ZMIANY W ROZWOJU PODSKÓREJ TKANKI TŁUSZCZOWEJ U DZIECI WIEJSKICH W OKRESIE WCZESNOSZKOLNYM

Transkrypt

1 S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e Janina Miałkowska, Jadwiga Pietraszewska Akademia Wychowania Fizycznego, Wrocław ZMIANY W ROZWOJU PODSKÓREJ TKANKI TŁUSZCZOWEJ U DZIECI WIEJSKICH W OKRESIE WCZESNOSZKOLNYM WSTĘP Badania rozwoju i dystrybucji tkanki tłuszczowej w procesie ontogenezy mają bardzo duże znaczenie w ocenie stopnia otyłości, stanu odżywienia, składu tkankowego ciała lub obok innych cech morfologicznych są ważnym uzupełnieniem charakterystyki budowy somatycznej. Co prawda z wiekiem zmienia się relacja między ilością tłuszczu podskórnego a tłuszczem położonym wewnątrz ciała (Durnin, Womersley 1974), niemniej jednak grubość fałdów skórno-tłuszczowych pozostaje w ścisłym związku z całkowitą ilością tłuszczu w ciele człowieka. Tkanka tłuszczowa jest bardzo labilna, dlatego szybko reaguje na działanie czynników zewnętrznych, zarówno pozytywnych, jak i negatywnych (Brzeziński 1964, Orczykowska-Świątkowska i in. 1983, Skład, Piechaczek 1976). Stała obserwacja tych zmian pozwala określić różnice środowiskowe bądź międzypokoleniowe we wzrastaniu. Ponadto badania longitudinalne dostarczają wielu cennych informacji na temat prawidłowości rządzących rozwojem komponentów ciała, a także umożliwiają określenie kierunku i dynamiki przemian zachodzących na różnych etapach ontogenezy (Miałkowska 1992). Okres wczesnoszkolny stanowi wstępną fazę do okresu pokwitania i pod względem intensywności przemian należy do bardziej stabilnych. Tempo wzrastania większości cech morfologicznych jest zwolnione. Celem pracy jest prześledzenie zmian w rozwoju i dystrybucji tkanki tłuszczowej u dzieci w wieku 7-10 lat, zamieszkujących różne pod względem skażenia środowiska rejony Dolnego Śląska. MATERIAŁ I METODY Materiał stanowią pomiary podskórnej tkanki tłuszczowej dzieci pochodzących ze wsi z okolic Lubina oraz Trzebnicy. Badania przeprowadzano w sposób ciągły w latach na 36 chłopcach i 47 dziewczętach z regionu trzebnickiego oraz

2 chłopcach i 48 dziewczętach z rejonu lubińskiego. Uwzględniono fałdy skórno- -tłuszczowe w sześciu okolicach ciała: na ramieniu, przedramieniu, pod dolnym kątem łopatki, na grzebieniu biodrowym, brzuchu i podudziu. Metodą Parizkovej (1977) wyznaczono całkowitą masę tłuszczu, a następnie obliczono stosunek sumy wszystkich zmierzonych fałdów tłuszczowych, sumy fałdów tułowia i sumy fałdów kończyn do wyznaczonej masy tłuszczu oraz relację sumy fałdów tułowia do kończyn (Malina, Bouchard 1991). Wyznaczono podstawowe charakterystyki statystyczne wszystkich analizowanych cech w poszczególnych klasach wieku oraz bezwzględne przyrosty roczne. Różnice w poziomie rozwoju fałdów skórno-tłuszczowych oraz w wielkościach relatywnych cech między poszczególnymi klasami wieku oceniono testem t-studenta dla grup zależnych. W celu oszacowania zróżnicowania płciowego i środowiskowego posłużono się testem t-studenta dla grup niezależnych. W niniejszym opracowaniu poza cechami bezwzględnymi wyliczano masę tłuszczu oraz wskaźniki ilorazowe, w związku z czym konsekwentnie rezygnowano z logarytmowania. Dodatkowym uzasadnieniem takiego postępowania był fakt, iż przejście na skalę logarytmiczną nie poprawiało rozkładu, a wyniki