Nałęczów - Plan Odnowy Miejscowości. I. Wstęp str. 2. II. Charakterystyka miejscowości str. 3

Transkrypt

1 Spis treści I. Wstęp str. 2 II. Charakterystyka miejscowości str Położenie miejscowości, przynależność administracyjna, itp. str Historia miejscowości str Określenie przestrzennej struktury miejscowości str. 6 III. Inwentaryzacja zasobów służących odnowie miejscowości str Zasoby przyrodnicze str Dziedzictwo kulturowe str Obiekty i tereny str Infrastruktura społeczna str Infrastruktura techniczna str. 27 a) Energetyka str. 27 b) Dostarczanie ciepła str. 27 c) Dostarczanie wody str. 27 d) Usuwanie ścieków str. 27 e) Usuwanie odpadów str. 28 f) Gazyfikacja str. 27 g) Telekomunikacja str. 28 h. Zasoby mieszkaniowe str Gospodarka i rolnictwo str Kapitał społeczny i ludzki str. 30 IV. Analiza SWOT str Słabe i mocne strony miejscowości str Szanse i zagrożenia str. 35 V. Opis planowanych zadań inwestycyjnych i przedsięwzięć aktywizujących społeczność lokalną str. 38 1

2 I. Wstęp Plan Odnowy Miejscowości Nałęczów jest dokumentem zgodnym ze strategicznymi dokumentami Gminy Nałęczów oraz innymi strategicznymi dokumentami o charakterze regionalnym, krajowym (takimi jak: Strategia Rozwoju Województwa Lubelskiego, Strategia Rozwoju Kraju, Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia oraz Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich i Rolnictwa na lata ). W Planie Odnowy Miejscowości Nałęczów wykorzystano, oprócz źródeł własnych, m. in. dane z dokumentów strategicznych Gminy i Miasta, a także z oficjalnej strony internetowej Nałęczowa oraz przewodnika Uzdrowisko Nałęczów, Nałęczów Plan Odnowy Miejscowości Nałęczów opisuje miejscowość - jej zasoby, wewnętrzne uwarunkowania (mocne i słabe strony) oraz czynniki zewnętrzne mogące mieć wpływ na proces odnowy (szanse i zagrożenia). Ponadto, jako strategiczny dokument planistyczny, Plan Odnowy Miejscowości zawiera opis planowanych zadań inwestycyjnych i przedsięwzięć aktywizujących lokalną społeczność w perspektywie najbliższych siedmiu lat od daty uchwalenia POM-u. Plan Odnowy Miejscowości Nałęczów został opracowany między innymi na podstawie danych dostarczonych przez Urząd Miejski w Nałęczowie dane te wynikały zarówno z wizji Władz Samorządowych, jak również oczekiwań mieszkańców. 2

3 II. Charakterystyka miejscowości 1. Położenie miejscowości, przynależność administracyjna, powierzchnia, liczba ludności Nałęczów położone jest w województwie lubelskim, powiecie puławskim, gminie Nałęczów, przy drogach wojewódzkich nr 826 i nr 830. Powierzchnia Nałęczowa wynosi 1384 ha, a liczba ludności osób (dane z 31 grudnia 2007 r.). 2. Historia miejscowości ze szczególnym uwzględnieniem wydarzeń mających wpływ na powstanie układu przestrzennego Osadnictwo na terenie dzisiejszego Nałęczowa sięga najprawdopodobniej nawet czasów rzymskich. Z tego bowiem okresu pochodzi znaleziony w Bochotnicy skarb składający się z kilkuset srebrnych denarów. Ślady grodu na Górze Poniatowskiego najprawdopodobniej pochodzą z VIII lub IX w n.e. Nałęczów powstał w korzystnym położeniu geograficznym nad doliną Bystrej. Nazwa grodu Bochotnica wywodzi się właśnie od dźwięku płynącej wody (bochot - chlupot, plusk). Następnie (X i XI w.) osada (podobnie jak pobliski Lublin) została przeniesiona w inne miejsce - na dzisiejsze wzgórze kościelne. Parafię w Bochotnicy erygowano w I połowie XIV w., w tym samym czasie dokonano lokacji wsi na prawie niemieckim. Dwór z kolei, jako ośrodek folwarku wzniesiono w dzisiejszym Parku Zdrojowym. W 1523 r. właścicielami Bochotnicy zostali Samborzeccy, którzy skupując okoliczne wioski przyczynili się do powstania klucza bochotnickiego. Właścicielem tego klucza w 1751 r. został Stanisław Małachowski herbu Nałęcz. Z jego działalnością wiąże się powstanie zarówno nazwy Nałęczowa (od herbu Małachowskich), pałacu nazywanego dzisiaj Pałacem Małachowskich, jak i herbu 3

4 dzisiejszego miasta (połączenie herbu Nałęcz i Pilawa). Najcenniejszy zabytek dzisiejszego Nałęczowa - pałac - został wzniesiony w 1775 r. i otoczony parkiem. Stanisław Małachowski jest również fundatorem kościoła parafialnego w obecnym kształcie. Po jego śmierci właścicielem klucza bochotnickiego (a więc i Nałęczowa) zostaje Antoni Małachowski, który jako pierwszy poznaje dobroczynny wpływ miejscowej wody, która pomaga mu leczyć powszechną w owych czasach podagrę. W 1796 r. rodzina Małachowskich stara się wykorzystać lecznicze walory Nałęczowa. Powstaje zakład kąpielowy, w tym budynek tzw. Starych Łazienek. Dynamiczny rozwój Nałęczowa przerywa powstanie listopadowe i zniszczenie zaczątków uzdrowiska przez wojska rosyjskie. Rozpad klucza nałęczowskiego i kres władzy Małachowskich przynosi Powstanie Styczniowe i ukaz uwłaszczeniowy. Nie potrafiący poradzić sobie z nowymi zasadami gospodarowania właściciele sprzedają majątki. Ale druga połowa XIX w. to zarazem początek nowej ery Nałęczowa. W pobliżu powstaje linia kolejowa do Warszawy i Lublina a z nią dworce w pobliskich Sadurkach i Piotrowicach (dzisiejsza stacja kolejowa Nałęczów). Jednocześnie Konrad Chmielewski, Fortunat Nowicki i Wacław Lasocki, którzy dzierżawią dobra Nałęczów, powołują spółkę leczniczą, odbudowują i powiększają budynki uzdrowiska, które otwarto w 1880 r. Zakład leczniczy szybko zdobywa popularność i goszczą w nim ówcześni luminarze polskiej kultury: Henryk Sienkiewicz, Bolesław Prus, Stefan Żeromski, Stanisław Witkiewicz, Zofia Nałkowska. Rozwój uzdrowiska powoduje powiększenie osady, wytycza się ulice wznosi nowe budynki, zwłaszcza willepensjonaty tak charakterystyczne dla szaty architektonicznej współczesnego Nałęczowa (aleja Lipowa i ul. Armatnia Góra). Jednocześnie ze wzrostem dobrobytu podnosi się kultura, rozwija oświata i spółdzielczość. 4

