S P I S T R E Â C I. Pochodzenie olejów, rafinacja, właêciwoêci i klasyfikacja. Cele i znaczenie smarowania. Wybór odpowiednich olejów smarujàcych
|
|
- Andrzej Nawrocki
- 8 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1
2 Wszystkie zawarte w tym dokumencie informacje majà charakter orientacyjny i na ich podstawie nie nale y przedstawiaç adnych àdaƒ [wymagaƒ]. ExxonMobil nie odpowiada za zamieszczone tu informacje. Wszystkie prawa do zmian sà zastrze one. 08/06
3 Mobil Firma Mobil wywodzi si z zało onego w roku 1866 przedsi biorstwa Vacuum Oil Company,. Pierwszym zarejestrowanym przez Vacuum Oil Company produktem był smar u ywany do konserwacji uprz y i siodeł, a w roku 1869 Vacuum Oil Company wprowadziło na rynek swój pierwszy przebój, specjalny smar Gargoyle 600-W. Od ponad stu lat Mobil Oil opiera swojà działalnoêç głównie na wysokiej jakoêci swoich produktów, oraz niezawodnoêci dostaw i Êcisłej współpracy z klientami. Udzielane kierowcom, i klientom korporacyjnym porady techniczne w sprawach zwiàzanych ze stosowaniem olejów i smarów, oraz wspomaganie rozwoju efektywnoêci smarowania w przemyêle, stanowià dziê główny nurt działaƒ w sferze obsługi klienta. Głównym czynnikiem stanowiàcym o wysokiej jakoêci produktu sà tak e prace rozwojowe, oraz opracowywanie i wdra anie nowych procesów technologicznych, dzi ki którym firma Mobil otrzymała, jako pierwszy z producentów olejów i smarów, uznawany w całej Europie certyfikat jakoêci ISO Zdobywane od poczàtku istnienia firmy Mobil Oil, wiedza, umiej tnoêci i doêwiadczenie przejawiajà si tak e w dbałoêci tej firmy o ochron Êrodowiska w fazie rozwijania produktu i w pełnym przekroju działalnoêci. Rozwój technologii post puje, wymagania rosnà, a potrzeby klientów zmieniajà si, mimo to główny fundament, na którym wspiera si funkcjonowanie przedsi biorstwa, pozostaje ten sam: staramy si zaoferowaç naszym klientom to, co najlepsze, zarówno w sferze produkcji, jak i w pionie obsługi.
4 S P I S T R E Â C I Pochodzenie olejów, rafinacja, właêciwoêci i klasyfikacja Mobil, sto lat w Europie...3 Odpowiednie smarowanie kluczem do obni enia kosztów...7 Skàd pochodzà oleje i smary?...8 Rafinacja oleju mineralnego...8 Wysokorafinowany olej mineralny...9 Produkcja syntetycznych olejów bazowych...9. Dodatki do olejów bazowych...9 Podział olejów smarujàcych...10 WłaÊciwoÊci olejów i smarów LepkoÊç, czyli płynnoêç olejów Indeks lepkoêci (VI) Temperatura płyni cia Temperatura zapłonu Całkowita liczba zasadowa (Total Base Number TBN) Klasyfikacja olejów smarujàcych...11 Klasyfikacja lepkoêci olejów silnikowych SAE...11 Klasyfikacja lepkoêci olejów do przekładni i układu nap dowego SAE...12 Klasyfikacja jakoêci olejów silnikowych API Symbolem klasyfikacji API olejów do silników benzynowych jest S Symbolem klasyfikacji API olejów do silników Diesla jest C...13 Klasyfikacja olejów do silników dwusuwowych...14 Klasyfikacja jakoêci olejów do przekładni i układów nap dowych API...14 Klasyfikacja olejów hydraulicznych...14 Klasyfikacja smarów plastycznych Klasyfikacja według konsystencji smarów...15 Klasyfikacje producentów samochodów Klasyfikacja ACEA Silniki benzynowe i lekkie silniki Diesla Oleje Low Saps do samochodów osobowych Silniki Diesla w samochodach ci arowych...16 Klasyfikacje ze wzgl du na oszcz dnoêç paliwa Klasyfikacja ILSAC...17 Cele i znaczenie smarowania Silników...18 Przekładni i układów nap dowych...18 Układów hydraulicznych...18 Smarami plastycznymi...18 Podczas rozruchów silnika w niskich temperaturach...19 Ze wzgl du na oszcz dnoêç paliwa...19 Przy zmiennych warunkach eksploatacji...20 Zu ycie oleju...20 Wybór odpowiednich olejów smarujàcych Olej syntetyczny czy mineralny...22 Do silnika...22 Do silnika dwusuwowego...22 Do przekładni...23 Do układu hydraulicznego...23 Do innych miejsc...23 Do centralnego układu smarowania...23
5 S P I S T R E Â C I Woda...24 Paliwo...24 Inne produkty spalania...25 Zabrudzenia zewn trzne...25 Znaczenie warunków eksploatacji...25 Znaczenie jakoêci oleju...25 OkreÊlenie cz stotliwoêci wymiany oleju...25 Wymiana oleju. Kiedy? Jak cz sto? Silnik...27 Silnik czterosuwowy Silnik dwusuwowy Silnik rotacyjny (Wankla)...28 Instalacje paliwowe Gaênik Układ wtrysku paliwa w silniku benzynowym Układ wtrysku paliwa w silniku Diesla System pomp sekcyjnych System pomp rozdzielczych Układ smarowania Turbospr arka Smarowanie spr arki...31 Utrzymywanie czystoêci spalin...31 Europejskie normy czystoêci spalin Działanie katalizatora trójfunkcyjnego Budowa katalizatora trójfunkcyjnego Katalizator SCR Filtr ciàgłej regeneracji CRT Wymagania w stosunku do paliwa i oleju silnikowego Oleje do układów z zastosowaniem katalizatorów...33 Układ przeniesienia nap du Skrzynia biegów Automatyczna skrzynia biegów Przekładnia główna i mechanizm ró nicowy...35 Układ hydrauliczny...35 Przeglàd konstrukcji silnika i układu nap dowego System SI...36 Skróty u ywane w tekêcie...36 Mi dzynarodowy system jednostek SI Skróty u ywane w tekêcie Bezpieczeƒstwo osób...37 Utylizacja przepracowanego oleju...37 Produkowane oleje a bezpieczeƒstwo Magazynowanie olejów i smarów...38 Magazynowanie olejów i smarów
6
7 Odpowiednie smarowanie kluczem do obni enia kosztów Koło fortuny stan łoby, gdyby nie codzienne smarowanie. Powiedzenie to mo e zaskakiwaç, ale dobrze przystaje do rzeczywistoêci. Du a cz Êç z otaczajàcych nas dziedzin, takich jak transport, nowoczesne rolnictwo, gospodarka leêna, przemysł, a nawet nasze ulubione sposoby sp dzania czasu wolnego, funkcjonuje tylko dlatego, e dbamy, aby nie zatarły si tryby obsługujàcej ich maszynerii. Wprawione w ruch koła nie mogà si zatrzymaç. Najdrobniejsze niedociàgni cia w ich smarowaniu mogà doprowadziç do pokaênych strat lub chocia by uniemo liwiç sp dzenie miłego urlopu. Aby uchroniç si przed przykrymi niespodziankami, nale y poddawaç maszyny i Êrodki transportu regularnej konserwacji, stosujàc odpowiednie materiały. Samochody i urzàdzenia mechaniczne majà przecie ró ne konstrukcje. U ywanie ich do ró nych celów powoduje, e ró nie si je obcià a. Stàd przeznaczone dla nich Êrodki smarujàce równie muszà spełniaç odmienne i ÊciÊle okreêlone wymogi. Poprzez prace badawczo rozwojowe nad nowymi rodzajami olejów smarujàcych Mobil dominuje, we współpracy z producentami samochodów i maszyn, zarówno w laboratoriach, jak i w warunkach codziennego u ytkowania. Ich celem jest pewnoêç, e własnoêci produkowanych Êrodków b dà odpowiednie dla najrozmaitszych konstrukcji i ró nych warunków u ytkowania. Panujàce w Polsce warunki klimatyczne i Êrodowiskowe to wyjàtkowe wyzwanie dla olejów stosowanych w pojazdach i urzàdzeniach. Zarówno silniki, jak i układy hydrauliczne, muszà byç zdolne do pracy w bardzo niskich temperaturach, ale tak e w wysokiej temperaturze i przy du ym obcià eniu. Wymaga to stosowania takich olejów i smarów, które b dà odpowiednie do panujàcych warunków. Na jakoêci tych materiałów nie warto oszcz dzaç, zwłaszcza, e ich koszty sà stosunkowo niewielkie i wynoszà oko o 1,1% ogólnych kosztów u ytkowania. NiewłaÊciwy wybór oleju czy smaru mo e skutkowaç znacznym pogorszeniem tych proporcji. Ksià ka ta opowiada, za pomocà słów i obrazów, o cechach i klasyfikacjach Êrodków smarujàcych, zadaniach jakie majà do spełnienia, znaczeniu doboru odpowiedniego oleju i o zasadach jego wymiany. Krótki przeglàd budowy silnika i układu przenoszenia mocy przedstawia elementy najpopularniejszych konstrukcji samochodów i maszyn. Zach camy Paƒstwa do konsekwentnego stosowania Êrodków smarnych zalecanych przez producenta. Mamy nadziej, e niniejszy przewodnik dostarczy Paƒstwu po ytecznej wiedzy oraz e pomo e odkryç sekret ekonomicznej jazdy.