testu t-studenta prowadziły do takich samych wniosków. ANALIZA Z uzyskanych danych wynika, że w okresie wczesnoszkolnym (7-10 lat) większość analizowanych fałdów tłuszczowych zwiększa się z roku na rok. Najgrubszy okazał się fałd tłuszczowy zmierzony nad mięśniem trójgłowym ramienia, najcieńszy fałd tłuszczowy na przedramieniu, co jest zgodne ze znaną prawidłowością o silniejszym odkładaniu się tłuszczu podskórnego w odcinkach proksymalnych kończyn (Skibińska 1964, Miałkowska 1990). Bardziej łagodny przebieg mają krzywe obrazujące zmiany bezwzględnych wartości fałdów tłuszczowych tułowia niż kończyn. Zgodnie z tym, co wiadomo o relacjach komponentów tkankowych u kobiet i mężczyzn, dziewczęta z obu środowisk cechują się większą niż chłopcy ilością tłuszczu podskórnego zgromadzonego w sześciu wybranych okolicach ciała. Różnice płciowe w wielkościach bezwzględnych tłuszczu podskórnego silniej zaznaczają się u dzieci z okolic Lubina niż Trzebnicy (tab. 1). W obu grupach środowiskowych największe istotne statystycznie różnice płciowe w wielkościach bezwzględnych fałdów tłuszczowych dotyczą fałdów: na ramieniu, brzuchu oraz pod dolnym kątem łopatki u dzieci z rejonu Lubina. W ostatnich dwóch klasach wieku (9 i 10 lat) istotne statystycznie różnice obejmują prawie wszystkie z badanych fałdów tłuszczowych; wynika to z charakterystycznego, odmiennego u płci tempa ich rozwoju. Fałdy tłuszczowe tułowia u dziewcząt charakteryzuje systematycznie narastające tempo rozwoju do 9 roku życia badanych, potem wyraźne jego osłabienie. Odwrotnie u chłopców obserwuje się zmniejszenie tempa przemian do 9 roku życia i gwałtowne jego zwiększenie w ostatnim przedziale wieku. W związku z tym skok przedpokwitaniowy rozwoju fałdów tłuszczowych tułowia u dziewcząt wyprzedza o rok analogiczne zjawisko u chłopców. 120

3 Cecha Tabela 1 Zróżnicowanie płciowe poziomu rozwoju cech bezwzględnych u dzieci wiejskich Table 1 Sexual differentiation in level of development of absolute features in case of rural children Trzebnica Lubin fałd pod dolnym kątem łopatki -1,88-1,79-3,37-2,38-3,02-2,66-3,37-2,78 fałd na ramieniu -2,15-3,33-3,77-2,48-3,97-2,98-2,64-3,55 fałd na przedramieniu -1,90-2,76-2,84-2,27-1,95-1,62-2,29-3,32 fałd nad grzebieniem biodrowym -1,35-1,20-2,52-2,13-1,94-2,51-3,07-2,29 fałd na podudziu -0,68-1,48-2,97-1,06-3,06-2,27-1,97-1,95 fałd na brzuchu -2,17-2,64-3,11-2,56-3,28-2,50-2,94-2,58 masa tłuszczu -0,73-1,40-2,49-1,84-2,36-2,10-2,41-2,44 Odmiennie przebiegają zmiany rozwojowe fałdów tłuszczowych zmierzonych na kończynach. U dziewcząt trzebnickich od 7 do 10 roku zauważono systematyczne zmniejszanie się tempa rozwoju wszystkich analizowanych fałdów tłuszczowych tych części ciała. W pozostałej grupie dzieci (chłopców z obu środowisk i dziewcząt lubińskich) stwierdzono narastające z roku na rok tempo wzrastania tłuszczu podskórnego na przedramieniu. W przypadku tłuszczu podskórnego na ramieniu kierunek ten jest zaburzony między 8 i 9 rokiem życia badanych. Zmiany rozwojowe w obrębie tłuszczu podskórnego podudzia przebiegają odmiennie u dzieci trzebnickich i lubińskich. U pierwszych obserwuje się systematyczne zmniejszanie się jego dynamiki rozwoju, u drugich systematyczne z roku na rok jego zwiększanie się. Istotne statystycznie różnice płciowe w