5 Oficjalnie status uzdrowiska uzyskał Nałęczów w W okresie międzywojennym rozpoczyna działalność Komisja Zdrojowa czynna przy tworzeniu zrębów infrastruktury komunalnej. W 1935 r. zbudowano połączenie drogowe z Lublinem i Kazimierzem Dolnym. Czas wojny spowodował śmierć kilkuset mieszkańców Nałęczowa i dewastację uzdrowiska. Odbudowa uzdrowiska rozpoczęła się w 1954 r. gdy powołano Przedsiębiorstwo Państwowe Uzdrowisko Nałęczów. Starania władz lokalnych doprowadzają do przyznania Nałęczowowi w 1963 r. praw miejskich. Lata siedemdziesiąte XX w. to budowa nowych sanatoriów. Wzrost liczby ludności powoduje powstanie nowych osiedli mieszkaniowych i infrastruktury miejskiej. Po upadku PRL następuje okres znacznych zmian. Zakład Leczniczy Uzdrowisko Nałęczów zostaje sprywatyzowany przez spółkę z udziałem kapitału inwestora. Powstają nowe budynki w Parku Zdrojowym i poza jego obrębem. Nałęczów staje się rozpoznawalną marką ośrodków wellness i spa. Rozbudowują się prywatne pensjonaty. Budowane są wodociągi, sieć kanalizacyjna, gazowa, elektryczna i telefoniczna. Rozbudowywana jest i modernizowana infrastruktura drogowa. Wykonywane są prace podnoszące jakość i standard placówek oświatowych. Budowane są obiekty sportowe - Hala przy Zespole Szkół im. Zygmunta Chmielewskiego oraz modernizacja wielofunkcyjnej sali widowiskowej NOK. Staraniem władz lokalnych zorganizowano sieć punktów dostępu do internetu. Jednocześnie z rozwojem substancji materialnej rozwija się kultura (Nałęczowskie Divertimento, Lato z Filharmonią, Festiwal Wokalny "Nałęczowskie Belcanto" i inne.) Na obecny kształt układu przestrzennego Nałęczowa miało wpływ wiele czynników. Pierwszym z nich była oczywiście lokalizacja dworu, a potem pałacu Małachowskich i otaczającego go parku, w kolejnych latach powiększanego. Następnym czynnikiem kształtującym dzisiejszy wygląd miasta jest położenie przy 5

6 szlaku komunikacyjnym Lublin Kazimierz Dolny, z którym to położeniem związana jest lokalizacja budynków wzdłuż tej trasy. Dodatkowo na kształt systemu drogowego (a co za tym idzie układu domów mieszkalnych) wpłynęło powstanie w II poł. XIX w. linii kolejowej Lublin Warszawa i dworca w bliskości Nałęczowa (początkowo o nazwie Dworzec Piotrowice) oraz poprowadzenie w tym czasie obwodnicy uzdrowiska ul. Armatnia Góra. Dość znaczne zmiany w układzie przestrzennym miejscowości zaszły w II poł. XX w. Wtedy to powstały nowe zespoły sanatoryjne, a w związku ze znacznym wzrostem liczby mieszkańców osiedla domów wielorodzinnych np. ul. 1 Maja oraz wzdłuż ul. Partyzantów. 3. Określenie przestrzennej struktury miejscowości Dominantą przestrzenną Nałęczowa jest Kościół Parafialny pw. św. Jana Chrzciciela. Świątynia usytuowana jest na porośniętym starodrzewem Wzgórzu Kościelnym, zwanym też Wzgórzem Bochotnickim. Kościół Parafialny pw.św Jana Chrzciciela 6

7 Nałęczów nie posiada rynku, funkcję centralnego deptaka pełnią ciągi piesze wzdłuż alei Lipowej oraz ul. 1 Maja. Ul. 1-go Maja Ul. Lipowa Targowisko miejskie ulokowane jest przy ul. Stanisława Augusta Poniatowskiego, w ostatnim czasie powstały zadaszone stylowe obiekty targowe pn. Nałęczówki. 7

8 Nałęczówki Otwartą przestrzenią wspólną w centrum miejscowości jest także skwer przed Nałęczowskim Domem Kultury. Skwer przed Nałęczowskim Domem Kultury 8

9 Ważnym elementem integracji społecznej jest również Park Zdrojowy. W Nałęczowie występują obok siebie różne typy zabudowy. Obok jednorodzinnej w zwartym układzie, sporo jest budynków wielorodzinnych (ul. 1 Maja, ul. Partyzantów, itp.). Znajdują się tu także duże budynki sanatoryjne. Charakterystycznym elementem Nałęczowa są wille z końca XIX i początku XX wieku zaprojektowane wg trzech stylów zakopiańskiego, szwajcarskiego i włoskiego, usytuowane wzdłuż Alei Lipowej, ul. Armatnia Góra, Stanisława Augusta Poniatowskiego. 9

