyn * wodny drewniany z 2 połowy XIX w. Nowy Dwór *Układ * przestrzenny z XVI w. *Kościół * pw. św. Jana Chrzciciela z 1547 r. później wielokrotnie przebudowywany. *Dzwonnica * z II połowy XVIII w. *Drewniane * domy z końca XIX i pocz. XX w. Pawłowicze *Zespół * pałacowy z murowanym pałacem Wołłowiczów z 1610 r. *Dwie * murowane oficyny z końca XVIII w. *Murowana * stodoła z I połowy XIX w. *Park * z końca XVIII w. Różanystok *Zespół * poklasztorny, podominikański, obecnie księży Salezjan i Zespół Szkół Rolniczych. Założony w połowie XVII w. przez Tyszkiewiczów, skasowany przez Rosjan w ramach represji po powstaniu styczniowym, w latach żeński klasztor prawosławny. Kościół pw. Ofiarowania NMP, wybudowanyw latach , największy kościół w diecezji białostockiej, przebudowa wież w duchu bizantyjskim w 1867 r. ponowna przebudowa wież i likwidacja naleciałości bizantyjskich w 1922 r., późnobarokowy, trójnawowy, na planie krzyża, z dwoma wieżami. Wewnątrz rokokowe ołtarze i kopia cudownego obrazu MB Różanostockiej wywiezionego w 1915 r. w głąb Rosji. Klasztor Dominikanów murowany z lat Ogrodzenie kościoła z kapliczkami procesyjnymi i bramą, z II połowy XVIII w. i lat 20. XX w. Murowana plebania wybudowana po 1921 r. wg projektu Oskara Sosnowskiego. *Murowany * prawosławny klasztor żeński z przełomu XIX i XX w. *Dom * gościnny z przełomu XIX i XX w. Sidra *Murowany * kościół pw. Świętej Trójcy z XVIII w. *Murowana * dzwonnica i ogrodzenie z końca XVIII w. *Ruiny * zamku (wzgórze zamkowe) XVI-XVII w. *Dawny * kościół kalwiński (fundamenty) z połowy XVI w. *Układ * przestrzenny z XVI w. *Ruiny * młyna wodnego z 1890 r. *Drewniane * domy z końca XIX i początku XX w. Sokółka *Murowany * neoklasycystyczny kościół pw. św. Antoniego Padewskiego z 1848 r., przebudowany gruntowniew latach , pięcionawowy z dwiema wieżami. *Murowana * cerkiew pw. św. Aleksandra Newskiego z lat , wybudowana na planie kwadratu. *Drewniana * plebania prawosławna z przełomu XIX *Murowane * domy-warsztaty z końca XVIII w. przy Rynku Kościuszki. *Cmentarz * żydowski XVII-XX w. Stara Kamienna *Drewniany * kościół pw. św. Anny z XVII w., pierwotnie kaplica dworska Wiesiołowskich, właścicieli Białegostoku. *Pozostałości * założenia dworskiego XVII-XX w. Suchowola *Układ * przestrzenny z XVIII w., na którym do dziś odbywają się tradycyjne targi. *Murowany * kościół pw. św. św. Apostołów Piotra i Pawła z lat , wewnątrz wystrój z epoki budowy kościoła i malowidła ścienne Marka Karpa *Drewniany * szpital a obecnie dom parafialny z 1850 r. *Synagoga * z przełomu XIX i XX w. *Drewniany * wiatrak holenderski z początku XX w. *Drewniana * zabudowa z końca XIX w. *Na * rynku kamień oznaczający geometryczny środek Europy. *Fragmenty * ołtarza papieskiego z 1991 r. przeniesione tu z Białegostoku. Zalesie *kościół * pw. MB Pocieszenia z 1622 r. POWIAT SUWALSKI Becejły *Zespół * kościoła parafialnego pw. MB Częstochowskiej. *Cmentarz * parafialny rzymskokatolicki. Dowspuda *Pozostałości * pałacu hr. Ludwika Michała Paca z lat (zachował się: portyk, wieża bociania, resztki piwnic, stajnie i park), ogród, kordegarda. Hańcza *Chałupa * Klejmonta najstarszy kryty strzechą budynek mieszkalny na terenie parku, położony we wsi Hańcza (nr domu 9). Zbudowany ok r. Własność rodziny