przyrostach rocznych fałdów tłuszczowych u badanych dzieci dotyczą głównie fałdów tłuszczowych zmierzonych na tułowiu i przypadają między 8 i 9 rokiem ich życia. Wynikają one głównie z odmiennej dynamiki wzrastania tych cech u chłopców i dziewcząt, podobnie jak istotna statystycznie różnica w tempie wzrastania fałdów tłuszczowych kończyny górnej między dziećmi trzebnickimi (tab. 2). Zróżnicowanie środowiskowe w przyrostach fałdów tłuszczowych w większości przypadków jest stosunkowo niewielkie i nie dotyczy fałdów zmierzonych na tułowiu, lecz na kończynach (tab. 3). Wynika to z różnicy dynamiki wzrastania fałdów skórno-tłuszczowych u dzieci trzebnickich i lubińskich (w przedziale 7-8 lat intensywniejsze przyrosty u dzieci trzebnickich, 9-10 lat u lubińskich). Całkowita masa tłuszczu w kolejnych klasach wieku zarówno u chłopców, jak i u dziewcząt z obu badanych regionów zwiększa się. Zasadniczo dziewczęta charakteryzują się większą ilością tłuszczu zgromadzonego w organizmie niż chłopcy. Różnice te narastają z roku na rok, ale tylko u dzieci lubińskich są one istotne statystycznie od 7 do 10 roku życia, a u dzieci trzebnickich tylko między 9-latkami (tab. 1). 121

4 Tabela 2 Zróżnicowanie płciowe przyrostów rocznych cech bezwzględnych u dzieci wiejskich Table 2 Sexual differentiation of yearly growth of absolute featues in case of rural children Cecha Trzebnica Lubin fałd pod dolnym kątem łopatki -0,45-3,18 1,53 0,22-3,08 0,94 fałd na ramieniu -2,00-1,16 1,59 0,33-0,45-0,65 fałd na przedramieniu -2,00-0,59 0,88 0,26-1,21-1,89 fałd na grzebieniu biodrowym -0,37-2,61 0,00-1,99-2,46 0,98 fałd na podudziu -1,37-1,30 1,65 1,03 0,09-0,90 fałd na brzuchu -1,15-2,60 0,51-0,27-2,07 0,20 masa tłuszczu -2,04-2,80 0,79-0,30-1,83-0,73 Tabela 3 Zróżnicowanie środowiskowe przyrostów rocznych cech bezwzględnych u dzieci wiejskich Table 3 Environmental differentiation of yearly growth of absolute features in case of rural children Chłopców Dziewcząt Cecha fałd pod dolnym kątem łopatki 0,35-0,22-1,25 0,80-0,56-0,87 fałd na ramieniu 0,09 0,37-2,10 2,22 0,62-3,49 fałd na przedramieniu 1,84-0,63-1,03 3,10-1,10-3,57 fałd na grzebieniu biodrowym 1,81-1,33-1,54 0,01-0,40-0,25 fałd na podudziu 4,87-1,92-2,02 6,91-0,18-4,93 fałd na brzuchu -0,81 0,59 0,38 0,15 1,13 0,05 masa tłuszczu 0,36-0,26-1,81 2,00 0,25-2,77 Różnice środowiskowe w bezwzględnych wartościach masy tłuszczu obu płci są niewielkie i nieistotne statystycznie (tab. 4). Zarówno u dzieci trzebnickich, jak i lubińskich coroczne przyrosty masy tłuszczu są istotne statystycznie. Największe tempo rozwoju tej cechy przypada między 9 i 10 rokiem życia u chłopców z obu środowisk (wiąże się to z okresem najdynamiczniejszego u nich rozwoju tłuszczu podskórnego) oraz u dziewcząt lubińskich; u dziewcząt trzebnickich zaś między 7 a 9 rokiem ich życia, a więc także w okresie najintensywniejszego u nich wzrastania tłuszczu podskórnego. Dzieci lubińskie charakteryzują się większą dynamiką wzrastania masy tłuszczu niż ich rówieśnicy różnice te nie są jednak istotne statystycznie. U dziewcząt trzebnickich między 7 a 9 rokiem życia stwierdzono istotnie 122