8 Pochodzenie smarów, rafinacja, właêciwoêci i klasyfikacja Skàd pochodzà oleje i smary? Pokłady ropy naftowej tworzyły si przed milionami lat, kiedy wi kszoêç powierzchni kuli ziemskiej pokrywał ocean. Wszechogarniajàce morze obfitowało w drobnoustroje, faun i flor, a wraz z upływem czasu szczàtki, zmieszane z glinà, wapnem i piaskiem, zestaliły si stopniowo w jednolità mas. Na skutek oddziaływania du ych ciênieƒ, wysokiej temperatury i obecnoêci katalitycznych dodatków, z organicznych pozostałoêci utworzyła si materia, którà znamy pod nazwà ropy naftowej. Nie jest to wi c twór jednorodny. Ropa naftowa pochodzàca z ró nych złó cz sto ró ni si wieloma właêciwoêciami, a nawet te same zło a mogà kryç pokłady ropy o niejednolitych parametrach. W poszukiwaniach złó ropy naftowej, w przeszłoêci, jak równie i dziê stosowane sà ró ne metody. Jednà z nich jest m.in. technika sejsmiki refleksyjnej, polegajàcej na tym, e w powierzchni ziemi wiercone sà kilkudziesi ciometrowe otwory, a na ich dnie przeprowadza si kontrolowane wybuchy. Wywoływane w ten sposób fale sejsmiczne przenikajà ró ne pokłady geologiczne, w swoisty, charakterystyczny dla danego podło a sposób. Mierzàc sił i kierunek tych drgaƒ, geolodzy uzyskujà wiele danych zarówno na temat samych pokładów, jak i obszaru ich wyst powania. Gdy przeprowadzone badania Êwiadczà o mo liwym wyst powaniu złó ropy, rozpoczynajà si próbne wiercenia, których celem jest ustalenie wielkoêci złó. Rafinacja oleju mineralnego Wydobywana z gł bi ziemi lub dna oceanu ropa naftowa nie stanowi jeszcze gotowego paliwa czy oleju. Aby tak si stało, nale y poddaç jà zło onemu procesowi technologicznemu. Polega on na tym, e rop naftowà najpierw si oczyszcza, podgrzewa a do osiàgni cia temperatury wrzenia i dopiero wtedy wprowadza si jà do kolumny destylacyjnej, gdzie opary wrzàcej ropy sà chłodzone. Wtedy poszczególne frakcje skraplajà si kolejno, według właêciwej dla nich temperatury wrzenia. Na najni szym poziomie kondensujà si ci kie oleje opałowe, nast pnie lekkie oleje opałowe, nafta, benzyna oraz gaz i eter naftowy. Na dnie kolumny destylacyjnej pozostajà najci sze frakcje, które w ogóle nie parujà w temperaturze, w jakiej odbywa si destylacja. Zwiàzki te poddawane sà destylacji pod zmniejszonym ciênieniem, w trakcie której wydestylowane zostajà oleje bazowe gotowych olejów smarujàcych. Nale y dodaç, e w zwykłych rafineriach paliwa nie prowadzi si rafinacji olejów bazowych Êrodków smarujàcych. Wydestylowane pró niowo oleje bazowe poddawane sà nast pnie specjalnej obróbce, której cz Êcià jest m.in. rafinacja selektywnym rozpuszczalnikiem, odparafinowanie rafinatu i oczyszczenie chemiczne. Bazowe oleje smarowe wyprodukowane przy u yciu tej metody nazywa si olejami bazowymi pierwszej i drugiej grupy. Grupa 1 to grupa olejów bazowych o najni szym stopniu rafinacji, stanowiàcych zazwyczaj mieszank ró nych łaƒcuchów w glowodorów. Grupa 2: oleje bazowe z tej grupy majà dobre właêciwoêci smarowania (niski stopieƒ lotnoêci, du à odpornoêç na utlenianie i wysokà temperatur zapłonu), ale zaledwie zadowalajàcy stopieƒ przydatnoêci w warunkach niskich temperatur (temperatura płyni cia, lepkoêç CCS), poza tym charakteryzujà si niskà wytrzymałoêcià na degradacje w wysokich temperaturach. Schemat przerobu ropy naftowej w rafinerii. Produkcja paliw płynnych. ETER NAFTOWY ETER NAFTOWY MAGAZYN SUROWEJ ROPY NAFTOWEJ BENZYNA CI KA BENZYNA CI KA REFORMING OCZYSZCZENIE CHEMICZNE MIESZALNIA I PRZERÓB USZLACHETNIAJÑCY BENZYNA WYSOKOOKTANOWA BENZYNA NISKOOKTANOWA ROZPUSZCZALNIK KEROZYNA (NAFTA LOTNICZA) SUROWIEC DO PRZERÓBKI PETROCHEMICZNEJ DESTYLACJA ATMOSFERYCZNA SUROWA NAFTA OCZYSZCZENIE CHEMICZNE NAFTA ÂWIETLNA NAFTA DO SILNIKÓW PALIWO DO SILNIKÓW WYSOKOPR NYCH (DIESLA) OLEJ GAZOWY MIESZALNIA LEKKI OLEJ OPAŁOWY GAZ ROPA WODA PODGRZEWANIE CI KIE FRAKCJE OLEJOWE KRAKING ZOB. SCHEMAT WYTWARZANIA OLEJÓW SMAROWYCH MIESZALNIA CI KI OLEJ OPAŁOWY PALIWO DO TURBIN OKR TOWYCH Pochodzenie smarów, rafinacja, właêciwoêci i klasyfikacja
9 OLEJ GAZOWY DO RAFINACJI PALIW PŁYNNYCH CD. SCHEMATU PRODUKCJI PALIW PŁYNNYCH PRÓ NIOWY OLEJ NAP DOWY PRODUKCJA TŁUSZCZÓW DESTYLACJA POD ZMNIEJSZONYM CIÂNIENIEM (PRÓ NIOWA) LEKKI OLEJ BAZOWY CI KI OLEJ BAZOWY TŁUSZCZE MIESZALNIA I DODATKI RAFINACJA ROZPUSZCZALNIKIEM ALBO KWASEM ODPARAFINOWANIE FILTRACJA PODGRZEWANIE CI KIE FRAKCJE OLEJOWE OBRÓBKA CHEMICZNA OLEJ SMARUJÑCY ASFALT WOSK I PARAFINA Schemat przerobu ropy naftowej w rafinerii. Produkcja olejów smarowych. JakoÊç oleju mineralnego mo na dziê poprawiaç, rozwijajàc proces rafinacji. Rodzaj wysokorafinowanego oleju w przypadku produktu firmy Mobil nosi nazw oleju XHQ (Extra High Quality). Du a poprawa jakoêci to w tym przypadku około 40 procentowa poprawa odpornoêci na degradacje i na utlenianie w warunkach wysokich temperatur. Olej bazowy XHQ jest wytwarzany w procesie hydrokrakingu. Zwykły olej mineralny jest w tym procesie poddawany dodatkowej obróbce w komorze wodorowej, gdzie nienasycone czàsteczki w glowodorowe sà w obecnoêci wodoru łàczone sà w wi ksze polimery, by zwi kszyç ich odpornoêç na wysokie temperatury. W najcz Êciej spotykanym modelu destylacji olejów bazowych tego rodzaju olej bazowy XHQ lub XHVI traktuje si jako syntetyczny olej bazowy i okreêla si go jako syntetyczny olej bazowy trzeciej grupy. Surowa ropa naftowa to ró ne mieszanki tysi cy w glowodorów. Jak stwierdzono powy ej, ich nadajàce si do smarowania komponenty wytràca si z surowca m.in. w procesie ekstrakcji pod normalnym ciênieniem, w destylacji pró niowej i w innych procesach obróbki chemicznej. Jednak e nawet po zakoƒczeniu tych procesów, w skład otrzymanego w ich wyniku oleju bazowego wchodzi wiele czàsteczek o ró nych własnoêciach smarujàcych. Wysokorafinowany olej mineralny Produkcja bazowych olejów syntetycznych W odró nieniu od produktu opisanego powy ej, syntetyczne oleje bazowe sà produktami o z góry okreêlonym składzie chemicznym. Wytwarza si je w toku ÊciÊle okreêlonego i kontrolowanego procesu petrochemicznego przerobu surowej ropy naftowej i za pomocà krakingu termicznego gazu naturalnego. Z tego właênie wzgl du czàsteczki uzyskanych za pomocà tego procesu zwiàzków majà ÊciÊle okreêlonà budow molekularnà i z góry zaplanowane właêciwoêci smarne. KATALIZATOR KATALIZATOR ALKENY ETEN C2H4 Syntetyczne oleje bazowe mo na pogrupowaç wg nast pujàcej klasyfikacji: W glowodory syntetyczne Polialfaolefiny Alkilowane aromaty Estry organiczne Dwuestry kwasów Poliestry Inne Poliglikole Estry fosforowe Silikaty Silikony Etery polifenolowe Fluorow glowodory Mieszanki Mieszaniny wymienionych powy ej zwiàzków, które mogà zawieraç te drobne iloêci olejów mineralnych SzeÊç z wymienionych powy ej rodzajów olejów bazowych, a mianowicie polialfaolefiny, alkilowane aromaty, dwuestry kwasów, poliestry, poliglikole i estry fosforowe, to ponad 90% wszystkich olejów syntetycznych u ywanych na całym Êwiecie. Polialfaolefiny zaliczane sà do czwartej grupy olejów syntetycznych, a estry i pozostałe zwiàzki z listy to oleje bazowe grupy 5. POLIMERYZACJA CZYSZCZENIE I USUNI CIE KATALIZATORA DESTYLACJA UWODORNIENIE FILTRACJA OLEJ SHC Olej bazowy nie jest jednak jeszcze gotowym produktem przeznaczonym dla u ytkownika. W kolejnej fazie produkcji dochodzi do wymieszania olejów bazowych z dodatkami. Poni ej omówimy zadania i funkcje spełniane przez najcz Êciej stosowane dodatki do olejów bazowych. Olej silnikowy powinien charakteryzowaç si wysokim współczynnikiem (indeksem) lepkoêci VI. Naturalny indeks lepkoêci oleju mo na poprawiç za pomocà dodatkowych składników VI. Sà to polimery o długich łaƒcuchach i du ych molekułach. DługoÊç ich łaƒcuchów opóênia obni anie si lepkoêci przy Dodatki do olejów bazowych Pochodzenie smarów, rafinacja, właêciwoêci i klasyfikacja
