Zarz dzanie ryzykiem dzia alno ci gospodarczej Management of economic activity s risk

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe AKADEMII PODLASKIEJ w SIEDLCACH NR 85 Seria: Administracja i Zarz dzanie 2010 mgr Olga Rytel Akademia Podlaska w Siedlcach Zarz dzanie ryzykiem dzia alno ci gospodarczej Management of economic activity s risk Streszczenie: Niniejsze opracowanie po wi cone zosta o tematyce ryzyka dzia alno ci gospodarczej. W pracy zdefiniowano poj cia niepewno ci i ryzyka. Ukazano ró nic pomi dzy ryzykiem czystym a ryzykiem spekulacyjnym. Dokonano podzia u ryzyka dzia alno ci gospodarczej na ryzyko operacyjne i ryzyko finansowe. Omówiono istot oraz etapy zarz dzania ryzykiem. Abstract: This paper describes problems of economic activity s risk. It defines uncertainty and risk. It shows difference among pure risk and speculation risk. It performs of economic activity s risk to operative risk and financial risk. It shows essence and stages of management risk. Wprowadzenie Ryzyko w osi ganiu zamierzonych celów zwi zane jest z ka d aktywno ci podejmowan przez cz owieka, w tym równie z dzia alno ci gospodarcz. Wynika ono z faktu niedysponowania pe n informacj i co za tym idzie podejmowania decyzji dotycz cych nie do ko ca przewidywalnej przysz o ci. Osoba (osoby) przyst puj ca do dzia a nie mo e by zatem ca kowicie pewna ich przysz ych wyników. Niepewno a ryzyko ró nice terminologiczne Ryzyko jest poj ciem wieloznacznym i z o onym, co powoduje, i w literaturze przedmiotu mo na znale wiele jego definicji. Niektóre z nich uto samiaj ryzyko z niepewno ci. Przyk adowo, O. Lange pisze: Ekonomi ci neoklasycznej szko y zamiast terminu ryzyko u ywali okre lenia niepewno 1, a J.F. Sinkey Jr. twierdzi, i ryzyko to niepewno zwi zana z przysz ymi wydarzeniami lub wynikami decyzji 2. Jednak zdaniem wielu autorów kategorie ryzyko i niepewno nie s równoznaczne. I tak na przyk ad, 1 O. Lange, Teoria programowania. Dzie a, t. 6, Pa stwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1977, s J.F. Sinkey Jr., Commercial Bank Financial Management in the Financial Services Industry, Macmillan Publishing Company, New York 1992, s. 391.

2 158 O. Rytel A. Willet podkre la, i ryzyko jest obiektywnie wspó zale ne od subiektywnej niepewno ci, a ujmuj c to inaczej ryzyko jest zobiektywizowan niepewno ci wyst pienia niepo danego zdarzenia 3. Podobnie do omawianego zagadnienia podchodz F. Knight, M. Wierzbi ska i I. Pfeffer. F. Knight rozró nia niepewno mierzaln i niemierzaln, przy czym za ryzyko uwa a niepewno mierzaln, niepewno niemierzaln uznaje za za niepewno sensu stricte 4. W jego uj ciu kryterium rozró niaj cym ryzyko i niepewno jest zatem mo liwo pos u enia si rachunkiem prawdopodobie stwa. Zgodnie z tym zró nicowaniem, o niepewno ci mówimy wówczas, gdy nie jest znane prawdopodobie stwo ostatecznego wyniku w zwi zku z podj tymi krokami. Natomiast, w przypadku gdy ewentualne efekty przedsi wzi tych dzia a mo emy okre li z pewnym prawdopodobie stwem, mamy do czynienia z ryzykiem. Równie w definicjach przytoczonych przez M. Wierzbi sk wyznacznikiem pozwalaj cym odró ni niepewno od ryzyka jest mo liwo zastosowania rachunku prawdopodobie stwa. W tym przypadku zarówno niepewno, jak i ryzyko to mo liwo wyst pienia odchyle od przewidywanych wyników danego dzia ania przy czym w przypadku ryzyka odchylenia te mog by prognozowane przy zastosowaniu rachunku prawdopodobie stwa, natomiast w sytuacji niepewno ci odchylenia te nie mog by szacowane z adnym okre lonym stopniem prawdopodobie stwa 5. Z kolei I. Pfeffer uznaje, i ryzyko jest kombinacj elementów hazardu i jest mierzone prawdopodobie stwem, niepewno za jest mierzona przez poziom wiary. Wed ug niego ryzyko jest stanem wiata, niepewno jest stanem umys u 6. Z uwagi na charakter niniejszego opracowania rozdzielno analizowanych poj nie wydaje si istotna, jednak e w dalszej cz