5 statystycznie większe tempo rozwoju masy tłuszczu niż u chłopców z tego regionu (tab. 2), co należy wiązać z okresem najintensywniejszych u nich zmian rozwojowych tłuszczu podskórnego. Kierunek zmian rozwojowych chłopców z obu środowisk jest podobny. Tempo wzrastania masy tłuszczu między 8 a 9 rokiem życia badanych maleje, potem wzrasta. Odmiennie u dziewcząt dziewczęta lubińskie charakteryzuje systematyczny wzrost tempa rozwoju masy tłuszczu, podczas gdy u dziewcząt trzebnickich taką sytuację stwierdzono do 9 roku życia, po czym następuje wyraźny spadek dynamiki wzrastania tej cechy. Różnice środowiskowe w przyrostach rocznych masy tłuszczu są nieistotne statystycznie między badanymi chłopcami. Różnice między dziewczętami dotyczą 7-8 roku na korzyść dziewcząt trzebnickich i 9-10 roku na korzyść dziewcząt lubińskich (tab. 3), a znajdują uzasadnienie w odmiennym kierunku zmian rozwojowych tej cechy u dziewcząt z obu środowisk. Tabela 4 Zróżnicowanie środowiskowe poziomu rozwoju cech bezwzględnych u dzieci wiejskich Table 4 Environmental differentiation in level of development of absolute features in case of rural children Chłopców Dziewcząt Cecha fałd pod dolnym kątem łopatki 0,51 0,53 0,53-0,01-0,62-0,12-0,39-0,77 fałd na ramieniu 0,03 0,09 0,38-1,12-1,69 0,09 0,60-2,68 fałd na przedramieniu 0,40 1,50 0,79-0,13 0,33 3,06 1,34-1,65 fałd na grzebieniu biodrowym -0,13 0,66 0,15-0,44-0,94-0,63-0,74-0,83 fałd na podudziu -0,75 2,62 0,79-1,08-2,75 2,52 1,91-2,70 fałd na brzuchu 0,26-0,10 0,14 0,24-0,64-0,42 0,22 0,23 masa tłuszczu 0,09 0,23 0,10-0,65-1,37-0,28-0,06-1,36 Tabela 5 Zróżnicowanie płciowe poziomu rozwoju cech ilorazowych u dzieci wiejskich Table 5 Sexual differentiation in level of development relative features in case of rural children Trzebnica Lubin Cecha Σ 6 fałdów/masa tłuszczu Σ fałdów tułowia/masa tłuszczu Σ fałdów kończyn/masa tłuszczu Σ fałdów tułowia/σ fałdów kończyn -1,93-1,20-0,92-0,22-2,07-2,49-0,75-1,46-3,44-2,28-2,66-2,21-2,49-3,62-1,61-1,64-0,10 0,09 0,99 1,67-0,80-0,55 1,07-0,90-2,11-1,35-2,17-2,84-1,67-2,52-2,82-2,28 123

6 W okresie wczesnoszkolnym z roku na rok maleje udział tłuszczu podskórnego, wyrażonego sumą sześciu fałdów skórno-tłuszczowych, w masie tłuszczu badanych dzieci. Dowodzi to większej w tym czasie koncentracji w ich organizmie tłuszczu wewnętrznego. Dziewczęta z obu omawianych regionów cechuje większy udział tłuszczu podskórnego niż u chłopców w całkowitej masie tłuszczu. Między dziećmi trzebnickimi nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic płciowych w tej cesze, natomiast dziewczęta lubińskie w wieku 7 i 8 lat istotnie statystycznie różnią się od swoich rówieśników (tab. 5). Nie stwierdzono istotnego zróżnicowania w relacji tłuszczu podskórnego do masy tłuszczu między dziewczętami trzebnickimi i lubińskimi (tab. 6). Chłopcy trzebniccy charakteryzują się istotnie większym udziałem tłuszczu podskórnego w masie tłuszczu niż chłopcy lubińscy w 8 oraz 10 roku życia. W analizowanym okresie ontogenezy nieco inaczej kształtują się relatywne wielkości tłuszczu zgromadzonego na tułowiu. Jego udział w masie tłuszczu naprzemiennie maleje i zwiększa się. Z powodu odmiennej dynamiki tych zmian u dzieci trzebnickich obojga płci największy udział tłuszczu podskórnego tułowia w masie tłuszczu odnotowano w 7 roku życia, a u dzieci lubińskich w dwa lata później. Najmniejszy udział tłuszczu podskórnego tułowia w masie tłuszczu przypada w 8 i 10 roku