10 III. Inwentaryzacja zasobów służących odnowie miejscowości. 1. Zasoby przyrodnicze Nałęczów znajduje się w granicach Europejskiej Sieci Ekologicznej (EECONET); położony jest w otulinie Kazimierskiego Parku Krajobrazowego. Dzięki specyficznemu mikroklimatowi oraz zasobom wód podziemnych Nałęczów posiada walor miejscowości uzdrowiskowej. Na terenie miasta występuje bardzo wiele skupisk drzew mających znaczący wpływ na mikroklimat Nałęczowa, np. Park Zdrojowy, Las Wąwozy, Las Zakładowy, itp., ale także na prywatnych posesjach. W obszarze uzdrowiska występują drzewa posiadające status pomników przyrody: Miłorząb japoński na terenie klasztoru przy ul. Chmielewskiego Dąb szypułkowy przy ul. 1Maja Dwie topole białe przy ul. St. Żeromskiego Miejscowość leży w Obszarze Wysokiej Ochrony (OWO) wód podziemnych. Wokół Nałęczowa rozciąga się gęsta sieć wąwozów lessowych. Dzięki takiemu ukształtowaniu terenu, sprzyjającemu przewietrzaniu miasta, jak również bogatej i bujnej szacie roślinnej wąwozów w Nałęczowie istnieje leczniczy mikroklimat powodujący samoczynne obniżanie ciśnienia tętniczego krwi oraz zmniejszanie dolegliwości chorób serca oraz układu krążenia. Nałęczów jest jednym z głównych elementów lokalnej turystycznej marki jaką jest Kraina Lessowych Wąwozów. Lokalna Organizacja Turystyczna skupia gminny i miejscowości położone w zachodniej części województwa lubelskiego i jest największym w Europie skupiskiem lessowych wąwozów. 10

11 2. Dziedzictwo kulturowe Ochroną konserwatorską objęto zespół architektoniczno - krajobrazowy, na który składa się układ przestrzenny miasta Nałęczów wraz z sąsiednimi terenami istotnymi dla fizjonomii miasta (nr. rej. A/585). Celem ustanowienia ochrony jest zachowanie charakteru zabudowy miasta. Zespół ten obejmuje: - w granicach miasta Nałęczów: Osiedle I Na Wzgórzu (za wyjątkiem fragmentu powyżej ul. Świtalskiej), Osiedle II Staromiejskie(poza północnym skrajem powyżej Sanatorium ZNP), - w obrębie geodezyjnym Bochotnica: Osiedle Dulębów, od Osiedla Dulębów do ul. Bochotnica wraz z zespołem kościoła pw św. Jana Chrzciciela, - w granicach sołectwa Charz B zachodni fragment kompleksu Las Zakładowy, - w granicy sołectwa Charz A północno-wschodni fragment Lasu Zakładowego wraz z wąwozami na terenach rolnych na zachód od Lasu Zakładowego, do ul. Spacerowej i dalej do ul. Charz A, - w granicach sołectwa Chruszczów północno-zachodni fragment pomiędzy ulicami: Charz A i Kamieniak. Centralna część obszaru uzdrowiska, w granicach parku zdrojowego, jest objęta ochroną konserwatora zabytków jako zespół pałacowo-zdrojowy datowany na XVIII-XIX w., nr rej.: A/25, w skład zespołu wchodzą następujące obiekty objęte ochroną: pałac Małachowskich zbudowany w latach , nr rej.: kl.v-oa/137/56, 11

12 Pałac Małachowskich park, XIX w., nr rej.: kl.v-oa/49/57, stary pałac, tzw. zamek, nr rej.: kl.v-oa/138/56, domek grecki, domek gotycki, domek biskupi, sanatorium Nr 1 Książe Józef stare łazienki, bramy wjazdowe. Ponadto na terenie miasta są chronione następujące zespoły obiektów i obiekty: 1. zespół kościoła parafialnego p.w. św. Jana Chrzciciela, nr rej.: kl.v-oa/141/56 oraz A/978/1-4, w tym: kościół barkowy pochodzący z lat , cmentarz parafialny, 2 poł. XIX w., nr rej.: A/972, 12

13 ogrodzenie, plebania stara z XVIII wieku z piecami i kominkami z początku XIX wieku; 2. willa Ukraina z ogrodem, ul. Armatnia Góra 10, 1883, nr rej.: A/973; 3. zespół willi Podgórze, ul. Armatnia Góra 16, 4 ćw. XIX w., nr rej.: A/869, w tym: willa drewniana, ogród, oficyna, ustęp, ogrodzenie z bramą; Willa Podgórze 4. zespół willi Widok, ul. Armatnia Góra 22, po 1880, nr rej.: A/862, w tym: willa drewniana, ogród, ogrodzenie z bramką metalową i wazonami; 5. willa Brzozy z ogrodem, ul. Głębocznica 8, , nr rej.: A/828 ; 13

14 6. willa Dwór Górskiego z ogrodem, ul. Górskiego 2, XVIII/XIX w., nr rej.: A/763; 7. willa Słoneczna z ogrodem, ul. Kościuszki 3, k. XIX w., nr rej.: A/744; 8. willa Regina z ogrodem, Al. Lipowa 7, drewniana, 1922, nr rej.: A/917; 9. zespół willi, Al. Lipowa 8, 1880, nr rej.: A/907, w tym: willa Różana, oficyna, ogród; 10. willa Raj (d. Babin ) z ogrodem, Al. Lipowa 11, 1915, nr rej.: A/809; Willa Raj 11. willa Pod Matką Boską z ogrodem, Al. Lipowa 16, 1882, nr rej.: A/853; 12. willa Mazowsze ( Pod Jesionem ) z ogrodem, Al. Lipowa 19, drewniana, 1878, nr rej.: A/858; 13. zespół willi Aniela, Al. Lipowa 24, 1900, nr rej.: A/1019, w tym: willa, ogród, 14

15 budynek gospodarczy; 14. willa Nagórze, Al. Lipowa 27, drewniana, 4 ćw. XIX w., nr rej.: A/855 wraz z ogrodem, nr rej.: A/1003; Willa Nagórze 15. dom z ogrodem (willa Lira ), Al. Lipowa 28, drewniana, nr rej.: A/860; 16. zespół willi, Al. Lipowa 29, 1910, nr rej.: A/823, w tym: willa Doktorska oficyna-łącznik, oficyna, brama wjazdowa, ogrodzenie, ogród; 17. zespół willi Tolin, Al. Lipowa 37, 1882, nr rej.: A/822, w tym: willa, 15

16 budynek gospodarczy, ogrodzenie z bramą, ogród; Willa Tolin 18. zespół willi Zofijówka, Al. Lipowa 39, , nr rej.: A/933/1-4, w tym: willa, ogród, budynek gospodarczy, brama wjazdowa; 16