ci rozwa a stosowane b dzie okre lenie ryzyko. Ryzyko czyste i ryzyko spekulacyjne Istniej dwa podej cia do ryzyka rozumianego z punktu widzenia jego efektów koncepcja negatywna (asymetryczna, jednostronna) i koncepcja neutralna (symetryczna, dwustronna). Pierwsza z nich ujmuje ryzyko jako mo liwo poniesienia szkody lub straty podkre la zatem jego negatywne skutki i traktuje je jako zagro enie. Druga okre la ryzyko jako mo liwo wyst pienia efektu dzia ania niezgodnego z oczekiwaniami, przy czym efekt ten mo e by zarówno gorszy ni zak adany (przykra niespodzianka), jak i lepszy ni przewidywany (przyjemne zaskoczenie) st d w tym przypadku ryzyko rozumiane jest z jednej strony jako zagro enie, ale z drugiej jako szansa. Z powy szego wynika rozró nienie pomi dzy ryzykiem czystym i spekulacyjnym. Ryzyko czyste to mo liwo, e co si nie uda; ryzyko 3 A.H. Willet, The Economic Theory of Risk Insurance, The University of Pennsylvania Press, Philadelphia 1951, s E.H. Knight, Risk, Uncertainty and profit, Cosimo Classics, New York 2005, s M. Wierzbi ska, Ryzyko w gospodarce rynkowej w okresie transformacji systemowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Sk odowskiej, Lublin 1996, s I. Pfeffer, Insurance and Economic Theory, Homewood, Illinois 1956, s. 42. Seria: Administracja i Zarz dzanie (12)2010 ZN nr 85

3 Zarz dzanie ryzykiem dzia alno ci gospodarczej 159 spekulacyjne to alternatywa zaistnienia zarówno wyników negatywnych, jak i pozytywnych 7. Negatywne uj cie ryzyka jest typowe w teorii i praktyce ubezpiecze podmioty ubezpieczaj si wtedy, gdy istnieje mo liwo poniesienia szkody lub straty. Z kolei podej cie neutralne przejawia si w przypadku inwestowania w akcje spodziewaj c si osi gn okre lon stop dochodu, nale y zdawa sobie spraw, e istnieje zarówno mo liwo uzyskania dochodu ni szego od zak adanego (a nawet poniesienia straty), jak i osi gni cia dochodu wy szego od zak adanego 8. Przyk adem definicji wykorzystuj cej koncepcj negatywn jest okre lenie T. Kaczmarka, zgodnie z którym ryzyko to mo liwo niepowodzenia, mo liwo zaistnienia zdarze niezale nych od dzia aj cego podmiotu, których nie mo e on dok adnie przewidzie i nie mo e w pe ni im zapobiec, a które przez zmniejszenie wyników lub przez zwi kszenie nak adów odbieraj dzia aniu cech skuteczno- ci, korzystno ci, ekonomiczno ci 9. Z kolei uj cie neutralne wykorzystuje definicja ryzyka opracowana przez M.J. Gardnera i D.L. Millsa, zak adaj ca, i ryzyko to potencjalne wahania oczekiwanego dochodu 10. Na neutralnym pojmowaniu ryzyka (i niepewno ci) opieraj si tak e definicje przytoczone wcze niej za M. Wierzbi sk. W niniejszym opracowaniu ryzyko rozumiane jest negatywnie, a zatem jako mo liwo poniesienia strat, czy te ewentualno osi gni cia dochodów ni szych ni zaplanowane. W zwi zku z powy szym, w pracy przyj to podan wy ej definicj T. Kaczmarka. Ryzyko dzia alno ci gospodarczej Generalnie rzecz ujmuj c, ryzyko zwi zane z dzia alno ci gospodarcz mo na podzieli na ryzyko operacyjne (business risk) i ryzyko finansowe (financial risk) 11. Ryzyko operacyjne jest rezultatem niewystarczaj cej kontroli wewn trznej, b dów ludzkich lub awarii systemów informatycznych (w czaj c problem wirusów komputerowych) 12. Wspomniane ryzyko obejmuje równie problematyk : naruszenia poufno ci i bezpiecze stwa danych, oszustw i kradzie y, awarii w produkcji i innych kluczowych obszarach, opó nie w dostawach, jako ci produktów, regulacji dotycz cych zdrowia i bezpiecze stwa, niedoborów personelu, zale no ci od zewn trznych kontrahentów, s abo ci kontroli mi dzynarodowej oraz nieszcz wywo anych b d to przez si wy sz (trz sienie ziemi, huragan), b d przez ludzi (podpale- 7 T.T. Kaczmarek, Zarz dzanie ryzykiem handlowym i finansowym dla praktyków, O rodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr, Gda sk 1999, s K. Jajuga, T. Jajuga, Inwestycje instrumenty finansowe, aktywa