10 wzroêcie temperatury. Jednym z zadaƒ oleju jest utrzymanie czystoêci silnika. Do tego potrzebne sà dodatki, które rozbijajà zanieczyszczenia, powstałe głównie jako pozostałoêci spalania, na drobniejsze czàstki, które wiàzane sà przez olej. Takie działanie chroni przed osadzaniem si zanieczyszczeƒ w układzie smarowania lub na współpracujàcych powierzchniach. Przy wymianie oleju zanieczyszczenia te usuwane sà z silnika razem ze zu ytym olejem. Zakres, w jakim olej jest w stanie powstrzymaç mechaniczne zu ywanie si elementów tràcych, mo na poprawiç za pomocà specjalnych dodatków. Na przykład, kiedy na kołach z batych przekładni układu nap dowego pojawiajà si du e naciski powierzchniowe, do olejów przekładniowych dodaje si tzw. dodatki EP, które zapobiegajà bezpoêredniemu stykaniu si i zacieraniu współpracujàcych powierzchni z bów. Od olejów u ytkowanych w wysokich temperaturach oczekuje si du ej odpornoêci na utlenianie. Równie i t właêciwoêç mo na w razie potrzeby poprawiç za pomocà dodatków, podobnie jak własnoêci chroniàce przed korozjà. Niska temperatura płyni cia to wa na właêciwoêç w u ytkowaniu pojazdów mechanicznych, stàd w oleju o takim przeznaczeniu stosuje si dodatki wpływajàce na obni enie temperatury płyni cia. Podział olejów smarujàcych Oleje smarujàce mo na podzieliç na w pełni syntetyczne, syntetyczne i substancje oparte na składnikach mineralnych. W pełni syntetyczny olej samochodowy wytwarzany jest w 100% z syntetycznych olejów bazowych. Olej syntetyczny (półsyntetyczny, semisyntetyczny, cz Êciowo syntetyczny, itd.) zawiera co najmniej 10% bazowych olejów syntetycznych. Smary czy te oleje silnikowe produkowane ze składników mineralnych zawierajà tylko mineralne oleje bazowe lub mniej ni 10% bazowych olejów syntetycznych. W kategorii substancji w pełni syntetycznych mo na wyodr bniç kilka wyjàtków. W Niemczech do grupy w pełni syntetycznych olejów smarujàcych zaliczane sà produkty na bazie olejów z grupy 4. i 5. (polialfaolefinów i estrów). W Japonii do grupy substancji w pełni syntetycznych zaliczane sà tylko produkty na bazie polialfaolefin. W Ameryce Północnej oleje mogà byç uznane za w pełni syntetyczne, jeêli indeks lepkoêci mieszanki mineralnego oleju bazowego (grupa 2.) i syntetycznego oleju bazowego przekracza 120. WłaÊciwoÊci olejów i smarów zale à od właêciwoêci u ytej do ich wytworzenia surowej ropy naftowej, wydestylowanych olejów bazowych oraz od dodatków, które decydujà o ostatecznej postaci smaru przeznaczonego do u ytkowania w konkretnym celu i konkretnych warunkach. WłaÊciwoÊci olejów i smarów LepkoÊç czyli płynnoêç LepkoÊç oleju jest to stopieƒ tarcia wewn trznego jego czàsteczek, który okreêla podatnoêç na ich poruszenie wzgl dem siebie. Powszechnie wiadomo, e np. woda jest bardzo płynna. I jej wewn trzne tarcie jest małe. Mówimy wtedy, e woda ma niskà lepkoêç. Musztarda ma niewielkà płynnoêç Jest bardzo g sta i stàd jej wysoka lepkoêç. LepkoÊç mierzy si w danej temperaturze wiskozymetrem (lepkoêciomierzem). Przyrzàd ten mierzy czas przepływu ÊciÊle okreêlonej próbki oleju poprzez okreêlonej wielkoêci kapilar. Zmierzony w ten sposób czas przepływu zamieniany jest na jednostki kinematycznej lepkoêci oleju, tzw. stokes (1 St = 1 cm²/s). W praktyce najprzydatniejsza do pomiarów jest setna cz Êç stoke, czyli centistoke (1 cst = 1 mm²/s.) W niskich temperaturach pomiary lepkoêci za pomocà wiskozymetru nie dajà miarodajnych rezultatów. W takich warunkach lepiej sprawdza si tzw. próba zimnego startu (Cold Cranking Simulator CCS), która oparta jest na zasadzie symulacji funkcjonowania smarowania w ło yskach tocznych. Symulator mierzy zapotrzebowanie na energi, które uzale nione jest od panujàcej w symulatorze lepkoêci cieczy. Im wy sza jest lepkoêç, tym wi cej potrzeba energii do wprowadzenia układu w ruch. Otrzymany wynik zamieniany jest na jednostki lepkoêci dynamicznej, poise (1 P = 0,1 Pas); jej setna cz Êç to centipoise (1 cp = mpas). W przypadku olejów silnikowych bardzo przydatny jest równie pomiar granicznej temperatury pompowalnoêci. Dokonuje si go za pomocà minirotarywiskozymetru (MRV). Pomaga on upewniç si, e olej smarujàcy i chroniàcy silnik rzeczywiêcie spełnia swoje zadanie nawet w niskiej temperaturze. Ze wzgl dów praktycznych oleje i ich lepkoêç dzieli si według klasyfikacji SAE. Praktyczne znaczenie parametrów lepkoêci omówimy razem z rolà i znaczeniem samego smarowania. Indeks lepkoêci (VI) LepkoÊç oleju nie jest wartoêcià stałà i wpływ na jej wartoêç majà uwarunkowania termiczne. Mówiàc proêciej im wy sza temperatura, tym ni sza lepkoêç, tzn. olej jest coraz rzadszy, a warstwa oleju jest coraz cieƒsza. Gdy temperatura spada lepkoêç roênie. Olej g stnieje, a warstwa oleju jest grubsza. Niektóre z olejów sà bardziej podatne na zmiany lepkoêci, inne mniej. Stopieƒ tej zmiennoêci zale y od wskaźnik SAE 30 lepkość oleju Indeks lepkoêci temperatura oleju Pomiar lepkoêci oleju wielostopniowego 10 Pochodzenie smarów, rafinacja, właêciwoêci i klasyfikacja
11 indeksu lepkoêci oleju (VI), obliczanego matematycznie. Wa ne tu jest porównanie zmiennoêci dwóch całkiem ró nych rodzajów lepkoêci oleju. W sytuacji, w której znana jest lepkoêç oleju w temperaturze +40ºC oraz w +100ºC, mo liwe jest tak e okreêlenie lepkoêci VI z wystarczajàcà precyzjà za pomocà ró nych diagramów lepkoêci. Temperatura płyni cia oleju to temperatura, w której olej przestaje spływaç pod własnym ci arem. Pomiar przeprowadza si w warunkach laboratoryjnych. Na wyniki pomiaru oddziałuje m.in. tempo płyni cia. Przeprowadzona w lodówce próba na zasadzie zrób to sam nie poka e wi c miarodajnych danych. Punkt płyni cia oleju silnikowego nie wyra a bezwzgl dnej, granicznej temperatury płyni cia, poniewa podczas smarowania silnika nie wykorzystuje si własnego ci aru cieczy. Przy uruchomieniu silnika olej mo e zachowaç płynnoêç tak e w temperaturze ni szej od temperatury płyni cia. Jednà z najwa niejszych zalet olejów w pełni syntetycznych jest właênie ich niska temperatura płyni cia, zazwyczaj poni ej 50ºC. Temperatura zapłonu oleju to najni sza temperatura, w której unoszàce si w powietrzu pary oleju mogà w zetkni ciu z płomieniem ulec zapłonowi. Temperatura zapłonu oleju silnikowego powinna byç mo liwie jak najwy sza, poniewa wpływa ona na zu ycie oleju. Temperatura zapłonu olejów silnikowych stosowanych do silników dwusuwowych powinna byç z kolei mo liwie jak najni sza, aby olej w silniku był spalany jak najdokładniej. Całkowita liczba zasadowa (Total Base Number TBN) przydaje si do okreêlania zdolnoêci oleju do neutralizacji kwaênych produktów spalania paliwa. Olej silnikowy wchłania je, chroniàc tym samym cz Êci metalowe. Wa ne jest, aby olej był w stanie je zoboj tniç i zapobiec korozji. Całkowite liczby zasadowe ró nych olejów nie nadajà si do porównaƒ, poniewa na zdolnoêç oleju do neutralizacji kwasów wpływ majà tak e właêciwoêci dodatków. Podlegajàce smarowaniu powierzchnie i ró ne warunki u ytkowania stawiajà olejom smarujàcym ró ne wymagania. Dokładne okreêlenie wymagaƒ pozwala upewniç si, e wybrany olej b dzie odpowiadał wykonywaniu konkretnych zadaƒ. Oleje smarujàce klasyfikowane sà według posiadanych własnoêci. Rodzaje klasyfikacji mo na podzieliç na dwie główne grupy. Na klasyfikacje ze wzgl du na lepkoêç (klasyfikacja lepkoêciowa) i klasyfikacje uwzgl dniajàce jakoêç oleju (klasyfikacja jakoêciowa). W pierwszej kolejnoêci przyjrzymy si klasyfikacjom według lepkoêci. Poszczególne klasy lepkoêci SAE w praktyce pomagajà okreêliç odpowiednià gruboêç filmu olejowego. W przypadku olejów silnikowych gruboêç filmu olejowego oleju mierzy si zarówno w niskich jak i wysokich temperaturach. Temperatura płyni cia Temperatura zapłonu Całkowita liczba zasadowa (TBN) Klasyfikacja olejów smarujàcych Klasyfikacja lepkoêci olejów silnikowych SAE Klas SAE odnoszàcà si do pomiaru w niskiej temperaturze mo na rozpoznaç po literze W (Winter) poprzedzanà cyfrà, która okreêla t klas. Dla ka dej klasy lepkoêci okreêla si lepkoêç maksymalnà w temperaturze pomiaru, a ponadto granicznà wartoêç pompowalnoêci w temperaturze poni ej 5ºC. W pomiarach lepkoêci u ywa si symulatora zimnego startu (CCS). Warunki pomiaru majà odpowiadaç warunkom panujàcym w silniku