17 Willa Zofiówka 19. zespół willi Pod Kraszewskim, Al. Lipowa 41/41a, po 1880, nr rej.: A/850, w tym: dom, oficyna, ogród; 20. zespół willi Uciecha, ul. 1 Maja 22, XIX/XX w., nr rej.: A/971/1-4, w tym: willa, oficyna, altanka, ogród; 21. willa Wołyń z ogrodem, ul. Paderewskiego 5, k. XIX w., nr rej.: A/1066; 22. willa Marzanna z ogrodem, ul. Powstańców 8, 1905, nr rej.: A/843; 23. willa Lucyna z ogrodem, ul. Poniatowskiego 11, 1896, nr rej.: A/1068; 24. willa Marianówka z ogrodem, ul. Poniatowskiego 27, ok. 1890, nr rej.: 17

18 A/1057/1-2; 25. willa Poniatówka z ogrodem, ul. Poniatowskiego 29, murowano-drewniana, przed 1900, nr rej.: A/1017; 26. ochronka im. A. Żeromskiego z ogrodem, ul. Poniatowskiego 33, , nr rej.: A/880; 27. zespół Chaty Żeromskiego, ul. Żeromskiego 1, , nr rej.: A/824, w tym: chata drewniana, Chata Żeromskiego mauzoleum, ogród, studnia; 28. kaplica św. Karola Boromeusza, ul. Armatnia Góra 18, drewniana w stylu zakopiańskim, , nr rej.: A/865; 18

19 Kaplica św. Karola Boromeusza 29. kapliczka z rzeźbą drewnianą św. Michała Arch., Al. Lipowa, 2 poł. XVIII w., nr rej.: A/868; 30. willa Borowianka, ul. Armatnia Góra 6, drewniana, k. XIX w., nr rej.: A/806; 31. willa Oktawia, ul. Armatnia Góra 12, drewn., 1900, nr rej.: A/399; 32. szkoła witkiewiczowska, ul. Chmielewskiego 4, 1909, nr rej.: A/605, wraz z oficyną, ul. Spółdzielcza 14, nr rej.: j.w. ; 33. dom, ul. Graniczna 13, k. XIX w., nr rej.: A/756; 34. willa Janina, ul. Prusa 11, 1900, nr rej.: A/875 ; 35. Domek Prusa, ul. Prusa 12a, 1894, nr rej.: A/841; 36. Szkoła Ziemianek, ul. Prusa 28, 1906, nr rej.: A/859, wraz z budynkiem gospodarczym, nr rej.: j.w. 19

20 Szkoła Ziemianek 3. Obiekty i tereny a) Park Zdrojowy początki parku sięgają II połowy XVIII wieku. W tym czasie Stanisław Małachowski wybudował okazałą rezydencję i zagospodarował teren wokół niej. W chwili obecnej park jest obiektem całkowicie zagospodarowanym, z utwardzonymi alejkami, pielęgnowanym starodrzewem.. Na terenie parku znajduje się akwen staw zasilany przez ciek wodny Bochotniczanka, a w jego obrębie niewielka wyspa. W Parku Zdrojowym rośnie wiele drzew mających leczniczy wpływ na wypoczywających w nim ludzi, np. kasztanowce, lipy, dęby, sosny, jesiony, buki, skrzydłoorzechy chińskie, tulipanowce amerykańskie, itp. Na terenie parku znajdują się obiekty zabytkowe, część z nich pełni funkcje sanatoryjne, tj. Obiekt Senatorium Nr 1 Książe Józef, Pałac Małachowskich, Stare Łazienki, Werandki, Domek Grecki, Domek Gotycki, a także nowsze budynki sanatoryjne, lecznicze i wypoczynkowe, tj. Sanatorium dla Rolników, Pawilon Angielski, Atrium, Pijalnia Wód. Od zachodu do Parku Zdrojowego przylegają Termy Pałacowe oraz Sanatorium Batorówka, zaś od południa Kardiologiczny Szpital Uzdrowiskowy oraz Kolejowy Szpital Uzdrowiskowy. 20

21 Park Zdrojowy, Sanatorium nr 1 Park Zdrojowy, Pijalnia Wód 21

22 Park Zdrojowy, Stare Łazienki b) Las Wąwozy - gdzie zlokalizowano enklawę funkcji uzdrowiskowej (przy ul. Głowackiego). Las ten na wschodzie łączy się z terenami rolnymi, które są przeznaczone w obowiązującym planie pod rozwój zieleni parkowej - park miejski. Teren ten charakteryzuje się przepięknymi wąwozami lessowymi, stąd jego nazwa. c) Las Zakładowy teren na południe od ulicy Harcerskiej w przeszłości lasy chłopskie wykupione w celu osłony Zakładu Uzdrowiskowego. Teren do dziś niezagospodarowany d) Trasa Rowerowa MTB w Lesie Zakładowym e) fragment szlaku rowerowego Lublin Kazimierz Dolny biegnący ulicami Harcerską i Spacerową f) Góra Poniatówka malownicze wzniesienie (zadrzewione), leżące pomiędzy ul. Stanisława Augusta Poniatowskiego, a ul. Graniczną. Na jej szczycie znajduje się 22

23 Krzyż g) Wzgórze Kościelne wzgórze leżące przy zbiegu ulic Granicznej i Bochotnica, na którym usytuowany jest Kościół Parafialny wraz z plebanią oraz cmentarz h) Wzgórze Jabłuszko leżące pomiędzy ul. Słowiczą a Prusa, na jego szczycie znajduje się kapliczka postawiona przez zesłańca na Sybir Mateusza Korwin- Wójcickiego i) Park Leśny uporządkowany teren znajdujący się w centrum Nałęczowa pomiędzy ulicami 1 Maja a Fryderyka Chopena 4. Infrastruktura społeczna Instytucje społeczno - kulturalne Nałęczowski Ośrodek Kultury Działa od 1960 roku. Stanowi prężnie działającą placówkę oświatową, realizując zadania w wielu dziedzinach sztuki. W uzupełnieniu oferty NOK funkcjonują: Kino Cisy (jedyne na tym terenie), Miejsko Gminna Biblioteka Publiczna im. Faustyny Morzyckiej oraz Kafeteria Artystyczna Impresja. W NOK prowadzone są różnorodne zajęcia kulturalnooświatowe, m.in. z tańca nowoczesnego i baletu. NOK organizuje Nałęczowską Wiosnę Kulturalną prezentującą dorobek artystyczny zespołów amatorskich z Lubelszczyzny i całego kraju, placówek kulturalno oświatowych Gminy Nałęczów oraz dorobek artystyczny Nałęczowa. Dzięki ośrodkowi zrealizowano m.in.: - Festiwal Tańca Nowoczesnego - Biennale Sztuki Najmłodszych - Międzynarodowe Spotkania Folklorystyczne Przy NOK działają także: Koło Gospodyń Wiejskich, Klub Haftu. Miejsko Gminna Biblioteka im. Faustyny Morzyckiej jest organizatorem życia kulturalno 23