niefinansowe, ryzyko finansowe, in ynieria finansowa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s T.T. Kaczmarek, op. cit., s M.J. Gardner, D.L. Mills, Managing Financial Institutions. An Asset/Liability Approach, The Dryden Press, Chicago 1988, s A. Zelia (red.), Statystyczne metody oceny ryzyka w dzia alno ci gospodarczej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 1998, s Y.Y. Chong, E.M. Brown, Zarz dzanie ryzykiem projektu, Dom Wydawniczy ABC Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2001, s. 85. ZN nr 85 Seria: Administracja i Zarz dzanie (12)2010

4 160 O. Rytel nia) 13. Jest to zatem poj cie do szerokie i zwi zane z rozwi zywaniem skomplikowanych kwestii dotycz cych pracowników, ich osobowo ci, a tak- e zagadnie technicznych oraz kwestii dotycz cych organizacji i kontroli przedsi biorstwa 14. Z kolei ryzyko finansowe jest wynikiem finansowania dzia alno ci przedsi biorstwa kapita em obcym. Stanowi zatem pochodn decyzji kszta tuj cych struktur kapita ow firmy. Istnienie d ugu powoduje bowiem dodatkowe obci enie podmiotu, wynikaj ce z konieczno ci p acenia rat i stosownych odsetek. Brak zdolno ci sp aty tych i innych zobowi za w momencie ich wymagalno ci mo e spowodowa utrat lub konfiskat rodków trwa- ych, a nawet upad o przedsi biorstwa 15 (ryzyko p ynno ci). Ponadto, na ryzyko finansowe powa ny wp yw maj tak e niekorzystne zmiany stóp procentowych, kursów walutowych, kursów papierów warto ciowych oraz cen surowców i produktów cz sto niezwykle trudne do przewidzenia, a równocze nie rzutuj ce na kszta towanie si wielko ci osi ganego przez przedsi biorstwo wyniku finansowego 16 (ryzyko cenowe lub inaczej ryzyko rynkowe). Istota zarz dzania ryzykiem Funkcjonuj ce wspó cze nie organizacje nara one s w wi kszym lub mniejszym stopniu na wiele rodzajów ryzyk. Efektywno dzia alno ci przedsi biorstwa oraz mo liwo jego d ugofalowego rozwoju zale w du- ej mierze od zdolno ci przewidywania, szybko ci reagowania i gotowo ci na zmiany w otoczeniu oraz umiej tnego wykorzystywania pojawiaj cych si szans i zapobiegania zagro eniom. Przes ank sukcesu przedsi biorstwa oraz warunkiem jego przetrwania jest zatem zarz dzanie ryzykiem 17. Jedno z rozpowszechnionych twierdze ujmuje zarz dzanie ryzykiem jako sposób na zapobie enie katastrofalnym stratom w okresach k opotów finansowych 18. Zarz dzanie ryzykiem jest bowiem procesem pomiaru lub oceny ryzyka oraz projektowania strategii maj cych na celu osi gni cie akceptowalnego poziomu ryzyka (przy czym, zabezpieczanie si przed ryzykiem to zarz dzanie ryzykiem w w skim sensie, gdy w tym przypadku chodzi o osi gni cie jak najni szego poziomu ryzyka, a czasem nawet 13 J. Holliwell, Ryzyko finansowe. Metody identyfikacji i zarz dzania ryzykiem finansowym, K.E. Liber, Warszawa 2001, s T.T. Kaczmarek, op.cit., s E. Smaga, Ryzyko i zwrot w inwestycjach, Fundacja Rozwoju Rachunkowo ci w Polsce, Warszawa 1995, s T.T. Kaczmarek, op.cit., s J. Bizon-Górecka, Controlling jako instrument zarz dzania w przedsi biorstwie budowlanym, Zeszyty Naukowe Akademii Techniczno-Rolniczej im. Jana i J drzeja niadeckich w Bydgoszczy, nr 213 Budownictwo (30)/1998, s. 90; E. Piliszek (red.), Vademecum budowlane, Arkady, Warszawa 2001, s. 103; J. Bendkowski, A. Michna, Analiza modelu kapita u intelektualnego przedsi biorstwa budowlanego, [w:] J. Skalik (red.), Zmiana warunkiem sukcesu. Zmiana a innowacyjno organizacji, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wroc awiu, Wroc aw 2004, s F.J. Fabozzi, A. Konishi (red.), Zarz dzanie aktywami i pasywami. Strategie inwestycyjne, wymogi w zakresie p ynno ci, kontrolowanie ryzyka dla banków i kas oszcz dno ciowych, Zwi zek Banków Polskich, Warszawa 1998, s. 8. Seria: Administracja i Zarz dzanie (12)2010 ZN nr 85