życia odpowiednio u dzieci trzebnickich i lubińskich. Tabela 6 Zróżnicowanie środowiskowe poziomu rozwoju cech ilorazowych u dzieci wiejskich Table 6 Environmental differentiation in level of development of relative features in case of rural children Chłopców Dziewcząt Cecha Σ 6 fałdów/masa tłuszczu Σ fałdów tułowia/masa tłuszczu Σ fałdów kończyn/masa tłuszczu Σ fałdów tułowia/σ fałdów kończyn 0,83 2,52-0,01 2,68 1,03 1,20-0,12-0,13 0,46 1,02-0,78 2,91 1,64-0,09-0,87 0,46 0,81 2,72 1,03 1,64 0,20 1,75 1,00-1,05 0,20-0,69-0,67 1,27 0,86-1,87-1,82 2,24 Względny udział tłuszczu podskórnego zgromadzonego na tułowiu różnicuje badane dzieci (tab. 5). Dziewczęta w każdym roku badań cechują się średnio większym jego udziałem w masie tłuszczu niż chłopcy. U dzieci trzebnickich różnice płciowe w tej cesze są istotne statystycznie w każdej klasie wieku, natomiast u dzieci lubińskich tylko między 7- i 8-latkami. Między dziewczętami nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic środowiskowych w relatywnych wielkościach tłuszczu podskórnego tułowia, u chłopców tylko w wieku 10 lat na korzyść chłopców trzebnickich (tab. 6). 124

7 Udział tłuszczu podskórnego kończyn w masie tłuszczu od 7 do 10 roku życia badanych dzieci stopniowo maleje. Do 8 roku życia u dziewcząt i do 9 roku u chłopców podskórne otłuszczenie kończyn wnosi więcej do całkowitej masy tłuszczu niż podskórne otłuszczenie tułowia. Znajduje to potwierdzenie w wielkościach wskaźnika wyrażającego relację sumy fałdów tułowia do kończyn. W całym badanym okresie brak istotnych statystycznie różnic płciowych w relatywnych wielkościach tłuszczu podskórnego kończyn u dzieci z obu regionów (tab. 5). Podobny rezultat uzyskano w porównaniach międzyśrodowiskowych omawianej cechy (tab. 6). W niniejszym opracowaniu rozpatrywano także stosunek tłuszczu zgromadzonego na tułowiu do tłuszczu na kończynach. U dzieci trzebnickich obojga płci do 8 roku życia maleje grubość tłuszczu tułowia do tłuszczu na kończynach, potem systematycznie zwiększa się. U dzieci lubińskich do 9 roku życia stopniowo zwiększa się, a w ostatnim przedziale wieku maleje. W efekcie tych zmian u dzieci trzebnickich z wyjątkiem 8-latków stwierdzono istotne statystycznie różnice na korzyść dziewcząt w wielkości tłuszczu podskórnego tułowia do kończyn. U dzieci lubińskich takie różnice występują od 8 do 10 roku życia (tab. 5). Nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic w wielkości tej cechy między chłopcami z obu środowisk. Między dziewczętami istotna statystycznie różnica dotyczy jedynie 10-latek (tab. 6). WYNIKI I WNIOSKI 1. W wieku wczesnoszkolnym u obu płci stwierdzono wystąpienie przedpokwitaniowego skoku wzrastania podskórnej tkanki tłuszczowej. 2. U obu płci w kolejnych badaniach obserwuje się zmniejszenie relatywnego udziału podskórnej tkanki tłuszczowej w całkowitej masie tłuszczu. W większości porównań tempo rozwoju tłuszczu podskórnego na tułowiu w relacji do podskórnej tkanki tłuszczowej na kończynach jest większe u dzieci z rejonu Lubina. 3. Dziewczęta z obu badanych środowisk charakteryzuje wyższy poziom rozwoju fałdów skórno-tłuszczowych. W okresie wczesnoszkolnym najbardziej diagnostyczne okazały się fałdy na ramieniu i brzuchu u dzieci z okolic Trzebnicy oraz dodatkowo fałd na łopatce u ich rówieśników z rejonu Lubina. 