w momencie jego uruchamiania na zimno. OkreÊlenie granicznej temperatury pompowalnoêci ma ponadto zagwarantowaç, e olej b dzie pełnił aktywnà rol smarujàcà tak e w niskiej temperaturze i nie zakrzepnie w stałà brej zaraz poni ej temperatury pomiaru. Temperatur pompowalnoêci oleju silnikowego mo na w praktyce traktowaç jako najni szà bezpiecznà temperatur rozruchu silnika. Klasa SAE WłasnoÊci oleju przy niskich temperaturach Maksymalna lepkoêç CCS, cp a) Temperatura pomiaru [ºC] Najni sza temperatura pompowalnoêci ºC c), cp WłasnoÊci oleju przy wysokich temperaturach LepkoÊç HT/HS, LepkoÊç +100º b) 150ºC, cp mm²/s (centistoke, cst) Min Max Min 0W ,8 5W ,8 10W ,1 15W ,6 20W ,6 25W ,3 20 5,6 9,3 2,6 30 9,3 12,5 2, ,5 16,3 2,9 d) 3,7 e) 50 16,3 21,9 3, ,9 26,1 3,7 a) pomiar przy u yciu CCS (Cold Ranking Simulator = symulujàcy warunki rozruchu na zimno przyrzàd do mierzenia lepkoêci dynamicznej ASTM D 5293) b) lepkoêç kinematyczna (ASTM D445) c) graniczna temperatura pompowalnoêci zmierzona przy u yciu MRV (Minirotary Viscosimeter) ASTM D 4684 d) SAE 0W-40, 5W-40 i 10W-40 e) SAE 15W-40, 20W-40, 25W-40 i 40 W kategorii, której nie oznaczono literà W, lepkoêç zmierzono tylko w temperaturze +100ºC. Dla klasy lepkoêci w niskich temperaturach okreêlono te lepkoêç minimalnà w temperaturze +100ºC. Pochodzenie smarów, rafinacja, właêciwoêci i klasyfikacja 11
12 Olej wielosezonowy to olej, który spełnia jeden z kryteriów lepkoêci zimowej dla współczynnika SAE-W, a ponadto spełnia wymóg dla granicznej temperatury pompowalnoêci, oraz którego lepkoêç w temperaturze +100ºC wypełnia któryê z wymogów dla wskaêników lepkoêci w wysokich temperaturach. Klasyfikacja lepkoêci oleju SAE do przekładni i wału nap dowego LepkoÊç olejów do smarowania przekładni z batych oznaczona jest według klasyfikacji SAE. Wyjàtkiem sà oleje do automatycznych skrzyƒ biegów, których nie klasyfikuje si według lepkoêci. Jest dziewi ç klas SAE. Klasyfikujàc od najmniejszej lepkoêci w gór, sà to: 70W, 75W, 80W, 85W, 80, 85, 90, 110, 140, 190, 250. Dla przeznaczonych do u ytkowania w zimie olejów klasy SAE 70W, 75W, 80W i 85W okreêla si temperatury odpowiadajàce najwi kszej lepkoêci cp, oraz minimalnà lepkoêç w temperaturze +100ºC. LepkoÊç olejów klasy SAE 80, 85, 90, 110, 140, 190 i 250 okreêla si wyłàcznie w temperaturze +100ºC. WartoÊci odpowiadajàce temperaturze i lepkoêci olejów sà uwidocznione w załàczonych poni ej schematach. Klasa SAE Najwy sza temperatura a), w której lepkoêç wynosi 150 Pas ( centipoise, cp) LepkoÊç w +100ºC b) mm²/s (centistoke, cst) Powy ej Poni ej 70W -55 C 4,1 75W -40 C 4,1 80W -26 C 7,0 85W -12 C 11,0 80 7,0 11, ,0 13, ,5 18, ,5 24, ,0 32, ,5 41, ,0 a) Pomiar lepkoêci olejów SAE 70W, 75W, 80W i 85W wykonuje si w temperaturze -55ºC, -40ºC, -26ºC i -12ºC wiskozymetrem Brookfielda. Licznik pracuje na zasadzie okreêlenia momentu skr tu, gdy kołnierz obraca si w zamarzni tym oleju b) Pomiar lepkoêci w temperaturze + 100ºC wykonuje si za pomocà wiskozymetru kapilarnego tak jak w olejach silnikowych Oleje wielosezonowe do przekładni i układów nap dowych odpowiadajà wymogom lepkoêci w przypadku obu temperatur i obu metod pomiarowych. Na przykład, lepkoêç oleju SAE 85W-140 nie mo e przewy szaç cp w temperaturze -12ºC. LepkoÊç ta powinna wynosiç co najmniej 24 cst, ale mniej ni 32,5 cst w temperaturze +100ºC. Nale y zauwa yç, e klasyfikacja SAE odnoszàca si do przekładni nie jest dalszym ciàgiem klasyfikacji SAE odnoszàcej si do olejów silnikowych. Na przykład olej SAE 80W odpowiada SAE 20 oleju silnikowego, a SAE 90 jest pod wzgl dem lepkoêci tym samym co SAE 40 lub 50 dla oleju silnikowego. Na rozbie nà numeracj zdecydowano si po to, aby oleje silnikowe i oleje do mechanizmów przenoszenia nap du mo na było oddzieliç od siebie równie nawet na poziomie klasyfikacji lepkoêci. Klasyfikacja jakoêci olejów silnikowych API Klasyfikacja SAE nie dotyczy jakoêci oleju. Oznaczenie jakoêci oleju wymaga wieloetapowych badaƒ laboratoryjnych i praktycznych. Badania te sà prowadzone przez współpracujàcych ze sobà producentów samochodów i maszyn, oraz producentów olejów ró nych klas. Osiàgni te rezultaty pomagajà wyznaczyç odpowiednie dla olejów smarowych parametry i kategorie jakoêci, na podstawie których okreêla si zalecenia regulujàce stosowanie olejów w konkretnych pojazdach czy maszynach. JakoÊç oleju silnikowego okreêla si w klasyfikacji API na drodze odpowiednio okreêlonych testów, podczas których bada si m.in. zu ycie i czystoêç gładzi cylindrów, pierêcieni tłokowych, ło ysk i zaworów, jak równie gromadzenie si zanieczyszczeƒ, oraz stopieƒ wyst powania korozji i utleniania oleju. Nale y zwróciç uwag na to, e klasyfikacja API uwzgl dnia wyłàcznie podstawowe parametry oleju. Stàd pomi dzy poszczególnymi olejami zakwalifikowanymi do tej samej klasy API w praktyce pojawiaç si mogà ró nice, które nie sà uwzgl dnione w klasyfikacji. Symbolem klasyfikacji API olejów do silników benzynowych jest wyznacznik S Kolejna litera po literze S okreêla klas jakoêci i warunków eksploatacji oleju w sposób nast pujàcy: SA, SB, SC, SD, SE, SF, SG i SH: wycofane z u ytku. SG: Wymaga lepszych parametrów w zakresie odpornoêci na Êcieranie, zachowania czystoêci, ochrony przed zanieczyszczeniem i trwałoêci ni wczeêniejsze klasy. Dotyczy głównie samochodów wyprodukowanych przed rokiem SH: Klasa jakoêci wprowadzona w 1993 roku, zastàpiła klas SG. Testy silnikowe i wartoêci graniczne pozostały te same, co w klasie SG, ale bardzo ÊciÊle okreêlone i kontrolowane procedury testowania sprawiajà, e jest to klasa w sposób istotny bardziej wymagajàca. Dotyczy głównie silników stosowanych w samochodach wyprodukowanych przed rokiem SJ: Klasa jakoêci wprowadzona w 1996 roku. Testy silnikowe i procedury testowania te same, co w klasie SH, ale wymaga mniejszego parowania i ni szej zawartoêci fosforu. Dotyczy silników samochodów wyprodukowanych przed rokiem Pochodzenie smarów, rafinacja, właêciwoêci i klasyfikacja
13 SL: Klasa jakoêci wprowadzona w 2001 roku. Testy silnika i procedury testowania te same, co w klasie SJ, ale wi ksze ograniczenia dla osadów zwiàzanych z eksploatacjà w wysokich temperaturach i dla zu ycia oleju. Niektóre z olejów nale àcych do tej klasy mogà te odpowiadaç standardom oszcz dnoêci paliwa ILSAC GF-3. Dotyczy silników samochodów wyprodukowanych przed rokiem SM: Klasa jakoêci wprowadzona w 2004 roku. Oleje z tej grupy charakteryzujà si lepszymi parametrami odpornoêci na utlenianie, zapobieganiu osadzaniu si zanieczyszczeƒ i lepszà wydajnoêcià smarowania w niskich temperaturach podczas całego okresu u ytkowania. Niektóre z olejów z tej grupy mogà te spełniaç standardy oszcz dnoêci paliwa ILSAC GF-4. Do silników benzynowych zawsze mo na u ywaç oleju o wy szej klasie jakoêci od tej, którà rekomenduje producent. W przeszłoêci, w starszych samochodach u ywano olejów innych, ni szych kategorii, ni te które pojawiły si dopiero póêniej. Korzystanie z nowszych olejów o lepszej jakoêci zawsze przynosi korzyêç. Kolejna po literze C litera okreêla klas jakoêci i warunków eksploatacji oleju w sposób nast pujàcy: CA, CB, CC, CD, CD-II, i CE: wycofane z u ytku. CC: Do lekkich silników wysokopr nych. Zawiera dodatki do oleju przeciwko zbieraniu si osadów i zanieczyszczeƒ tworzàce si podczas pracy w wysokiej temperaturze, przeciw korozji i rdzy. Symbolem klasyfikacji API olejów do silników Diesla jest wyznacznik C CD: Do mocno obcià onych i eksploatowanych, czterosuwowych silników wysokopr nych. Skuteczne dodatki do oleju zapobiegajàce Êcieraniu, zbieraniu si osadów, rdzy i korozji przy korzystaniu z paliw o ró nej jakoêci. CD-II: Do dwusuwowych silników wysokopr nych. CE: Spełnia wymagania obowiàzujàce ni sze klasy, a ponadto doskonale sprawdza si w warunkach, w których silnik jest zmuszony pracowaç na niskich obrotach przy wyjàtkowo du ym obcià eniu, lub na wysokich obrotach i du ym obcià eniu. CF-4: Przewy sza parametry CE pod wzgl dem zu ycia i zanieczyszczeƒ tłoków. CF-2: Do