5 Zarz dzanie ryzykiem dzia alno ci gospodarczej 161 o ca kowit jego eliminacj ) 19. Z kolei inna definicja opisuje zarz dzanie ryzykiem jako identyfikacj, mierzenie, sterowanie i kontrolowanie ryzyka w celu jego maksymalnego ograniczenia oraz zabezpieczenia si przed jego skutkami 20. Zarz dzanie ryzykiem mo na równie okre li jako szeroko rozumiane dzia ania zarz dcze, których zadaniem jest identyfikacja i ocena ryzyka oraz walka z jego przyczynami i wp ywem na organizacj 21. Etapy zarz dzania ryzykiem Na zarz dzanie ryzykiem sk adaj si : Okre lenie celów. Cele zarz dzania ryzykiem wymagaj skoordynowania z zadaniami organizacji. Ustalenie celów zarz dzania ryzykiem jest zatem spraw najwy szej wagi, gdy stanowi one zacz tek wszelkiej dzia- alno ci w zakresie zarz dzania ryzykiem, stanowi c swoisty punkt odniesienia, wzgl dem którego ocenia si wynik programu. 2. Ocena ryzyka. Na ocen ryzyka sk adaj si trzy powi zane ze sob dzia ania: Identyfikacja ryzyka. Jest procesem systematycznego i nieustannego rozpoznawania typów ryzyka, z którymi mo na si spotka w organizacji. Celem tych dzia a jest gromadzenie informacji na temat zagro e, czynników ryzyka i podatno ci przedsi biorstwa na straty. Czynniki ryzyka to przyczyny zagro e, mog cych prowadzi do negatywnych konsekwencji. To, inaczej mówi c, warunki, które maj wp yw na prawdopodobie stwo poniesienia strat i/lub na ich wysoko 23. Najogólniej rzecz ujmuj c mo na wyró ni dwie grupy czynników ryzyka, determinuj ce funkcjonowanie wszelkiego rodzaju organizacji (w tym równie tych o charakterze gospodarczym), a mianowicie czynniki zewn trzne i czynniki wewn trzne. Zewn trzne czynniki ryzyka wynikaj z sytuacji ogólnogospodarczej okre lonego kraju i jego pozycji w relacjach mi dzynarodowych oraz kondycji danego sektora. Wewn trzne czynniki ryzyka dotycz sytuacji wewn trz przedsi biorstwa i wynikaj z poszczególnych obszarów funkcjonalnych, takich jak: badania i rozwój, logistyka, finanse, produkcja, marketing, zasoby ludzkie K. Jajuga, T. Jajuga, op.cit., s S.P. Baker, Injury Prevention and Control, Taylor&Francis, London and New York 2000, s C.A. Williams Jr., M.L. Smith, P.C. Young, Zarz dzanie ryzykiem a ubezpieczenia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s Tam e, s Tam e, s M. Krupa, Ryzyko i niepewno w zarz dzaniu firm, ANTYKWA, Kraków-Kluczbork 2002, s. 25. ZN nr 85 Seria: Administracja i Zarz dzanie (12)2010

6 162 O. Rytel Analiza ryzyka. Przedmiotem analizy jest sposób postrzegania ryzyka. Na tym etapie zarz dzaj cy ryzykiem charakteryzuje natur czynników ryzyka, okre la, co je wywo uje i w jaki sposób wp ywaj one na zaistnienie strat. Dla kszta towania si zewn trznych czynników ryzyka, istotne s zatem wska niki: produktu krajowego brutto, inflacji, bezrobocia, polityki monetarnej i fiskalnej pa stwa, a tak e wyniki bada stopnia innowacyjno ci i kapita och onno ci sektora oraz nat enia konkurencji w jego obr bie. Z kolei analizuj c wewn trzne czynniki ryzyka warto pami ta, i, mi dzynarodowa aktywno gospodarcza mo e doznawa uszczerbku z powodu ryzyka, b d cego konsekwencj niew a ciwych systemów transportu; proces produkcji potrafi narazi pracowników na ryzyko wypadku przy pracy;,a formalna procedura zatrudniania, awansowania lub zwalniania pracowników wielokrotnie stwarza odpowiedzialno cywiln 25. Pomiar ryzyka. Oznacza okre lenie prawdopodobie stwa poniesienia strat oraz oszacowanie ich warto ci w zale no ci od cz sto ci i intensywno ci wyst powania. Pomiar ryzyka wymaga od zarz dzaj cego ryzykiem ustalenia miary znaczenia ryzyka dla organizacji i zastosowania tej miary do zidentyfikowanych typów ryzyka 26. Pomiar mo e przyj posta oceny jako ciowej lub oceny ilo ciowej. Sta ym ród em problemów, pojawiaj cym si przy okazji pomiaru ryzyka, jest dok adne oszacowanie prawdopodobie stwa. Do rodków, które pozwalaj precyzyjniej ustala mo liwo wyst pienia ryzyka nale : 27 w asne do wiadczenie, daj ce mo liwo bardziej realistycznej oceny; komisja do oceny ryzyka utworzona w ramach powo anej w przedsi biorstwie grupy ekspertów; opinie konsultantów-ekspertów w zakresie ryzyka, pochodz cych spoza firmy i zaproszonych do wspó pracy; dokumentacja z zapisami na temat tego, co wydarzy o si w podobnych przypadkach w przesz o ci; mo liwy do zastosowania w danym przypadku zestaw zasad heurystycznych; symulacja rezultatów (w warunkach rzeczywistych lub zbli onych do rzeczywistych); zestaw narz dzi do analizy ryzyka (zazwyczaj oparty na systemie komputerowym), który mo e zawiera wszystkie wymienione wy- ej techniki. 