24 oświatowego i edukacji. Oprócz działalności podstawowej organizuje spotkania ze znanymi twórcami literatury, konkursy i spotkania dla mieszkańców i kuracjuszy. Prowadzi bogata działalność edukacyjną. Cyklicznie organizowane są Faustynalia (Tydzień Imprez Bibliotecznych) Biblioteka Uzdrowiskowa Stadion Sportowy LKS Cisy Nałęczów Stadion Sportowy Galerie: BRAM-SRT, Na Wzgórzu, Mała Galeria (przy Liceum Plastycznym), Galeria Miejska im. M.E. Andriollego w NOK i Galeria w Atrium Muzeum Bolesława Prusa Muzeum mieści się na parterze Pałacu Małachowskich - ulubionym miejscu Bolesława Prusa. W pokoju na piętrze, a później na parterze od północno- 24

25 zachodniej strony Prus mieszkał i pisał Lalkę, Placówkę oraz Kroniki. Organizatorami muzeum, którego otwarcie nastąpiło 3 grudnia 1961 roku, byli: prof. Feliks Araszkiewicz, Stefan Butryn, Stanisław Fita i Irena Iskrzycka. Muzeum posiada bogate zbiory rękopisów i listów pisarza oraz liczne osobiste pamiątki po nim i jego rodzinie. Odtworzono też biurko pisarza, na którym stoi maszyna do pisania podobna do tej, której używał Bolesław Prus. Obok Pałacu Małachowskich stoi, wykonany w kamieniu pińczowskim, pomnik pisarza (autorstwa Aliny Ślesińskiej). Muzeum Stefana Żeromskiego Chata zbudowana w 1905 roku przez Jana Koszyc-Witkiewicza z przeznaczeniem na pracownię pisarza. Jest to drewniany budynek w stylu zakopiańskim. Posiada jedną wielką izbę z drewnianych, nieoszalowanych sosnowych bali wraz z kominkiem. Wewnątrz znajdują się pamiątki po pisarzu, m.in. paleta malarska, rękawice bokserskie, narty. Wśród zbiorów muzealnych mieszczą się obrazy i grafiki znanych polskich malarzy: Wyspiańskiego, Witkiewicza - ojca, Wyczółkowskiego. Nieopodal Chaty znajduje się mauzoleum Adasia Żeromskiego - przedwcześnie zmarłego na gruźlicę syna pisarza. Imprezy cykliczne: Belcanto impreza ogólnopolska, promująca młodych wokalistów Nałęczowskie Divertimento impreza organizowana wraz z Filharmonią Lubelską, promująca sztukę klasyczną Lato z Filharmonią cykl koncertów symfonicznych Majówka z Panem Prusem impreza popularyzująca twórczość Bolesława Prusa i jego związek z Nałęczowem Festiwal Tańców Lubelskich Godel - przegląd zespołów tańca ludowego Międzynarodowe Zawody Balonowe o Puchar SPA Nałęczów Festiwal Tańca Współczesnego 25

26 Wieczór Wigilijny w Parku Zdrojowym Tour de Pologne MTB i in. Ośrodki Sanatoryjne: Zakład Leczniczy Uzdrowisko Nałęczów S.A. Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej Sanatorium Uzdrowiskowe Związku Nauczycielstwa Polskiego Międzyzwiązkowe Sanatorium Uzdrowiskowe w administracji Federacji Związków Zawodowych Pracowników Gospodarki Komunalnej i Terenowej Sanatorium Uzdrowiskowe dla Rolników Kolejowy Szpital Uzdrowiskowy w Nałęczowie Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej Kardiologiczny Szpital Uzdrowiskowy Oświata Nałęczów poszczycić się może dużą ilością placówek edukacyjnych oferujących dzieciom i młodzieży ciekawą ofertę. W Nałęczowie funkcjonują: Przedszkole im. Adama Żeromskiego Szkoła Podstawowa im. Stefana Żeromskiego Liceum Ogólnokształcące im. Stefana Żeromskiego Liceum Plastyczne im. Józefa Chełmońskiego Zespół Szkół im. Zygmunta Chmielewskiego (gimnazjum, liceum, liceum profilowane, technikum, zasadnicza szkoła zawodowa i in.) Prywatna Szkoła Muzyczna I st. im. Ignacego Jana Paderewskiego 26

27 5. Infrastruktura techniczna a. Energetyka Energię elektryczną dostarcza Lubzel S.A. Wyłączenia prądu są sporadyczne i spowodowane przede wszystkim usuwaniem awarii trakcji powstałymi wskutek opadów śniegu, spadających gałęzi lub gwałtownych wiatrów wiejących podczas burz. b. Dostarczanie ciepła Obecnie gospodarka cieplna na terenie gminy bazuje na lokalnych kotłowniach i indywidualnych urządzeniach grzewczych opalanych w większości paliwem gazowym. Gazem opalane są największe kubaturowo obiekty: zakłady uzdrowiskowe, obiekty użyteczności publicznej (Urząd Gminy, obiekty oświaty, obiekty kultury, przychodnie zdrowia), zabudowa wielorodzinna oraz obiekty usług turystyki i zabudowa pensjonatowa w obszarze uzdrowiska. Jednakże na terenie Nałęczowa znajdują się jeszcze źródła ciepła pracujące na paliwie stałym (szczególnie zabudowa mieszkaniowa jednorodzinna), które pogarszają stan czystości powietrza atmosferycznego na terenie gminy. c. Dostarczanie wody Nałęczów jest miejscowością całkowicie zwodociągowaną. W obrębie miejscowości długość czynnej sieci rozdzielczej wynosi 29,3 km (2007 r.). d. Usuwanie ścieków Nałęczów jest w większości miejscowością skanalizowaną (brak kanalizacji np. przy ul. Kombatantów). Nieczystości odprowadzane są do mechaniczno biologicznej oczyszczalni ścieków, odprowadzającej oczyszczone wody do rzeki Bystrej. W najbliższych latach przygotowywana jest do realizacji inwestycja Modernizacja i rozbudowa miejskiej oczyszczalni ścieków w Nałęczowie. Spodziewane jest 27