16 126 Klejmontów. Jeleniewo *Drewniana * świątynia z 1878 r. położona przy rynku w Jeleniewie, z rokokowym wyposażeniem, pochodzącym z nieistniejącego już kościoła w Magdalenowie koło Wigier. Kaletnik *Kościół * parafialny pw. Zesłania Ducha Św. *Cmentarz * parafialny rzymsko-katolicki. Płociczno *Zespół * Leśnej Kolejki Wąskotorowej (od stacji Płociczna do szosy Sejny Augustów) z lat , to: torowisko z postami i przepustami (prześwit 600 mm), parowozownia, zakłady naprawcze, dyspozytornia. Przejma Wielka, Głęboki Rów ** Cmentarze ewangelickie. Raczki *Układ * urbanistyczny z XVI w. *Kościół * pw. Przenajświętszej Trójcy, wybudowany w latach , wewnątrz dwie płaskorzeźby alegoryczne z XIX w. z białego marmuru, poświęcone rodowi Paców (pochodzą z pałacu z Dowspudzie). *Budynek * manufaktury Paca z XIX w. Smolniki *Drewniana * kapliczka cmentarna z końca XVIII w. Stara Hańcza *Położona * na północnym brzegu jez. Hańcza, wraz z ruinami dworu i parkiem podworskim jest pozostałością po dawnym majątku szlacheckim z końca XVII w. Od 1988 r. park podworski w Starej Hańczy wpisany jest do rejestru zabytków. Suwałki *Układ * urbanistyczny, XVIII XIX w. *Kościół * pw. św. Aleksandra z lat *Zespół * ratusza, 1842 XX w., w skład którego wchodzą: ratusz, odwach, dom. *Dawny * Urząd Gubernialny z II połowy XIX w., Dom Gubernatora z XIX w. *Gmach * Komisji Wojewódzkiej. *Resursa * Obywatelska z lat (obecnie muzeum). *Budynek * gimnazjum z lat , obecnie LO im. Konopnickiej. *Kasyno * koszary żołnierskie z 2 poł. XIX w. *Kasyno * koszary z przełomu XIX i XX w., przy ul. Wojska Polskiego. *Drewniany * budynek koszarowy z 2 połowy XIX w., przy ul. Wojska Polskiego. *Zespół * elektrowni miejskiej w skład którego wchodzą: budynek elektrowni, wieża ciśnień, budynek stacji pomp, kanał wodny. *Kościół * (pierwotnie cerkiew) pw. Najświętszego serca Jezusa z lat *Kościół * (pierwotnie cerkiew garnizonowa) pw. św. św. Piotra i Pawła z około 1900 r., od 1978 r. kościół parafialny. *Murowany * kościół ewangelicki pw. Świętej Trójcy z 1838 r. *Drewniana * molenna staroobrzędowców z 1912 r. *Synagoga * z 1828 r. *Dworzec * kolejowy II połowy XIX w. *Pomniki * - Marii Konopnickiej z 1963 r. i obelisk Knuta Olafa Falka z 1992 r., Pomnik Jana Pawła II. Szwajcaria *Stanowisko * archeologiczne rezerwat cmentarzysko Jaćwingów, ponad 100 kurhanów. Szurpiły *Stanowisko * archeologiczne kompleks osadniczy: grodzisko Zamkowa Góra (z pozostałością wczesnośredniowiecznych kamiennych wałów obronnych), stanowiska Góra Cmentarna i Kościelna, osada Targowisko. Szypliszki *Cmentarz * wojenny z I wojny światowej las przy drodze S8. Turtul *Siedziba * Suwalskiego Parku Krajobrazowego i dawna osada młyńska. Od XVII w. do 1965 r. funkcjonował tu młyn wodny. Obecne ruiny młyna wodnego pochodzą z lat 30. XX w. Z mostku przy pozostałościach młyna roztacza się przepiękny widok na przełomowy odcinek rzeki Czarnej Hańczy oraz stawu turtulskiego z pagórkami ozowymi. Udziejek *Drewniany * młyn wodny na rzece Szeszupie. Powstał na przełomie XIX i XX w. Obecnie odrestaurowywany. Stanowi początek spływu kajakowego Szeszupą. Wigry *Zespół * klasztorny Kamedułów w skład którego wchodzą: kościół parafialny pw. Niepokalanego Poczęcia NMP z lat (zniszczony w 1915 r. i ponownie 1944 r. odbudowywany w latach oraz 80-tych), dom furtiana, brama wjazdowa na taras dolny gdzie znajduje się 8 eremów, wieża schodowa, dom gościnny królewski gdzie w roku 1999 przebywał Papież Jan Paweł II, brama na taras górny z pałacem biskupim 8 eremami, dawnym refektarzem i wieżą zegarową, kaplica kanclerska, plebania i budynek gospodarczy. Wodziłki *Drewniana * molenna staroobrzędowców z 1885 r., w 1928 r. do korpusu głównego dobudowano dzwonnicę.

17 127 POWIAT WYSOKO MAZOWIECKI Ciechanowiec *Zespół * kościoła pw. Świętej Trójcy z XVIII w. w skład którego wchodzą: murowany kościół z lat , 2 dzwonnice, 2 kostnice i plebania z 1887 r.; pomnik Jana Krzysztofa Kluka z 1847 r. *Pozostałości * zamku z XVI w., tzw. Zamczysko, mur arkadowy. *Szpital * Sióstr Miłosierdzia z 1733 r. *Murowana * cerkiew pw. Wniebowstąpienia z 1864 r., z ośmioboczną wieżą. *Synagoga * z końca XIX w. Ciechanowiec-Nowodwory *Zespół * pałacowo-parkowy z II połowy XIX w. i początku XX w., (pałac i park). Obecnie Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka powstało w 1962 r. z inicjatywy Towarzystwa Miłośników Ciechanowca. Jest to dawna posiadłość rodziny Starzeńskich, odbudowanym ze zniszczeń wojennych w latach *Zespół * folwarczny (przy pałacu) z 2 poł XIX w., w skład którego wchodzą: oficyna, stajnia, wozownia, drewniany młyn wodny z początku XX w. Czyżew-Osada *Kościół * pw. św. św. Piotra i Pawła z lat (wyposażenie z XVIII i XIX w.). *Cmentarz * katolicki założony około 1860 r. z kaplicami i grobowcami z II połowy XIX w. *Dworzec * kolejowy z lat 60-tych XIX w. *Synagoga * z końca XIX w. *Cmentarz * wojenny z I wojny światowej. Hodyszewo *Murowany * kościół pw. Wniebowzięcia NMP z lat , wewnątrz barokowy obraz MB z Dzieciątkiem z 1630 r. i cenne wota z XVIII-XIX w. *Drewniana * zrębowa kaplica ze źródełkiem Krynica z 1884 r. (miejsce pielgrzymkowe). Dąbrówka Kościelna: *Kościół * parafialny pw. św. Anny z 1875 r., murowany, wraz z bramą, ogrodzeniem i starodrzewem. ** Dzwonnica drewniana z 1786 r., dzwon z 1654 r. *Kaplica * PM Loretańskiej z końca XIX w. *Kostnica * murowana z początku XX w. *Plebania * murowana z lat *Budynek * ochotniczej straży pożarnej z 1930 r., murowany. *Kolportaż * strażacki z 1936 r. *Pomnik * pamięci bojowników z lat wzniesiony w 1920 r. Dąbrowa Łazy: *Wiatrak * drewniany typu koźlak zbudowany w latach 20. XX w., do Dąbrowy przeniesiony tuż po wojnie, w 1946 r. Jabłonka Kościelna *Zespół * kościoła parafialnego pw. św. Michała Archanioła zbudowany w stylu neoromańskim w latach Jabłoń Kościelna *Neogotycki * kościół z 1868 r. Kurowo *Zespół * dworski i folwarczny z XIX-XX w., w skład którego wchodzą: dwór, park z cennym drzewostanem, ogrodzenie z bramą wjazdową, folwark: obora, stajnia z wozownią, chlew, stodoła, garaż (obecnie siedziba Narwiańskiego Parku Narodowego i wystawa przyrodnicza). Kurowo-Kolonia *W * widłach Narwi i Kurówki fort Koziołek z czasów potopu szwedzkiego z połowy XVII w. Mazury *Zespół * dworsko-ogrodowy z 1860 r. Rosochate Kościelne *Późnogotycki * kościół parafialny pw. św. Doroty z lat , spalony podczas II wojny światowej, odbudowany w 1950 r. Winna-Poświętna *Zespół * kościoła parafialnego pw. św. Doroty, XVII-XVIII w., w skład którego wchodzą: drewniany kościół z 1696 r., drewniana dzwonnica, cmentarz przykościelny oraz ogrodzenie. Waniewo *Układ * urbanistyczny XVI-wiecznego miasta. *Kościół * pw. Wniebowzięcia NMP z 1887 r., neoromański, murowany, trójnawowy, częściowo zniszczony w 1944 r., odbudowany w 1951 r. Obok dzwonnica z 1887 r., drewniany dom parafialny z XIX w. *Kaplica * cmentarna, murowana z XIX w. POWIAT ZAMBROWSKI Poryte Jabłoń *Grodzisko * z XII-XIII w. nad rzeką Dąb. *Zespół * dworski z przełomu XIX/XX w: dwór neorenesansowy z elementami neogotyckimi z 1860 r., stajnie i obory oraz park z II połowy XIX w. Tabędź *Drewniany * zrębowy kościół pw. NMP Częstochowskiej z 1776 r. (przeniesiony z Puchał w 1937 r.). Wądołki Borowe *Zespół * dworski z 1882 r. Zambrów *Murowany * neoromański trójnawowy bazylikowy kościół pw. Świętej Trójcy z lat , wewnątrz epitafia z XVII i XIX w., neoromańskie ołtarze z lat Obok kapliczka z połowy XIX w.

18 128 *Kamienice * z końca XIX i początku XX w. przy ul. Kościuszki, Mickiewicza, Sikorskiego. *Zespół * koszarowy z lat *Na * cmentarzu paraf. drewniana kaplica z 1795 r. PRZYRODA PARKI NARODOWE Biebrzański Park Narodowy Centrum Edukacji i Zarządzania Osowiec-Twierdza 8, Goniądz tel./fax Białowieski Park Narodowy Park Pałacowy 11, Białowieża tel./fax , tel Narwiański Park Narodowy Kurowo 10, Kobylin Borzymy tel , tel./fax Wigierski Park Narodowy Krzywe 82, Suwałki tel , fax PARKI KRAJOBRAZOWE Łomżyński Park Krajobrazowy Doliny Narwi ul. Główna 52, Piątnica Poduchowna mob tel./fax Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej ul. Chodakowskiego 6, Supraśl tel Suwalski Park Krajobrazowy Malesowizna Turtul, Jeleniewo tel fax OGRODY LEŚNE Arboretum w Kopnej Górze Nadleśnictwo Supraśl Kopna Góra, Supraśl tel , Silvarium w Poczopku Nadleśnictwo Krynki Poczopek, Szudziałowo tel ,