3. Kontrola ryzyka. Na kontrol ryzyka sk adaj si wszelkie dzia ania w zakresie monitorowania cz sto ci i/lub skali ryzyka, mi dzy innymi techni- 25 C A. Williams Jr., M.L. Smith, P.C. Young, op.cit., s Jak wy ej, s Y.Y. Chong, E.M. Brown, op.cit., s. 61. Seria: Administracja i Zarz dzanie (12)2010 ZN nr 85

7 Zarz dzanie ryzykiem dzia alno ci gospodarczej 163 ki, narz dzia, strategie i procesy, które maj na celu unikanie, zapobieganie i ograniczanie wyst pienia ryzyka. Kontrola ryzyka obejmuje równie metody, których celem jest lepsze zrozumienie w organizacji czynno ci, maj cych wp yw na potencjalne ryzyko. Efektywna kontrola zmniejsza zatem stopie nara enia organizacji na ryzyko 28. Przedsi biorstwo dysponuje sze cioma metodami post powania wobec ryzyka, mo e mianowicie: 29 zignorowa ryzyko, unika ryzyka, zmniejszy ryzyko, zamieni dan kategori ryzyka na inn, przenie ryzyko na innych, podj ryzyko. Pierwsza najgorsza z wymienionych metod wi e si z biern postaw wobec rzeczywisto ci. Zak ada bowiem, i problem nie istnieje albo, e jest on jedynie przej ciow trudno ci, która rozwi e si sama. Pozosta e metody s ju zwi zane z aktywn postaw w obliczu ryzyka. Unikanie jest efektywnym podej ciem do zajmowania si ryzykiem. Poprzez unikanie ryzyka organizacja wie, e nie poniesie potencjalnych strat. St d te, w wielu przypadkach je eli jest to mo liwe ryzyka przede wszystkim powinno si unika. Mo na to czyni, na przyk ad, na etapie lokalizacji przedsi biorstwa, wyboru profilu jego dzia alno ci lub wykorzystywanej przez nie technologii. Nale y pami ta o unikaniu roszcze wobec firmy zarówno ze strony pracowników, jak i kontrahentów stwarzaj c, odpowiednie warunki pracy, czy dbaj c o jako wyrobów 30. Równocze nie jednak, unikaj c ryzyka podmiot traci korzy ci, jakie mog yby powsta z przyj cia tego ryzyka. Ten oczywisty argument cz sto sprawia, i unikanie ryzyka staje si opcj nie do zaakceptowania. Okre lona dzia alno na przyk ad produkcja pewnego dobra mo e bowiem przynosi ekonomiczne korzy ci, których warto oczekiwana o wiele przewy sza koszty potencjalnych strat. Niekiedy ryzyko mo e by tak fundamentalne dla istnienia organizacji, i unikanie go nie jest w ogóle rozwa ane i tak chocia by dla kopalni unikni cie ryzyka zawalenia si tunelu jest równoznaczne z zaprzestaniem dzia- alno ci gospodarczej. Istniej okoliczno ci, w których unikanie ryzyka jest po prostu niemo liwe. Przyk adowo, im szerzej zdefiniowane jest ryzyko szkód maj tkowych, tym bardziej prawdopodobne jest to, e do nich dojdzie i unikanie nie b dzie mo liwe. Ponadto, warunki, w jakich podejmowana jest decyzja o unikaniu ryzyka, mog sprawi, i stanie si to nierealne. Dzieje si tak, poniewa rodzaje ryzyka, jakie napotyka wi kszo organizacji, s cz sto w pewien sposób wzajemnie ze sob powi zane zlikwidowanie jednego z nich mo e 28 C.A. Williams Jr., M.L. Smith, P.C. Young, op.cit., s. 198, T.P. Tkaczyk, Ryzyko gospodarowania a strategie konkurencji, Szko a G ówna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2002, s Tam e. ZN nr 85 Seria: Administracja i Zarz dzanie (12)2010