28 dofinansowanie z RPOWL. e. Usuwanie odpadów Gmina Nałęczów jako teren o charakterze uzdrowiskowym, w związku z tym - podlegającym szczególnej ochronie, nie posiada własnego składowiska odpadów i nie przewiduje jego budowy. Nie funkcjonują też inne instalacje do odzysku i unieszkodliwiania odpadów i również nie przewiduje się ich budowy. Jednostki wywozowe działające na terenie gminy składują odpady na wysypiskach: Rokitno, Puławy, Kurów. Gmina Nałęczów jest członkiem Celowego Związku Gmin PROEKOB rozwijającego gospodarkę odpadami poprzez przygotowanie budowy Zakładu Zagospodarowania Odpadów w Bełżycach. f. Gazyfikacja Na terenie Nałęczowa istnieje sieć gazowa. W 2006 roku do sieci gazowej podłączonych było ponad tysiąc budynków i mieszkań. g. Telekomunikacja Nałęczów jest całkowicie stelefonizowany; głównym operatorem jest TP SA. Nałęczów leży w zasięgu sieci telefonii komórkowej ORANGE, Plus GSM i Era GSM. h. Zasoby mieszkaniowe W Nałęczowie w 2007 roku istniało ogółem 1534 mieszkań, z czego w zarządzie komunalnym było 48 lokali. 6. Gospodarka i rolnictwo Na terenie Nałęczowa działa 508 podmiotów gospodarczych. Największa liczba 28

29 podmiotów zarejestrowana jest w następujących sekcjach PKD: - Handel hurtowy i detaliczny, naprawa pojazdów mechanicznych, motocykli oraz artykułów użytku osobistego i domowego 153, - Obsługa nieruchomości, wynajem, nauka i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej 59, - Pozostała działalność usługowa komunalna, społeczna i indywidualna 55, - Transport, gospodarka magazynowa i łączność 39, - Budownictwo 37, - Hotele i restauracje 38, - Przetwórstwo przemysłowe 30, - Ochrona zdrowia i opieka społeczna Do głównych instytucji i podmiotów Nałęczowa należą: Zakład Leczniczy Uzdrowisko Nałęczów S.A. Sanatorium Uzdrowiskowe dla Rolników "ROLNIK" Sanatorium Uzdrowiskowe Związku Nauczycielstwa Polskiego im. Władysława Petrykiewicza Sanatorium Uzdrowiskowe Związku Zawodowego Pracowników Gospodarki Komunalnej i Terenowej Kolejowy Szpital Uzdrowiskowy Nałęczowska Spółka Handlowa Samorząd W bezpośrednim sąsiedztwie Nałęczowa nie zlokalizowano dużych zakładów przemysłowych, których funkcjonowanie może zagrażać walorom uzdrowiska. W gospodarce Nałęczowa istotną rolę odgrywa rolnictwo. Użytki rolne, należące w większości do II i III klasy bonitacyjnej gleb, zajmują 70,4 % powierzchni miasta. Dobre lessowe gleby powodują, iż wydajność produkcji rolnej jest większa niż przeciętnie na obszarze Lubelszczyzny. Gospodarstwa rolne zlokalizowane są 29

30 przede wszystkim na obrzeżach miasta. 7. Kapitał społeczny i ludzki W Nałęczowie działa aktywnie wiele osób. Są to zarówno uczniowie szkoły podstawowej i gimnazjum, uczniowie liceów, ale także dorośli zrzeszeni w wielu formalnych i nieformalnych organizacjach, stowarzyszeniach, klubach, grupach, itp. Do najważniejszych z tych organizacji należą: Lokalna Organizacja Turystyczna Kraina Lessowych Wąwozów Lokalna Grupa Działania Zielony Pierścień Towarzystwo Przyjaciół Nałęczowa Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze Oddział Nałęczów Stowarzyszenie Szkoła i Sztuka Związek Emerytów i Rencistów w Nałęczowie Towarzystwo Przyjaciół Zakładu Leczniczego Uzdrowisko Nałęczów Warsztaty Terapii Zajęciowej w Nałęczowie Ochotnicza Straż Pożarna w Nałęczowie Nałęczowskie Koło Przewodników PTTK Klub Haftu Ziemiaka - w ramach NOK Klub fotograficzny w ramach NOK Kuby Sportowe Stowarzyszenie Osób Niepełnosprawnych Jesteśmy Organizacje i stowarzyszenia działające przy Parafii Św. Jana Chrzciciela Klub Byłych Pracowników Oświaty i Przyjaciół Szkoły Jesienni Entuzjaści Grupy baletowe REPLAY, Tańczące CHOCHLIKI, PIPI, Tańczące ELFY, grupa NOWA - w ramach NOK Grupy tańca współczesnego KAPRYS, SWING. GALATEA - w ramach NOK Grupy plastyczne w ramach NOK 30

31 śpiewaczy zespół Koła Gospodyń Wiejskich Drużyny piłki nożnej, siatkówki oraz biegów w ramach LKS Cisy 31

32 IV. Analiza SWOT 1. Słabe i mocne strony miejscowości MOCNE STRONY MIEJSCOWOŚCI 1. Położenie miejscowości i środowisko naturalne 2. Marka Nałęczów 3. Walory lecznicze miejscowości 4. Bogate zasoby turystyczne miejscowości 5. Aktywność i przedsiębiorczość mieszkańców 6.Bogata oferta kulturalna 7. Dobrze rozwinięta infrastruktura techniczna SŁABE STRONY MIEJSCOWOŚCI 1. Sezonowość oferty turystycznej 2. Niedostateczna infrastruktura drogowa ( brak obwodnicy Nałęczowa, brak wystarczającej ilości parkingów) 3. Braki w infrastrukturze turystycznej 4. Brak jednorodności estetycznej części obiektów w centrum miejscowości 5. Słaba organizacja transportu publicznego, ze szczególnym uwzględnieniem charakteru turystycznego Nałęczowa 6.Niekorzystna forma układu komunikacyjnego Nałęczowa- przez środek miasta przebiega droga wojewódzka Największym wsparciem rozwoju Nałęczowa są jego walory naturalne położenie, ukształtowanie terenu, mikroklimat sprzyjający leczeniu chorób układu krążenia, wody o leczniczym charakterze, itp. Zasoby naturalne sprawiają, iż Nałęczów od lat znany jest w całej Polsce, a także poza jej granicami. Wspieranie tych mocnych stron miejscowości z pewnością pozwoli na dynamiczny rozwój miasta w kolejnych latach. Działania takie powinny dotyczyć przede wszystkim dalszego rozszerzania możliwości wykorzystywania zasobów naturalnych do budowy oferty dla mieszkańców i gości spoza gminy, poprzez budowę obiektów sportowych i rekreacyjnych, np. kompleksu basenów, wykorzystujących złoża wód nałęczowskich. 32