dwusuwowych silników Diesla. Zast puje klas CD-II. CF: Zast puje klas CD. Do silników, w których korzysta si z zasiarczonego paliwa. CG-4: Do silników amerykaƒskich o niskim poziomie emisji spalin. Zast puje klasy CD, CE i CF-4. Spełnia wymogi emisji spalin z roku CH-4:Klasa wprowadzona w 1998 roku. Do silników amerykaƒskich emitujàcych niewielkà iloêç toksycznych spalin, zaprojektowanych zgodnie z wymogami emisji spalin z roku Zast puje klasy CD, CE i CF-4 i CG-4. CI-4: Wprowadzona w 2002 roku. Do siników amerykaƒskich emitujàcych niewielkà iloêç toksycznych spalin, zaprojektowanych zgodnie z wymogami emisji spalin z roku W szczególnoêci nadaje si do silników, w których zastosowano obieg recyrkulacji spalin (EGR). Zast puje klasy CD, CE i CF-4, CG-4 i CH-4. We wszystkich silnikach czterosuwowych mo na stosowaç oleje lepszej jakoêci od rekomendowanych przez ich producenta. Wpływa to pozytywnie na ochron silnika przed zu yciem mechanicznym, korozjà itp. W silnikach dwusuwowych nale y jednak bezwzgl dnie korzystaç z olejów zalecanych przez producenta. Olej silnikowy spełnia zazwyczaj wymogi API odnoszàce si zarówno do olejów, do silników benzynowych, jak i do silników wysokopr nych. Klasa API mo e byç oznaczona równie na przykład jako SJ/CF. Oznacza to, e olej spełnia lub przewy sza wymóg SJ dla silników benzynowych i nadaje si równie do silników wysokopr nych, w których odpowiednie parametry wymagane według klasyfikacji API sytuujà si w kategorii CF. Je eli klasa API wynosi CG-4/SH, oznacza to, e olej nadaje si do u ycia w intensywnie eksploatowanych silnikach Diesla i tych silnikach benzynowych, dla których klasa SH jest klasà wystarczajàcà pod warunkiem jednak, e olej spełnia równie odpowiednie kryteria dotyczàce lepkoêci. Pochodzenie smarów, rafinacja, właêciwoêci i klasyfikacja 13
14 Klasyfikacja olejów do silników dwusuwowych Kryteria jakoêciowe olejów przeznaczonych do u ytkowania w silnikach dwusuwowych oznacza si według klasyfikacji API, ISO, JASO lub NMMA. Analogicznie do silników czterosuwowych, odpowiednie kategorie okreêlane sà na podstawie testów silnika i testów laboratoryjnych. API TA (ISO-L-ETA): Do silników dwusuwowych stosowanych w motorowerach, kosiarkach do trawy i innych urzàdzeniach o małej mocy. Zazwyczaj o pojemnoêci skokowej poni ej 50 ccm. API TB (ISO-L-ETB): WłasnoÊci smarujàce oleju sà wystarczajàce dla silników małych motocykli i skuterów. Wycofane z u ytku. Zazwyczaj o pojemnoêci skokowej ccm. API TC (ISO-L-ETC): Do silników, które sà nara one na uszkodzenia przy szybkim uzyskiwaniu maksymalnej mocy. Taki olej musi spełniaç swoje zadania w bardzo wysokiej temperaturze bez ryzyka zatarcia silnika. WłaÊciwoÊci oleju sà w zupełnoêci wystarczajàce dla najwi kszych nawet motocykli, skuterów Ênie nych, lub pił mechanicznych. Zazwyczaj sà to silniki o pojemnoêci skokowej ccm. API TCS: Tak jak API TC, ale jest to olej syntetyczny. API TD (ISO-L-ETD): Do silników zaburtowych w motorówkach. Wycofane z u ytku. JASO FB/ISO-L-EGB: Oleje niskiej jakoêci. JASO FB/ISO-L-EGC: Minimalny wymóg japoƒskich producentów silników. JASO FCS: Tak jak JASO FC, ale jest to olej syntetyczny. ISO-L-EGD: Oleje dwusuwowe o doskonałych parametrach ochrony przed zabrudzeniem i wy szej sprawnoêci przy wysokich temperaturach. NMMA TC-W3: Oleje do silników stosowanych w łodziach motorowych. Zast puje klas API TD. Klasyfikacja jakoêci olejów do przekładni układu nap dowego API Symbolami klasyfikacji jakoêci olejów do smarowania przekładni układów nap dowych sà litery GL. Cyfra nast pujàca po tych literach odnosi si do zalecanego typu eksploatacji. Zawiera wi c informacj nie tyle o kategorii jakoêci oleju, ile o jego zdolnoêci do przenoszenia obcià eƒ. Stàd właêciwy dobór oleju do smarowania przekładni wymaga zawsze sprawdzenia zaleceƒ co do klasy GL, lepkoêci i innych parametrów. Obecnie na rynku jest pi ç klas API GL, które charakteryzujà si nast pujàcymi cechami: API GL-1: Olej przekładniowy bez dodatków typu EP. Olej zawiera jednak dodatki przeciwdziałajàce utlenianiu i korozji, a tak e dodatki obni ajàce temperatur płyni cia. API GL-2 i GL-3: Olej zawierajàcy lekkie domieszki EP. API GL-4: Olej z du à zawartoêcià dodatku EP, zazwyczaj stosowany do manualnych skrzyƒ biegów. API GL-5: Olej zawierajàcej wyjàtkowo du à iloêç dodatku EP (w przybli eniu dwa razy wi cej ni olej GL-4). Przeznaczony do mocno obcià onych przekładni głównych o zaz bieniu hipoidalnym. WłaÊciwy dobór oleju przekładniowego i oleju do reszty elementów układu nap dowego wymaga wi c stosowania oleju o zalecanej klasie GL. Na przykład, zastosowanie oleju klasy GL-5 w przekładni, do której rekomenduje si olej GL-4, skutkowaç mo e uszkodzeniem synchronizacji. Klasyfikacja jakoêci API nie dotyczy olejów do automatycznych skrzyƒ biegów. Oleje do przekładni automatycznych nie dzielà si według ogólnie przyj tej typologii jakoêci. Szczegółowe lub ogólne wymagania co do spełnianych przez nie parametrów formułuje sam producent skrzyƒ biegów. Doborem olejów przekładniowych oraz zajmiemy si w kontekêcie właêciwego doboru olejów w ogóle. Klasyfikacja olejów hydraulicznych W praktyce ka dy producent układów lub urzàdzeƒ hydraulicznych okreêla odpowiednie dla nich parametry. Oleje do układów hydraulicznych stosowane w ró nego typu pojazdach muszà zazwyczaj spełniaç nast pujàce wymogi: odpornoêç na zu ycie odpornoêç na utlenianie odpornoêç na korozj odpornoêç na pienienie zdolnoêç do oddzielania wody okreêlonà lepkoêç przy rozruchu i w trakcie pracy wysoki indeks lepkoêci niskà temperatur płyni cia 14 Pochodzenie smarów, rafinacja, właêciwoêci i klasyfikacja
15 W pojazdach, w których stosuje si układy hydrauliczne cz sto stosuje si specjalny olej hydrauliczny, lub olej silnikowy o parametrach jakoêci API CD i lepkoêci SAE 10W. Je eli olej powinien charakteryzowaç si tak e odpornoêcià na tworzenie emulsji z wodà, nale y zawsze si gaç po specjalny olej hydrauliczny. Producenci układów hydraulicznych stosujà si przy okreêlaniu swoich zaleceƒ do standardów ogólnych. Najbardziej znane z tych standardów to: DIN HVLP (ISO HV) (SS SH/SHS) Oleje zawierajà dodatki przeciwdziałajàce korozji, utlenianiu i zu yciu, oraz ulepszacze wskaênika lepkoêci (VI>140, ciênienie>100bar). Stosowane sà w hydraulice zewn trznej. DIN HLP (ISO HM) Oleje zawierajà dodatki przeciwdziałajàce korozji, utlenianiu i zu yciu (VI , ciênienie>100bar). Stosowane sà w hydraulice wewn trznej. DIN HL (ISO HL) Oleje zawierajà dodatki antykorozyjne i inhibitory utleniania (VI około 70, ciênienie>100bar). Stosowane w hydraulice wewn trznej starszych systemów. JeÊli chodzi o wymogi dotyczàce lepkoêci, to np. Vickers podaje, e w trakcie rozruchu lepkoêç mo e wynosiç: W pompie skrzydełkowej nie wi cej ni 800 mm²/s (cst) W pompie tłoczkowej nie wi cej ni 200 mm²/s (cst) LepkoÊç nie mo e w adnych warunkach spaêç poni ej 10 mm²/s (cst = centistoke) Tendencje do zmian tolerancji pasowaƒ elementów układów hydraulicznych, oraz wzrostu temperatury i ciênienia, w jakich sà u ytkowane, stwarza dodatkowy wymóg utrzymania właêciwej czystoêci oleju. Ocenia si, e ponad 80% zakłóceƒ w funkcjonowaniu systemów hydraulicznych spowodowane jest zanieczyszczeniami. Przed wyborem konkretnego oleju hydraulicznego nale y wi c zawsze sprawdziç, jakie sà zalecenia producenta układu hydraulicznego. DoÊwiadczenie pokazuje, e na jakoêci oleju hydraulicznego nie opłaca si oszcz dzaç. Smary klasyfikuje si ze wzgl du na rodzaj u ytego zag szczacza, oraz ze wzgl du na konsystencj. Produkuje si je z oleju i mydła metalicznego, lub mieszanek mydeł zag szczaczy, które majà wiàzaç olej. Zag szczaczem oleju w smarach samochodowych jest mydło litowe. Konsystencj smarów okreêla si według klasyfikacji NLGI. Specjalny, okreêlony normà, sto ek urzàdzenia do pomiaru jakoêci smaru zanurzany jest w nim na około 5 sekund, przy temperaturze +25ºC. Wynikiem pomiaru jest gł bokoêç zanurzenia sto ka, mierzona w dziesiàtych milimetra. Im mniejsza jest gł bokoêç zanurzenia, czyli