8 164 O. Rytel mie negatywny wp yw na pozosta e kategorie ryzyka (mo e stworzy nowe ryzyko lub nasili ryzyko ju istniej ce). W adze miasta, które w obawie o stan techniczny jednego z dwóch znajduj cych si w centrum miasta mostów, zdecydowa y si na jego zamkni cie i skierowanie ca ego ruchu przez drugi most, musz liczy si z ewentualno ci, i zwi kszone obci enie drugiego mostu spowoduje jego realne uszkodzenie 31. Zmniejszenie ryzyka mo e polega, na przyk ad, na: 32 lokalizacji dzia u produkcji niebezpiecznej w odpowiedniej odleg o- ci od innych zabudowa przedsi biorstwa; w a ciwej konstrukcji magazynu materia ów podatnych na zapalenie lub wybuch, zmniejszaj cej si ewentualnej eksplozji; zainstalowaniu systemu kontroli i obserwacji, redukuj cego zagro- enie kradzie y czy szpiegostwa przemys owego; zastosowaniu nowoczesnego systemu przeciwpo arowego, ograniczaj cego gro b po aru. Dokonuj c zamiany danej kategorii ryzyka na inn mo na, przyk adowo, w ramach umowy o kooperacji, zleci wytwarzanie danego dobra innej firmie, zamiast samodzielnie podejmowa produkcj. W opisanym przypadku nast puje zamiana ró nych rodzajów ryzyka zwi zanego z wytwarzaniem wyrobu, na przyk ad ryzyka po aru czy wybuchu w trakcie produkcji, na ryzyko wiarygodno ci kooperanta. Zamiana ryzyka powinna nast powa po dokonaniu dok adnej analizy warunków wyst powania poszczególnych rodzajów ryzyka, które zostaj wyeliminowane i rodzajów ryzyka, które mog si pojawi, oszacowaniu i porównaniu ewentualnych strat oraz niezb dnych kosztów ich minimalizacji 33. Przeniesienie ryzyka jest metod, która powoduje, e inna jednostka ponosi straty, a inna ci ar (finansowe konsekwencje) tych strat. Przeniesienie mo na przeprowadzi na dwa sposoby. Po pierwsze, odpowiedzialny za ryzyko maj tek lub dzia alno mog zosta przeniesione na rzecz innej osoby lub grupy osób. I tak, organizacja sprzedaj c jeden ze swoich budynków przenosi ryzyko zwi zane z jego posiadaniem na nowego w a ciciela. Z kolei wykonawca, który obawia si ewentualnego wzrostu kosztów robocizny i materia ów potrzebnych do prac, w które ju si zaanga owa, mo e przenie ryzyko zatrudniaj c w oparciu o umow o sta ej cenie podwykonawc do tej cz ci projektu. W opisanych przyk adach przeniesienie ryzyka jest czym innym ni unikanie ryzyka poprzez zaniechanie ryzyko porzucone nie jest nikomu przekazywane, natomiast ryzyko przeniesione nara a inn jednostk. Innym sposobem przeniesienia ryzyka jest przekazanie zwykle w oparciu o umow samego ryzyka, a nie mienia lub dzia ania. Na przyk ad, umowa dzier awy mo e przesun na w a ciciela odpowiedzialno 31 C.A. Williams Jr., M.L. Smith, P.C. Young, op.cit., s T.P. Tkaczyk, op.cit., s Tam e, s. 62. Seria: Administracja i Zarz dzanie (12)2010 ZN nr 85

9 Zarz dzanie ryzykiem dzia alno ci gospodarczej 165 lokatora za szkody w budynku powsta e wskutek zaniedbania. Mo liwe s równie sytuacje przenoszenia ryzyka na towarzystwo ubezpieczeniowe 34. Podj cie ryzyka mo e mie charakter pasywny (nieplanowany) lub aktywny (planowany). W pierwszym przypadku zarz dzaj cy ryzykiem nie wie, e istnieje potencjalne ryzyko okre lonego typu i w konsekwencji nie próbuje sobie z nim poradzi. Trudno bowiem sobie wyobrazi, aby mened erowie organizacji byli w stanie zidentyfikowa wszystkie rodzaje ewentualnego ryzyka. W ten sposób pewien poziom nieplanowanego podejmowania ryzyka jest powszechny i nieunikniony. Niekiedy jednak zadanie rozpoznania ryzyka zostaje wykonane niedok adnie i zbyt du e ryzyko zostaje przyj te w sposób pasywny. Podobnie dzieje si w sytuacji, kiedy zarz dzaj cy ryzykiem poprawnie je rozpozna, lecz nie oszacuje skali potencjalnych strat. Podj cie ryzyka jest aktywne (planowane), gdy mened er rozwa a inne metody zarz dzania ryzykiem i wiadomie postanawia je powzi. To, czy taka decyzja jest racjonalna, czy nie, zale y od okoliczno ci, w jakich jest podejmowana. Szczególny przypadek aktywnego podejmowania ryzyka polega na powo aniu funduszy, maj cych na celu samoubezpieczenie 35. Tak na przyk ad wiele firm okre la z góry sw ewentualn odpowiedzialno wobec kontrahentów tylko do pewnego pu apu finansowego. 