33 Kolejnymi atutami miejscowości są jej bogate zasoby kulturowe, turystyczne, pozwalające na dostarczenie gościom odwiedzającym Nałęczów znacznie więcej niż tylko zabiegi lecznicze. Nałęczów jest pięknym miastem z szeregiem zabytków, muzeów, ciekawych miejsc. Lokalna społeczność, władze samorządowe od lat są inicjatorami wielu cyklicznych imprez mających na celu promocję miejscowości, czy też dostarczenie ciekawej oferty turystom i kuracjuszom. Funkcjonująca od lat marka Nałęczów to oczywiście przede wszystkim uzdrowisko i walory przyrodnicze, ale także koncerty muzyki poważnej, imprezy kulturalne i sportowe, itp. Dzięki tej pozytywnej marce funkcjonują, związane z nią inne marki, takie jak np. Nałęczowianka, Cisowianka. Zasoby miejscowości to także te elementy, które są istotne szczególnie dla mieszkańców. Nałęczów posiada dobrze rozwiniętą infrastrukturę techniczną w zakresie wodociągów, kanalizacji, sieci gazowej). Dzięki temu poziom jakości życia nałęczowian jest dość wysoki. Ponadto rozwinięta infrastruktura techniczna pozwala lokalnym przedsiębiorcom na oferowanie usług (baza noclegowa, gastronomiczna) na wysokim poziomie. Mocną stroną Nałęczowa jest z pewnością wysoki poziom i różnorodność ponadgimnazjalnej oferty edukacyjnej. Młodzież ma do wyboru szereg szkół z ciekawymi profilami nauki ogólnokształcący, plastyczny, ekonomiczny. Niewątpliwie mocną stroną Nałęczowa jest kapitał ludzki. Z jednej strony przejawia się to w aktywności lokalnych przedsiębiorców tworzących wciąż nową ofertę dla mieszkańców i gości. Dzięki temu np. w Nałęczowie nie brakuje miejsc noclegowych, punktów gastronomicznych, handlowych, itp. Z drugiej strony aktywność mieszkańców widać poprzez działające w Nałęczowie stowarzyszenia, organizacje, mające na celu dbanie o dalszy rozwój i promocję miejscowości. Słabszymi stronami Nałęczowa jest sezonowość oferty turystycznej. Okres letni to nasilenie ruchu turystycznego, zarówno w dni powszednie, jak i w weekendy. W okresie zimowym ruch ten znacznie słabnie. Osłabić negatywne skutki takiej sytuacji może budowanie atrakcyjnych całorocznych ofert dla gości (np. baseny termalne), czy też wprowadzanie do kalendarza kulturalnego miasta kolejnych imprez cyklicznych 33

34 lokalizowanych w miesiącach zimowych. Niewątpliwą bolączką Nałęczowa jest niedostateczna infrastruktura drogowa, a szczególnie brak wystarczającej ilości miejsc parkingowych w okresie wzmożonego ruchu turystycznego. Szczególnie przykre konsekwencje w przyszłości może mieć dla rozwoju miasta brak obwodnicy. Nałęczów, poprzez swoje położenie na skrzyżowaniu ważnych dróg komunikacyjnych DW 830 i DW 824 jest w obecnej chwili miejscem przejazdu dużej ilości samochodów ciężarowych i osobowych. Skutkuje to podwyższona emisją zanieczyszczeń, hałasem, a w ekstremalnej sytuacji może być przyczyną cofnięcia statusu miejscowości uzdrowiskowej. Obok miejsc bardzo zadbanych w Nałęczowie znajdują się także obszary wymagające w najbliższym czasie modernizacji, remontu w celu poprawy estetyki ścisłego centrum miejscowości. Do takich obiektów należą m.in. remizo- świetlica, baza Zakładu Komunalnego). Remont remizo- świetlicy umożliwi także mieszkańcom Nałęczowa dalszą realizację i rozwój działań np. w ramach stowarzyszeń. W celu podniesienia atrakcyjności turystycznej, szczególnie rowerowej i pieszej, należy także w najbliższym czasie zmodernizować istniejące i wytyczyć nowe ścieżki rowerowe i piesze w obrębie wąwozów oraz terenów spacerowych miasta, a także poddać rewitalizacji Park Zdrojowy. Dla poprawy estetyki miasta opracowany jest kompleksowy Program Rewitalizacji Miasta obejmujący swym zasięgiem znaczny obszar centrum Nałęczowa oraz obszar o znaczącym oddziaływaniu estetycznym i kulturotwórczym. W ostatnich latach wykonano inwestycje: - budowa ul. Głębocznica - rewitalizacja budynku Ochronki - budowa szaletu miejskiego - budowa targowiska miejskiego - kompleksowa modernizacja sali wielofunkcyjnej NOK - budowa kortów tenisowych - przebudowa kompleksu boisk sportowych Orlik