penetracja, tym wy szy wskaênik NLGI. W pojazdach u ywa si najcz Êciej uniwersalnych smarów klasy NLGI 2. Klasa NLGI Penetracja/1/10 m Bywa, e poza klasyfikacjà jakoêci API, producenci samochodów okreêlajà jakoêç oleju na podstawie przeprowadzanych we własnym zakresie testów. Robià tak m.in. Caterpillar, Mercedes-Benz, Ford, General Motors, Mack, M.A.N., Volkswagen i Volvo. ACEA to Europejskie Zrzeszenie Producentów Pojazdów Samochodowych, które powstało w miejsce wczeêniejszego CCMC. Zadaniem tego stowarzyszenia jest m.in. rozwijanie klasyfikacji jakoêci olejów silnikowych w kontekêcie europejskich rozwiàzaƒ technicznych i warunków u ytkowania. Klasyfikacje jakoêci ACEA weszły w ycie z poczàtkiem 1996 roku, kiedy wycofano z u ytkowania wczeêniejsze kategorie G4, G5, PD2, D4 i D5. Zastàpiły je odpowiednio klasy ACEA A2, A3, B2, E1 i E3. Klasyfikacja smarów plastycznych Klasyfikacja według konsystencji smarów Klasyfikacje producentów samochodów Klasyfikacja ACEA Zgodnie z nowà klasyfikacjà ACEA 10/2004 oleje silnikowe dzielà si na trzy grupy: A/B oleje do silników benzynowych i silników wysokopr nych stosowanych w samochodach osobowych i dostawczych. C oleje o niskiej zawartoêci popiołu, przeznaczone do silników benzynowych i wysokopr nych stosowanych w samochodach osobowych i dostawczych E oleje do silników wysokopr nych stosowanych w samochodach ci arowych. Zaliczenie do którejê z wy ej wymienionych grup wymaga przeprowadzenia odpowiednich testów w laboratoryjnych chemicznych i badaƒ praktycznych. Testy laboratoryjne sprawdzajà m.in. lepkoêç oleju, jego odpornoêç na pienienie, szczelnoêç, antykorozyjnoêç. W testach przeprowadzanych w warunkach pozalaboratoryjnych bada si m.in. odpornoêç na Êcieranie ło ysk Êlizgowych, zu ycie pierêcieni tłokowych, wałów krzywkowych i gładzi cylindrów. Pochodzenie smarów, rafinacja, właêciwoêci i klasyfikacja 15
16 Silniki benzynowe i lekkie silniki Diesla Poni ej obowiàzujàce klasyfikacje: A1/B1: Przeznaczone do silników benzynowych i wysokopr nych, w których u ywa si olejów o niskim współczynniku tarcia i niskiej lepkoêci, gdzie lepkoêç HTHS wynosi 2,6 3.5 cp. A3/B3: Stabilne oleje o stałym wskaêniku lepkoêci i wysokich parametrach do silników benzynowych i wysokopr nych o wydłu onym przebiegu pomi dzy wymianami oleju i trudnych warunkach eksploatowania, A3/B4: Stabilne oleje o stałym wskaêniku lepkoêci i wysokich parametrach do silników benzynowych i silników diesla z wtryskiem bezpoêrednim. Nadajà si tak e do tych silników, w których zaleca si u ycie klasy A3/B3. Oleje Low Saps do samochodów osobowych A5/B5: Stabilne oleje o stałym wskaêniku lepkoêci i wysokich parametrach do silników benzynowych i wysokopr nych o wydłu onym przebiegu pomi dzy wymianami oleju, korzystajàcych z olejów o niskim współczynniku tarcia i niskiej lepkoêci, gdzie lepkoêç HTHS wynosi 2,9 3.5 cp. C1: Stabilne oleje o stałym wskaêniku lepkoêci i wysokich parametrach. Przeznaczone do pracy w silnikach wyposa onych w katalizatory, jak równie do silników benzynowych i wysokopr nych posiadajàcych filtr czàstek stałych DPF i trójfunkcyjny (trójdro ny) katalizator TWC, w których wymaga si olejów klasy SAPS o niskim współczynniku tarcia i niskiej lepkoêci, (o lepkoêci HTHS wy szej ni 2,9 cp). Oleje te wydłu ajà ywotnoêç filtra DPF i katalizatora TWC, oszcz dzajà paliwo i majà najni szy poziom popiołu (SAPS) C2: Stabilne oleje o stałym wskaêniku lepkoêci i wysokich parametrach, przeznaczone do silników benzynowych i wysokopr nych wyposa onych w katalizator, filtr czàstek stałych i katalizator trójfunkcyjnym (trójdro ny) kiedy wymaga si olejów klasy SAPS, o niskim współczynniku tarcia i niskiej lepkoêci (o lepkoêci HTHS wy szej ni 2,9 cp). Oleje te wydłu ajà ywotnoêç filtra DPF i katalizatora TWC oraz oszcz dzajà paliwo. Charakteryzujà si równie obni onym poziomem popiołu (SAPS) C3: Stabilne oleje o stałym wskaêniku lepkoêci i wysokich parametrach, przeznaczone do silników wyposa onych w katalizator, jak równie do silników benzynowych i wysokopr nych z filtrem czàstek stałych i z katalizatorem trójfunkcyjnym (trójdro nym). Oleje te wydłu ajà ywotnoêç filtra DPF i katalizatora TWC. Majà obni ony poziom popiołu (SAPS). Oleje do Silników Wysokopr nych u ywanych w samochodach ci arowych E1: Wymóg podstawowy, klasa wycofana z rynku w 1999 roku. E2: Powszechnie stosowane w samochodach ci arowych wyposa onych w silniki wysokopr ne, tak e z turbodoładowaniem, obcià onych w stopniu du ym lub Êrednim, dla normalnych przebiegów bez wymiany oleju. E3: Oleje wielostopniowe do silników EURO 1 i EURO 2, odpowiednie do zmiennych warunków atmosferycznych i wydłu onych przebiegów bez wymiany oleju. Lepsza ochrona przed zu yciem, osadami sadzy i szlamu ni w olejach klasy E2. Z koƒcem 2006 roku klasa ta b dzie wycofana z rynku. E4: Stabilne oleje o stałym wskaêniku lepkoêci, o doskonałych parametrach wpływajàcych na zachowanie czystoêci tłoków, chroniàce przed zu yciem mechanicznym, osadami sadzy i jednoczeênie o doskonałej smarownoêci. Rekomendowane do nowoczesnych silników Diesla, spełniajàcych normy czystoêci spalin EURO 1, EURO 2, EURO 3 i EURO 4, u ytkowanych w trudnych warunkach, przy wydłu onych przebiegach bez wymiany oleju. Odpowiednie do silników, w których nie zastosowano filtra czàstek stałych, a tak e do niektórych silników z EGR, oraz niektórych silników z systemami SCR (Selective Catalytic Reduction) i NOx. E5: Oleje te spełniajà równie wymagania amerykaƒskich producentów silników. Chronià przed przyêpieszonym zu yciem lepiej ni w klasach E3 i E4, ale gwarancj czystoêci tłoków oferujà na poziomie E3, czyli gorzej ni w klasie E4. Odpowiednie do bardzo długich przebiegów. Z koƒcem 2006 roku klasa ta b dzie wycofana z rynku. E6: Stabilne oleje o stałym wskaêniku lepkoêci, o doskonałych parametrach zapewniajàcych czystoêç tłoków, chroniàce przed zu yciem mechanicznym i osadami sadzy, a jednoczeênie o doskonałej smarownoêci. Rekomendowane do nowoczesnych silników Diesla, spełniajàcych normy czystoêci spalin EURO 1, EURO 2, EURO 3 i EURO 4, u ytkowanych w trudnych warunkach i przy wydłu onych przebiegach bez wymiany oleju. Odpowiednie do silników z filtrem czàstek stałych, lub te bez niego, a tak e do niektórych silników z EGR oraz niektórych silników z systemami SCR i NOx. Oleje klasy E6 rekomendowane sà do silników z filtrem czàstek stałych, w których planowane jest u ytkowanie paliwa o niskiej zawartoêci siarki (max 50 ppm). E7: Stabilne oleje o stałym wskaêniku lepkoêci, które zapewniajà wyjàtkowo skutecznà ochron i czystoêç tłoków, oraz zapobiegajà zu yciu gładzi cylindrów. Ponadto charakteryzuje je doskonała ochrona silnika 16 Pochodzenie smarów, rafinacja, właêciwoêci i klasyfikacja
17 przed przedwczesnym zu yciem, gromadzeniem si sadzy w instalacji turbodoładowania, kontrola poziomu zanieczyszczeƒ i doskonała smarownoêç. Zalecane do nowoczesnych silników Diesla, spełniajàcych normy czystoêci spalin EURO 1, EURO 2, EURO 3 i EURO 4, u ytkowanych w trudnych warunkach i przy wydłu onych przebiegach bez wymiany oleju. Odpowiednie do silników, których nie wyposa ono w filtr czàstek stałych, a tak e do wi kszoêci silników z EGR, oraz wi kszoêci silników z systemami SCR i NOx. Porównywanie klas oleju silnikowego okreêlonych w API oraz w ACEA nie jest miarodajne m.in. ze wzgl du na stosowanie ró nych technik testowania. Ogólnie mo na jednak powiedzieç, e właêciwoêci olejów nowych klas ACEA przewy szajà właêciwoêci olejów z odpowiadajàcych im, najwy szych klas API. W roku 1993 pojawiła si nowa klasyfikacja oleju, uwzgl dniajàca jego wpływ na oszcz dnoêci w zu yciu paliwa. Wyra a si ona procentowo, w odniesieniu do oleju b dàcego punktem odniesienia. Klasyfikacja ze wzgl du na oszcz dnoêç paliwa jest ÊciÊle zwiàzana z klasyfikacjà API. Na przykład klasa API SH/EC informuje, e olej nale àcy do klasy API SH zapewnia oszcz dnoêç paliwa rz du 1,5% w stosunku do oleju mineralnego SAE 20W-30. Stosowanie oleju API SH/EC II (czasem