4. Finansowanie ryzyka. Polega na dostarczaniu rodków na zabezpieczenie powsta ych strat oraz na finansowaniu innych programów maj cych na celu zmniejszenie ryzyka. Warto podkre li, i w normalnych warunkach niektóre straty powstaj pomimo wysi ków na rzecz kontroli ryzyka, a jednym ze sposobów ich pokrycia jest zakup pakietu ubezpiecze. 5. Administrowanie programem. Jest zdeterminowane przez organizacj i jej zasoby, wymaga zatem gruntownej wiedzy na temat funkcjonowania podmiotu, jego celów, historii oraz posiadanych czynników produkcji. Obejmuje ustalanie procedur, jakie stosuje si w codziennych operacjach w zakresie zarz dzania ryzykiem (na przyk ad przy zakupie ubezpieczenia). Istotne s równie procedury informowania otoczenia o wysi kach na rzecz konstruowania programów zarz dzania ryzykiem i osi ganych rezultatach. Skomplikowana wiedza na rzecz ubezpiecze oraz wyszukane techniki finansowania ryzyka na niewiele si przydadz zarz dzaj cemu ryzykiem, który nie potrafi komunikowa si z otoczeniem. Komunikowanie o ryzyku dotyczy procesów, wykorzystywanych do przesy ania informacji na temat konsekwencji i traktowania ryzyka. Mo na wskaza pi wyra nych cech komunikowania o ryzyku, a mianowicie: 34 C.A. Williams Jr., M.L. Smith, P.C. Young, op.cit., s Wielu autorów nie poleca stosowania terminu samoubezpieczenie z uwagi na to, i w tym przypadku organizacja nie dokonuje przeniesienia ryzyka na zewn trz. Nie jest to zatem, terminologicznie rzecz ujmuj c, ubezpieczenie porównaj: T.P. Tkaczyk, op.cit., s. 62; C.A. Williams Jr., M.L. Smith, P.C. Young, op.cit., s ZN nr 85 Seria: Administracja i Zarz dzanie (12)2010

10 166 O. Rytel Niektórzy mened erowie nie s jeszcze zapoznani z koncepcjami i zasadami zarz dzania ryzykiem. Brak wspomnianej wiedzy sprawia, i mened erowie cz sto nie w czaj kwestii zarz dzania ryzykiem w swój proces podejmowania decyzji. Dlatego istotna jest edukacja mened erów, przybli aj ca im koncepcje zarz dzania ryzykiem i u atwiaj ca zrozumienie jego zasad. Dzi ki temu mo liwe stanie si w czenie perspektywy zarz dzania ryzykiem w codzienn dzia alno. Wiele aspektów zarz dzania ryzykiem, nawet po ich wprowadzeniu, nie atwo jest zrozumie lub s one bardzo z o one. Na przyk ad, cz sto mened erowie nie doceniaj bod ców i poziomu odpowiedzialno ci, jakie stwarza aktywne (planowane) podj cie ryzyka. Rachunek prawdopodobie stwa oraz zwi zek pomi dzy informacj a ryzykiem mog by dla wielu z nich powa nym wyzwaniem. Kwestie zarz dzania ryzykiem cz sto wymagaj od cz ci odbiorców oraz od osoby komunikuj cej specjalistycznej wiedzy, która mo e by trudna dla typowego mened era. Zanieczyszczenie rodowiska naturalnego jest dobrym tego dowodem. Przy badaniu specyfiki ryzyka dotycz cego rodowiska naturalnego, na przyk ad w zakresie kontroli emisji konkretnych zanieczyszcze, mened er mo e potrzebowa wiedzy z dziedziny chemii, biologii oraz nauk o rodowisku. Postawy wobec ryzyka s subiektywne. Postawy przyj te wobec ryzyka znajduj si pod wp ywem czynników indywidualnych, zró nicowanych dla poszczególnych osób. W konsekwencji mened er zarz dzaj cy ryzykiem staje w obliczu konieczno ci przekazywania informacji, które mog by interpretowane na ró ne sposoby. W ten sposób istota sprawy ryzyko powstania szkody lub straty mo e wywo ywa bardzo zró nicowane reakcje. Ludzie cz sto nie doceniaj wagi zarz dzania ryzykiem. Tymczasem podejmowane zagadnienia maj cz sto du e znaczenie dla organizacji. I tak na przyk ad, zanieczyszczenie rodowiska, czy odpowiedzialno cywilna za niew a ciw jako wyrobów, to dla wielu organizacji kwestie nagl ce i wa ne. Informowanie o nich jest kluczowym czynnikiem komunikowania o ryzyku 36. Zako czenie Reasumuj c, podejmowanie ryzyka ma sens jedynie wtedy, kiedy mo- e ono przynie adekwatn korzy. Przyk adowo, inwestorzy poszukuj mo liwie wysokich stóp zwrotu, ale przy najkorzystniejszej w danych warunkach proporcji zysków do ryzyka. Na pytanie, jakie ryzyko sk onne jest zaakceptowa przedsi biorstwo, nie mo na udzieli naukowo obiektywnej, uzasadnionej odpowiedzi, lecz nale y j pozostawi indywidualnej decyzji organizacji. Wspomniany wybór wynika nie tylko z argumentów o charakterze ekonomicznym, ale dyktowany 36 C.A. Williams Jr., M.L. Smith, P.C. Young, op.cit., s Seria: Administracja i Zarz dzanie (12)2010 ZN nr 85