35 2. Szanse i zagrożenia SZANSE 1.Rozwój uzdrowiska 2.Atrakcyjne okolice 3. Rozwój agroturystyki i turystyki ekologicznej 4. Dotacje z UE dla najbiedniejszych regionów 5. Coraz większe zainteresowanie ZAGROŻENIA 1. Ograniczone możliwości finansowe Gminy 2. Migracja ludności z mniejszych do większych ośrodków miejskich 3. Szybki rozwój miejscowości turystycznych i uzdrowiskowych, np. kardiologiczne na Podkarpaciu balneologią 6. Rozwój turystyki uzdrowiskowej 7. Euro 2012 Największą szansą Nałęczowa w kolejnych latach jest położenie miejscowości na terenie o bardzo wysokiej atrakcyjności turystycznej. Nałęczów leży w krainie lessowych wąwozów (stąd nazwa lokalnej organizacji turystycznej) największym skupisku tego typu obszarów w Europie. Nałęczów znajduje się także w bliskości Kazimierza Dolnego, Puław, które z racji zabytków architektury są miejscami chętnie zwiedzanymi przez turystów. W okolicy znajdują się inne miejscowości, które przybywający z zewnątrz goście chętnie odwiedzają np. Wojciechów (kowalstwo), Wąwolnica (sanktuarium). Bliskość Lublina i dogodne połączenia komunikacyjne (także kolejowe) z praktycznie całą Polską sprawiają, iż w tym obszarze Nałęczów ma znaczną przewagę nad innymi miejscowościami turystycznymi Lubelszczyzny, takimi jak np. Krasnobród, Zwierzyniec, miejscowości Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego. Szans Nałęczowa na rozwój należy upatrywać także w takich zjawiskach jak rozwój turystyki uzdrowiskowej, rozwój agroturystyki i turystyki ekologicznej. Coraz częściej mieszkańcy dużych miast poszukują do wypoczynku miejsc czystych ekologicznie, o 35

36 walorach leczniczych. Dotyczy to zarówno turystyki weekendowej, jak i dłuższych pobytów. Powstająca coraz większa ilość ośrodków SPA oraz planowana budowa wielu kompleksów basenów w całej Polsce wychodzi naprzeciw rosnącym wymaganiom potencjalnych turystów. Nałęczów ma szanse, po zrealizowaniu kompleksu basenów Termy Nałęczowskie EURO SPA 2012, by zainteresować swoja ofertą nie tylko mieszkańców Lubelszczyzny i Polski, ale także całej Europy. Wzmocnieniem możliwości inwestycyjnych miasta i gminy w najbliższym czasie będzie polityka Wspólnoty Europejskiej, zgodnie z którą znaczne środki alokowane są w najbiedniejszych rejonach UE w celu zmniejszenia dysproporcji w ramach Wspólnoty. Nałęczów znajduje się w woj. lubelskim, który to obszar należy do najuboższych w UE. Zatem w najbliższych latach cała gmina Nałęczów będzie mogła starać się o dofinansowanie np. w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich. Szersza promocja miejscowości (także poza granicami Polski) możliwa będzie przy okazji organizacji przez Polskę i Ukrainę mistrzostw europy w piłce nożnej Euro Nałęczów leży bowiem w bezpośredniej bliskości ważnych dróg komunikacyjnych i przy odpowiedniej promocji może stać się wówczas bazą noclegowo-wypoczynkową dla turystów z całego świata. Dzięki współpracy z Puławami, Kazimierzem Dolnym i Zakładem Leczniczy Uzdrowisko Nałęczów została przygotowana i zgłoszona do UEFFA oferta Centrum Pobytowego Reprezentacji Piłkarskiej w trakcie trwania Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej EURO Aktualnie jest ona umieszczona w ofercie 44 wytypowanych przez UEFFA Centrów na terenie Polski. Najważniejszymi zagrożeniami dla rozwoju Nałęczowa są ograniczone możliwości finansowe gminy oraz migracja ludności z mniejszych miejscowości do większych a także z Polski wschodniej do centralnej. Pierwsze zjawisko można osłabić starając się pozyskać jak najwięcej funduszy zewnętrznych do sfinansowania planowanych niezbędnych inwestycji, a także poprzez stwarzanie warunków sprzyjających inwestorom prywatnym. Drugie zjawisko można zahamować poprzez rozwój Nałęczowa (gospodarczy, turystyczny, itp.), który, poprzez generowanie nowych miejsc pracy, podnoszenie jakości 36

37 życia mieszkańców, itp. zatrzyma odpływ najaktywniejszych i najbardziej przedsiębiorczych nałęczowian. 37

38 V. Opis planowanych zadań inwestycyjnych i przedsięwzięć aktywizujących społeczność lokalną 38

39 l.p. Nazwa Cel Przeznaczenie (użytkownicy) Harmonogram realizacji Kwota końcowa i wskazanie źródła jej pozyskania 1 Budowa parkingów (wjazd do Nałęczowa) przy ul. Bochotnica i ul. Dulębów Organizacja ruchu turystycznego Ochrona Nałęczowa jako kompleksu zabytkowego Poprawa estetyki miejscowości oraz bezpieczeństwa ekologicznego Turyści, inwestorzy, przedsiębiorcy, mieszkańcy miejscowości zł Środki własne oraz środki z EFRR 2 Modernizacja stadionu sportowego Rozwój turystyki Podniesienie jakości życia, propagowanie aktywnych form spędzania czasu, integracja społeczna Wszyscy mieszkańcy miejscowości oraz turyści i goście zł środki własne oraz środki pomocowe EFRR 3 Budowa kortów tenisowych w tym budynku zaplecza dla obiektu Rozwój turystyki Podniesienie jakości życia, propagowanie aktywnych form spędzania czasu, integracja społeczna Wszyscy mieszkańcy miejscowości oraz turyści i goście zł środki własne oraz środki pomocowe EFRR 4 Odnowa terenu wokół budynku Ochronki Poprawa estetyki miejscowości, integracja społeczna i kulturalna Turyści oraz mieszkańcy miejscowości zł środki własne oraz środki pomocowe EFRR 5 Odnowa Parku Zdrojowego Ratowanie zasobów dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego Poprawa estetyki miejscowości Podniesienie atrakcyjności turystycznej Wszyscy mieszkańcy miejscowości oraz goście zł środki własne oraz środki pomocowe EFRR 6 Odnowa centrum Nałęczowa Poprawa estetyki miejscowości Podniesienie atrakcyjności turystycznej Turyści, kuracjusze, mieszkańcy miejscowości zł środki własne oraz środki EFRR 7 Termy Nałęczowskie Rozwój turystyki Podniesienie jakości życia, propagowanie aktywnych form spędzania czasu, integracja społeczna Wszyscy mieszkańcy miejscowości oraz turyści i goście zł środki własne oraz środki EFRR 8 Budowa sieci kanalizacyjnej przy ul. Kombatantów Podniesienie jakości życia oraz bezpieczeństwa ekologicznego Mieszkańcy miejscowości zł środki własne oraz środki pomocowe EFRR 9 Modernizacja oczyszczalni Podniesienie jakości życia oraz bezpieczeństwa ekologicznego Wszyscy mieszkańcy miejscowości zł środki własne oraz środki pomocowe EFRR 39