okreêlanego jako ILSAC GF-1) daje ju 2,7 % oszcz dnoêci w stosunku do tego samego punktu odniesienia. Klasyfikacje ze wzgl du na oszcz dnoêç paliwa Klasyfikacja ILSAC W roku 1996 klasyfikacj API SJ powiàzano z klasyfikacjà oszcz dnoêciowà ILSAC GF-2, w której punktem odniesienia jest olej syntetyczny 5W-30. W ramach nowej klasyfikacji okreêlono próg oszcz dnoêci dla poszczególnych klas lepkoêci. SAE 0W-20 i 5W-20 oszcz dnoêç min. 1,4% SAE 0W-30/40 i 5W-30/40/50 oszcz dnoêç min. 1,1% SAE 10W-XX i inne oleje oszcz dnoêç min. 0,5% Czyli im olej o ni szej lepkoêci, tym wi ksza oszcz dnoêç paliwa. W roku 2001 klasyfikacj API SM powiàzano z klasyfikacjà oszcz dnoêciowà ILSAC GF-3, w której punktem odniesienia jest ten sam olej syntetyczny 5W-30. Zakresy oszcz dnoêci paliwa policzono tu w odniesieniu do tych samych klas lepkoêci co we wczeêniejszej klasyfikacji ILSAC GF-2. SAE 0W-20 i 5W-20 oszcz dnoêç min. 2,0% SAE 0W-30 i 5W-30 oszcz dnoêç min. 1,6% SAE 10W-30 i inne oleje oszcz dnoêç min. 0,9% W roku 2004 klasyfikacj API SM powiàzano z klasyfikacjà oszcz dnoêciowà ILSAC GF-4, w której punktem odniesienia jest ten sam olej syntetyczny 5W-30. Zakresy oszcz dnoêci paliwa policzono tu w odniesieniu do tych samych klas lepkoêci, co we wczeêniejszej klasyfikacji ILSAC GF-3. SAE 0W-20 i 5W-20 oszcz dnoêç min. 2,3% SAE 0W-30 i 5W-30 oszcz dnoêç min. 1,8% Inne oleje oszcz dnoêç min. 1,1% Pochodzenie smarów, rafinacja, właêciwoêci i klasyfikacja 17
18 Cele i znaczenie smarowania Ârodki smarujàce muszà charakteryzowaç si ró nymi właêciwoêciami, zale nie od przeznaczenia i zastosowania. Poni ej przyjrzymy si wymaganiom, jakie przed smarami i olejami stawiajà najbardziej popularne konstrukcje techniczne. Silników Olej wysokiej jakoêci: rozdrobnione i wchłoni te przez olej produkty spalania. Olej niskiej jakoêci: grube i niezasymilowane przez olej pozostałoêci spalania. Przekładni układów nap dowych Układów hydraulicznych Smarami plastycznymi Przy zimowym rozruchu silnika Olej spełnia nast pujàce funkcje w silniku: Ograniczenie tarcia i zu ycia mechanicznego Chłodzenie Uszczelnienie Wiàzanie zanieczyszczeƒ Zapobieganie korozji Głównym zadaniem oleju jest zmniejszenie tarcia i mechanicznego zu ycia ruchomych elementów silnika. Niezale nie od warunków u ytkowania olej musi tworzyç na pokrytych nim powierzchniach trwałà, odpowiednio grubà warstw (film olejowy), którego rolà jest zapobieganie bezpoêredniemu ich stykowi. Zadaniem oleju jest spowodowanie wystàpienia zjawiska tarcia półpłynnego lub płynnego. Olej wpływa tak e na chłodzenie cz Êci mechanicznych. W przypadku silnika spalinowego przenosi ciepło odbierane ze smarowanych powierzchni i całego układu smarowania do miski olejowej, gdzie jest schładzany. Dla utrzymania ekonomicznej i niezakłóconej pracy silnika wa ne jest, by zachowywał on odpowiednià temperatur. Olej spełnia tak e rol uszczelniajàcà przestrzeni pomi dzy pierêcieniami tłokowymi a gładzià cylindra. Zapewnia to utrzymanie w cylindrze odpowiednich ciênieƒ i właêciwà prac. Temperatura w okolicach pracujàcych tłoków wynosi ºC. Olej musi mieç zatem mieç wystarczajàco wysoki wskaênik lepkoêci, aby uszczelniç wszystkie luzy. Ârodek smarujàcy powinien tak e gwarantowaç zachowanie czystoêci silnika. Olej dobrej jakoêci rozbija stałe produkty powstałe podczas procesu spalania na drobne czàsteczki i wià e je ze sobà. Dzi ki temu nie tworzà one przywierajàcej do powierzchni sadzy ani nie zostawiajà szlamu krà àcego w układzie. Wysokie temperatury wyst pujàce w silniku wymagajà tak e odpornoêci oleju na utlenianie. Ponadto olej neutralizuje kwasy powstajàce z procesów spalania, wody i innych zanieczyszczeƒ, przez co zapobiega rozwojowi procesów korozji smarowanych elementów. Olej u yty do smarowania przekładni, stosowanych jako elementy układu nap dowego, ma zadanie podobne do oleju silnikowego. Ma wpływaç na zmniejszenie tarcia i zu ycia powierzchni, przez co musi posiadaç odpowiednià lepkoêç i odpornoêç na utlenianie. Ponadto olej w przekładniach powinien zapobiegaç korozji elementów, a tak e tłumiç hałas towarzyszàcy ich pracy. W kołach z batych, gdzie zwykle wyst puje du e tarcie, olej musi je minimalizowaç. W automatycznych skrzyniach biegów olej musi oprócz ww. właêciwoêci posiadaç zdolnoêç do przenoszenia odpowiednich momentów obrotowych w układzie hydrodynamicznym. Poza tym od oleju u ytego do smarowania przekładni automatycznych oczekuje si zdolnoêci do ograniczania tarcia przy zmieniajàcej si pr dkoêci pracy układu. W układach hydraulicznych głównym zadaniem oleju jest przenoszenie mocy. Ponadto olej zapewnia smarowanie cz Êci ruchomych, uszczelnia, chłodzi i chroni cz Êci przed korozjà. Cele te łàczà si z całym szeregiem wymagaƒ, do których powrócimy przy okazji omawiania stosownej klasyfikacji. Szczególnie du ej iloêci smarów plastycznych u ywa si w samochodach ci arowych. Zmniejszenie tarcia i Êcierania powierzchni współpracujàcych elementów jest ich najwa niejszà funkcjà. Ponadto smary majà chroniç powierzchnie nara one na rdz i korozj, jak równie uszczelniaç miejsca szczególnie nara one na działanie wilgoci, kurzu i innych zanieczyszczeƒ. Chłodniejsze pory roku nakładajà na stosowane w samochodach Êrodki smarne dodatkowe wymagania. Przy uruchamianiu silnika w niskiej temperaturze wa ny jest stan techniczny samego silnika jak i jego osprz tu (np. urzàdzeƒ zapłonu i rozruchu, układu zasilania). JeÊli wszystko jest sprawne to o powodzeniu szybkiego uruchomienia zimnego silnika decyduje wyłàcznie liczba obrotów, która zale y praktycznie od dwóch elementów: sprawnoêci akumulatora i lepkoêci oleju silnikowego. Jak wczeêniej wspominaliêmy, lepkoêç oleju podlega wahaniom. Przy spadku temperatury lepkoêç roênie. Im bardziej lepki olej tym wi kszy opór, jaki stawia ruchomym cz Êciom silnika. W rezultacie przy g stym oleju silnikowym liczba obrotów silnika spada, co przysparza wi cej problemów podczas próby jego uruchomienia. Poczàtkowa pr dkoêç z jakà silnik powinien si obracaç, to co najmniej obrotów na minut. 18 Cele i znaczenie smarowania
19 Liczba obrotów silnika przy starcie obr./min Wpływ lepkoêci na liczb obrotów silnika. Wpływ lepkości na liczbę obrotów silnika Zamieszczony wykres pokazuje wpływ lepkoêci na liczb obrotów silnika podczas jego uruchamiania. Z wykresu wynika, e np. w temperaturze -30ºC olej Mobil 1 0W-40 pozwala na osiàgni cie 120 obr./min., olej SAE 10W 60 obr./min., SAE 20 zaê na 10 obr./min. Silnik musi byç uruchamiany nawet na silnym mrozie i równie olej musi wypełniaç swe zadania w ka dych warunkach pogodowych. Je eli lepkoêç oleju jest zbyt wysoka, jego przepompowanie przez układ smarowania silnika trwa znacznie dłu ej ni oleju o ni szej klasie lepkoêci i równie znacznie dłu ej ni w temperaturach dodatnich. Niedostateczne smarowanie mo e staç si przyczynà powa nych uszkodzeƒ, które nie sà mo e dostrzegalne natychmiast, ale po pewnym czasie ujawniajà si w postaci np. nadmiernego zu ycia oleju silnikowego, niskiego ciênienia spr ania i spadku mocy silnika. Zapewnienie łatwego rozruchu silnika w niskich temperaturach i zapewnienie mu efektywnego smarowania natychmiast po rozpocz ciu pracy wymagajà odpowiedniej lepkoêci oleju silnikowego. Przy zastosowaniu olejów SAE 10W, SAE 10W-30 i SAE 10W-40 silnik mo e byç, jeêli uwzgl dniç wyłàcznie smarowanie, uruchomiony ju w temperaturze -25ºC. Dolnà granicà skutecznego rozruchu dla olejów SAE 20 jest temperatura -15 ºC, a SAE 30 około -5 ºC. Granicà stosowalnoêci w pełni syntetycznego oleju Mobil 1 0W-40 jest -45 ºC. Temperatury uwzgl dniajà +5 ºC doliczone do granicy pompowalnoêci SAE. Jak wczeêniej zostało wspomniane, głównym zadaniem oleju jest zmniejszenie tarcia i zu ycia powierzchni. Zbyt silne tarcie współpracujàcych elementów powoduje spadek mocy silnika. Ogólnie mo na przyjàç, e spadek ten, spowodowany tarciem wynosi około 10%. Zwi kszona lepkoêç olejów silnikowych równie wià e si z kolejnymi stratami. Przeciwstawienie si tym tendencjom wymaga doboru olejów