11 Zarz dzanie ryzykiem dzia alno ci gospodarczej 167 jest równie przes ankami natury politycznej, religijnej, etycznej czy te spo- ecznej. Sk onno do podejmowania ryzyka w znacznej mierze zale y tak e od subiektywnych przekona decyduj cego (wspó decyduj cego). Równocze nie mo na zaobserwowa pewne tendencje w tym zakresie. I tak, podmioty dobrowolnie akceptuj znacznie wy sze ryzyko ni w sytuacjach przymusowych. Co wi cej, s w wi kszym stopniu sk onne aprobowa ryzyko, wtedy kiedy jego nast pstwa odczuwalne s natychmiast, ni wówczas, gdy jego konsekwencje b dzie mo na stwierdzi za kilka lub kilkadziesi t lat. Ponadto, tendencja do podejmowania ryzyka jest tym wi ksza, im bardziej organizacja jest przekonana, e kontroluje zagro enie 37. Literatura Baker S.P., Injury Prevention and Control, Taylor&Francis, London and New York Bendkowski J., Michna A., Analiza modelu kapita u intelektualnego przedsi biorstwa budowlanego, [w:] J. Skalik (red.), Zmiana warunkiem sukcesu. Zmiana a innowacyjno organizacji, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wroc awiu, Wroc aw Bizon-Górecka J., Controlling jako instrument zarz dzania w przedsi biorstwie budowlanym, Zeszyty Naukowe Akademii Techniczno-Rolniczej im. Jana i J drzeja niadeckich w Bydgoszczy, nr 213 Budownictwo (30)/1998. Chong Y.Y., Brown E. M., Zarz dzanie ryzykiem projektu, Dom Wydawniczy ABC Oficyna Ekonomiczna, Kraków Fabozzi F.J., Konishi A. (red.), Zarz dzanie aktywami i pasywami. Strategie inwestycyjne, wymogi w zakresie p ynno ci, kontrolowanie ryzyka dla banków i kas oszcz dno ciowych, Zwi zek Banków Polskich, Warszawa Gardner M.J., Mills D.L., Managing Financial Institutions. An Asset/Liability Approach, The Dryden Press, Chicago Holliwell J., Ryzyko finansowe. Metody identyfikacji i zarz dzania ryzykiem finansowym, K.E. Liber, Warszawa Jajuga K., Jajuga T., Inwestycje instrumenty finansowe, aktywa niefinansowe, ryzyko finansowe, in ynieria finansowa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Kaczmarek T.T., Zarz dzanie ryzykiem handlowym i finansowym dla praktyków, O rodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr, Gda sk Knight E.H., Risk, Uncertainty and profit, Cosimo Classics, New York Krupa M., Ryzyko i niepewno w zarz dzaniu firm, ANTYKWA, Kraków- Kluczbork Lange O., Teoria programowania. Dzie a, t. 6, Pa stwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa Pfeffer I., Insurance and Economic Theory, Homewood, Illinois Piliszek E. (red.),vademecum budowlane, Arkady, Warszawa T.T. Kaczmarek, op.cit., s. 15. ZN nr 85 Seria: Administracja i Zarz dzanie (12)2010

12 168 O. Rytel Sinkey Jr. J.F., Commercial Bank Financial Management in the Financial Services Industry, Macmillan Publishing Company, New York Smaga E., Ryzyko i zwrot w inwestycjach, Fundacja Rozwoju Rachunkowo- ci w Polsce, Warszawa Tkaczyk T.P., Ryzyko gospodarowania a strategie konkurencji, Szko a G ówna Handlowa w Warszawie, Warszawa Wierzbi ska M., Ryzyko w gospodarce rynkowej w okresie transformacji systemowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Sk odowskiej, Lublin Willet A.H., The Economic Theory of Risk Insurance, The University of Pennsylvania Press, Philadelphia Williams Jr. C.A., Smith M.L., Young P.C., Zarz dzanie ryzykiem a ubezpieczenia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Zelia A. (red.), Statystyczne metody oceny ryzyka w dzia alno ci gospodarczej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków Seria: Administracja i Zarz dzanie (12)2010 ZN nr 85