4. W większości porównań dziewczęta charakteryzuje większe tempo rozwoju podskórnej tkanki tłuszczowej. Związane z płcią odmienności w dynamice wzrastania są największe w przypadku fałdów tułowia oraz na ramieniu. 5. W badanym okresie ontogenezy stwierdzono niewielkie zróżnicowanie środowiskowe wartości przeciętnych analizowanych cech. W większości porównań w grupie żeńskiej różnice kształtują się na korzyść dziewcząt z rejonu Lubina, podczas gdy w grupie męskiej na korzyść chłopców zamieszkujących wsie trzebnickie. 125

8 PIŚMIENNICTWO Brzeziński Z., 1964, Warunki społeczno-bytowe a rozwój somatyczny chłopców. Mat. i Prace Antr., 68, 7-62 Durnin J. V., Womersley J., 1974, Body fat assessed from total body density and its estimation from skinfold thickness: measurements on 481 men and women aged from 16 to 72 years. British Journal of Nutrition, 32, Malina R. M., Bouchard C., 1991, Growth, maturation and physical activity. Illinois Miałkowska J., 1990, Analiza zmian rozwojowych tkanki tłuszczowej podskórnej u młodzieży wrocławskiej w okresie dojrzewania. Rozprawy Naukowe AWF we Wrocławiu, XXIIIB, Miałkowska J., 1992, Dynamika wzrastania i dystrybucji tkanki tłuszczowej podskórnej u dzieci wrocławskich w świetle badań ciągłych. Stud. i Monogr. AWF, Wrocław, 31, Orczykowska-Świątkowska Z., Hulanicka B., Kotlarz K., 1983, Wpływ dziedziczności i środowiska na budowę ciała w trzech fazach ontogenezy. Mat. i Prace Antr., 104, Parizkova J., 1977, Body fat and physical fitness. Hague Skibińska A., 1964, Dymorfizm cech somatycznych młodzieży dojrzewającej. Mat. i Prace Antr., 65, Skład H., Piechaczek H., 1976, Wpływ czynników dziedzicznych i środowiskowych na zróżnicowanie komponentów ciała. Wych. Fiz. i Sport, 20, Summary GROWTH AND DISTRIBUTION OF SUBCUTANEOUS FAT TISSUE IN CHILDREN AND YOUTH FROM RURAL REGIONS In the paper the results of longitudinal study of children 7-10 years of age from Trzebnica region (36 boys and 47 girls) and Lubin region (60 boys and 48 girls) were used as an examined material. The thickness of skinfolds measured in six sites on the body was used in this analysis. The total body mass was evaluated by the method of Parizkova (1977), then the calculation of ratio of sum of all measured skinfolds, the sum of trunk s skinfolds and the sum of skinfolds measured on extremities to the obtained mass as well as ratio of trunk's skinfolds to extremities ones (Malina, Bouchard 1991) was performed. As a result was found that girls from both kinds of environments are characterised by the higher level of skinfolds growth. In early school years the skinfolds on arm and abdomen occurred to be mostly diagnostic in children from Trzebnica surroundings, in the coeval sample from Legnica region the scapular skinfold played the similar role. In majority of comparisons girls were characterised by the greater rate of growth of subcutaneous fat tissue. These differences in dynamics of growing up being connected with sex occurred to be most distinct in the skinfolds on trunk and arm. In majority of comparisons the differences pointed out an advantage of children from Lubin region in female group, while in male group these differences occurred in favour of children from villages in Trzebnica neighbourhood. 126