19 129 KULTURA Muzea, skanseny Powiat augustowski Augustów Muzeum Ziemi Augustowskiej Dział Etnograficzny ul. Hoża 7, Augustów tel Izba pamięci 1. Pułku Ułanów Krechowieckich Al. Kard. Wyszyńskiego 2a, Augustów tel./fax Miejski Dom Kultury Rynek Zygmunta Augusta 9, Augustów tel Janówka Muzeum Armii Krajowej przy SP im. Armii Krajowej w Janówce Janówka 45, Augustów tel Rutki Nowe Prywatne Muzeum Rolnictwa Rutki Nowe 56, Janówka tel Zwiedzanie po uzgodnieniu telefonicznym Lipsk Muzeum Lipskiej Pisanki i Tradycji ul. Rynek 2, Lipsk tel mob Powiat białostocki Białostoczek (k. Kurian) Muzeum Regionalne Kresowego Muzycznego Domu Białostoczek 24, Białystok tel mob melmus@o2.pl BIałystok Muzeum Podlaskie w Białymstoku (MP) Ratusz siedziba główna Rynek Kościuszki 10, Białystok tel , mob fax Centrum im. Ludwika Zamenhofa ul. Warszawska 19, Białystok tel.fax Muzeum Historyczne, Oddział MP ul. Warszawska 37, Białystok tel mob Muzeum Rzeźby Alfonsa Karnego, Oddział MP ul. Świętojańska 17, Białystok tel Muzeum Wojska w Białymstoku ul. Jana Kilińskiego 7, Białystok tel./fax , mob Muzeum Motoryzacji i Techniki Muzeum na Węglowej ul. Węglowa 8, Białystok mob Muzeum Szkolne LO im. Króla Zygmunta Augusta ul. Warszawska 8, Białystok tel Uniwersyteckie Muzeum Przyrodnicze im. prof. A. Myrchy ul. Świerkowa 20b, Białystok tel Muzeum Historii Medycyny i Farmacji Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku ul. Jana Kilińskiego 1, Białystok tel kierownik tel przewodnik, kustosz Choroszcz Muzeum Wnętrz Pałacowych w Choroszczy Oddział MP Choroszcz tel mob

20 130 Czarna Białostocka Muzeum Wyłuszczarni Nasion Nadleśnictwo Czarna Białostocka ul. Marszałkowska 27, Czarna Białostocka tel Dom Kultury ul. Kościelna 8, Czarna Białostocka tel Łapy Muzeum Szkolne, Liceum Ogólnokształcące ul. Boh. Westerplatte 10, Łapy tel Niemczyn Centrum Rękodzieła Ludowego Niemczyn 42, Czarna Białostocka tel , mob Osowicze (k. Białegostoku) Białostockie Muzeum Wsi, Oddział MP ul. Nadawki 21, Wasilków tel , mob Supraśl Muzeum Ikon, Oddział MP ul. Klasztorna 1, Supraśl tel./fax Muzeum Sztuki Drukarskiej i Papiernictwa ul. Klasztorna 1, Suraśl mob Suraż Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne ul. Białostocka 6, Suraż tel Tykocin Muzeum w Tykocinie, Oddział MP ul. Kozia 2, Tykocin tel tel./fax mob Powiat bielski Bielsk Podlaski Muzeum w Bielsku Podlaskim Oddział MP Ratusz ul. Mickiewicza 45, Bielsk Podlaski tel mob Muzeum Martyrologii Zespół Szkół Nr 4 im. Ziemi Podlaskiej ul. Hołowieska 18, Bielsk Podlaski tel Prywatne Muzeum Etnograficzno-Historyczne Małej Ojczyzny w Studziwodach Doroteusz Fionik ul. Sosnowa 56, Bielsk Podlaski tel Powiat hajnowski Białowieża Muzeum Przyrodniczo-Leśne im. Jana Miklaszewskiego Białowieski Park Narodowy Park Pałacowy 11, Białowieża tel Skansen Architektury Drewnianej Ludności Ruskiej Podlasia w Białowieży ul. Zastawa 66b, Białowieża tel kontakt: Biuro Turystyki Ryś pracowniaetnograficzna@gmail.com. Budy Sioło Budy Budy 41, Białowieża mob , Czeremcha Izba Tradycji, Pamięci Regionu i Kolei ul. Ogrodowa 6, Czeremcha tel Hajnówka Muzeum i Ośrodek Kultury Białoruskiej w Hajnówce ul. 3 Maja 42, Hajnówka tel ,