pod kàtem odpowiednich właêciwoêci, czego efektem z pewnoêcià b dà realne oszcz dnoêci paliwa. Wi kszoêç olejów syntetycznych charakteryzuje si znacznie zwi kszonymi własnoêciami ograniczajàcymi tarcie w ka dych warunkach termicznych, dlatego si ganie po nie skutecznie zapobiega stratom mocy silnika i korzystnie wpływa na koszty eksploatacji pojazdu. Ze wzgl du na oszcz dnoêç paliwa Przeprowadzone badania pozwoliły ustaliç, e napełnianie układu olejem Mobil 1 0W-40 pomaga oszcz dziç przeci tnie 4% paliwa. W przypadku niskich temperatur oszcz dnoêci te sà jeszcze bardziej znaczàce. Podobne straty mocy w takich warunkach powoduje olej g stniejàcy w przekładniach i w układzie przeniesienia nap du. Zwykły olej mineralny mo e si zamieniç w ciało stałe ju przy -10ºC. Stàd wniosek, e stosowanie równie w tym przypadku olejów syntetycznych przyczynia si do oszcz dnoêci paliwa. Korzystanie z oleju syntetycznego daje w zimie oszcz dnoêci rz du 10 15% ogólnych kosztów eksploatacji pojazdu, co przy jednorazowej wymianie oleju przekłada si na około 390 PLN*. Oszcz dnoêci sà tym wi ksze, im ni sza jest temperatura i im krótsze sà odległoêci pokonywane przez samochód. Olej syntetyczny Olej mineralny Zużycie paliwa Przebyta droga Wpływ wielkoêci przebiegu samochodu na zu ycie paliwa * za o enia: zu ycie paliwa 7,5 l/100 km; Êredni przebieg mi dzy wymianami oleju km; cena paliwa 3,50 PLN/litr; rzàd oszcz dnoêci 10% Cele i znaczenie smarowania 19
20 Przy zmiennych warunkach eksploatacji Funkcjonowanie pojazdów i maszyn niezale nie od warunków eksploatacji nie mo e budziç obaw o ich stan techniczny. Samochody wykorzystywane bywajà w ró ny sposób np. do krótkiej jazdy po mieêcie, długich i szybkich podró y po autostradach, przewo enia ci kich ładunków, jak równie do poruszania si w trudnym terenie. W trakcie krótkich przejazdów miejskich (zwłaszcza zimà) silnik jest niemal ciàgle niedogrzany. Paliwo nie jest wi c spalane w sposób całkowity i w zwiàzku z tym powstaje wtedy wi cej ni zwykle ubocznych produktów spalania w postaci pozostałoêci, czyli czàstek stałych. Zgodnie ze wspomnianà wczeêniej jednà z funkcji oleju silnikowego, sà przez niego wychwytywane i wiàzane, przez co zwi ksza si jego zanieczyszczenie. W zimie do oleju dostaje si te wi ksza iloêç wody. Wszystkie ciała obce, które mieszajà si z olejem, sà szkodliwe, a ich pojawianiu si nie mo na w pełni zapobiec. Rozwiàzaniem, które pozwala kontrolowaç ich szkodliwy wpływ czyli rozwój korozji, gromadzenie si sadzy i szlamu jest korzystanie z oleju wysokiej jakoêci i regularna jego wymiana. Temperatura oleju silnikowego podczas pracy silnika waha si pomi dzy +80ºC a +130ºC. Długie obcià enie ładunkiem lub wysokie obroty mogà jednak wpłynàç na znaczàcy jej wzrost. Wysoka temperatura pracy silnika wymaga od oleju dobrej odpornoêci na utlenianie i wystarczajàco wysokiej lepkoêci. LepkoÊç nie mo e spadaç poni ej 6 cst (mm2/s). Na przykład, olej SAE 10W osiàga granic 6 cst przy około +100ºC, a wielosezonowy olej SAE 10W-40 w temperaturze +140ºC. Zbyt cienkà warstw oleju mo na w praktyce rozpoznaç, gdy mamy do czynienia z szybkim ubywaniem oleju, oraz rosnàcà temperaturà wewnàtrz silnika. Świadczy to o zu yciu współpracujàcych powierzchni i grodzi ich zatarciem. Zakres stosowania oleju samochodowego o okreêlonej lepkoêci uzale niony jest zatem od tego, jakie sà wymagane parametry zimowego rozruchu i jaka jest najni sza dozwolona lepkoêç. Zakresy termicznej stosowalnoêci olejów Zu ycie oleju Zu ycie oleju w obiegu silnika jest zjawiskiem naturalnym, którego nie da si uniknàç. Olej smaruje m.in. tłoki, pierêcienie tłokowe, gładzie cylindrów, elementy rozrzàdu i ło yska. Poprzez odpowiednià konstrukcj tłoków i pierêcieni tłokowych olej dostaje si na powierzchni gładzi cylindra, gdzie oprócz funkcji smarujàcej pełni równie rol uszczelniacza pomi dzy tłokiem a cylindrem. W fazie suwu pracy, kiedy tłok porusza si w dół, warstwa oleju pozostajàcego na gładzi cylindra nad nim ulega spaleniu. Niewielkie iloêci oleju silnikowego dostajà si równie do komory spalania od góry i pochodzà z prowadnic zaworów. Jest to zjawisko niepo àdane i jego iloêç zale y wyłàcznie od luzów mi dzy prowadnicami a trzonkami zaworów. Ten olej równie zostaje spalony. 1. Stan silnika. Im dłu ej trwa eksploatacja silnika, tym wi ksze jest mechaniczne zu ycie jego elementów. Zwykle objawia si to powi kszonymi luzami, a to z kolei skutkowaç musi zwi kszonym zu yciem oleju silnikowego, który w wi kszych iloêciach zostaje po prostu spalany. Ponadto w mocno wyeksploatowanych silnikach cz sto zdarzajà si tak e wycieki zewn trzne, które jeszcze bardziej pogarszajà bilans zu ycia oleju. Wyciek jednej kropli oleju na 30 metrów przebytej drogi zamienia si po 1000 km w cały litr. 2. LepkoÊç i parowanie oleju. LepkoÊç i parowanie oleju majà du y wpływ na jego zu ycie. Jak pokazuje zamieszczona poni ej ilustracja im cieƒsza warstwa oleju, tym wi cej si go przedostaje do komory spalania. Odchudzanie filmu olejowego filmu przyczynia si tak e do wi kszych wycieków. W przypadku oleju mineralnego, wpływ na jego zu ycie ma tak e parowanie niskich jego frakcji. ZdolnoÊç do parowania wià e si z kolei ze składem olejów bazowych, ich lepkoêcià i temperaturà. Parowaniu sprzyjajà wysokie temperatury. Zjawisko parowania w mniejszym stopniu dotyczy olejów syntetycznych, stàd mniejsze ich zu ycie w porównaniu z olejami mineralnymi tej samej klasy SAE. 20 Cele i znaczenie smarowania
MOTOR OIL CHARAKTERYSTYKA. www.innochem.pl
CHARAKTERYSTYKA Royal Purple Motor Oil to syntetyczny olej silnikowy zalecany do stosowania we wszystkich typach 4-suwowych silników benzynowych jak i 2-suwowych oraz 4- suwowych silników Diesla, we flotach
Bardziej szczegółowoOlej rzepakowy, jako paliwo do silników z zapłonem samoczynnym
Coraz częściej jako paliwo stosuje się biokomponenty powstałe z roślin oleistych. Nie mniej jednak właściwości fizykochemiczne oleju napędowego i oleju powstałego z roślin znacząco różnią się miedzy sobą.
Bardziej szczegółowoLABORATORIUM TECHNOLOGII NAPRAW WERYFIKACJA TULEJI CYLINDROWYCH SILNIKA SPALINOWEGO
LABORATORIUM TECHNOLOGII NAPRAW WERYFIKACJA TULEJI CYLINDROWYCH SILNIKA SPALINOWEGO 2 1. Cel ćwiczenia : Dokonać pomiaru zuŝycia tulei cylindrowej (cylindra) W wyniku opanowania treści ćwiczenia student
Bardziej szczegółowoDr inż. Andrzej Tatarek. Siłownie cieplne
Dr inż. Andrzej Tatarek Siłownie cieplne 1 Wykład 3 Sposoby podwyższania sprawności elektrowni 2 Zwiększenie sprawności Metody zwiększenia sprawności elektrowni: 1. podnoszenie temperatury i ciśnienia
Bardziej szczegółowoSTANDARDY: ACEA E4 APROBATY: IVECO SHPDO, DAF LD, MACK EO-L, MERCEDES BENZ page 228.5, MAN M 3277, VOLVO VDS-2, RVI RXD, SCANIA LDF
MOTUL TEKMA ULTIMA 10W-40 Syntetyczny olej silnikowy do samochodów ciężarowych "TECHNOSYNTHESE " Z silnikami DIESLA z turbodoładowaniem LONG DRAIN SAE 10W-40 ZASTOSOWANIE Odpowiedni do najnowszych generacji
Bardziej szczegółowoUKŁAD ROZRUCHU SILNIKÓW SPALINOWYCH
UKŁAD ROZRUCHU SILNIKÓW SPALINOWYCH We współczesnych samochodach osobowych są stosowane wyłącznie rozruszniki elektryczne składające się z trzech zasadniczych podzespołów: silnika elektrycznego; mechanizmu
Bardziej szczegółowoSzczegółowe informacje na temat gumy, rodzajów gumy oraz jej produkcji można znaleźć w Wikipedii pod adresem:
GUMA. To rozciągliwy materiał, elastomer chemicznie zbudowany z alifatycznych łańcuchów polimerowych (np. poliolefin), które są w stosunkowo niewielkim stopniu usieciowane w procesie wulkanizacji kauczuku
Bardziej szczegółowoROZPORZÑDZENIE MINISTRA GOSPODARKI 1) z dnia 7 grudnia 2007 r.
1765 ROZPORZÑDZENIE MINISTRA GOSPODARKI 1) z dnia 7 grudnia 2007 r. w sprawie wymagaƒ, którym powinny odpowiadaç analizatory spalin samochodowych, oraz szczegó owego zakresu sprawdzeƒ wykonywanych podczas
Bardziej szczegółowoZałącznik Szczegółowy opis przedmiotu zamówienia na CZĘŚĆ II
Szczegółowy opis przedmiotu zamówienia na CZĘŚĆ II wyposażenie wraz z montażem i uruchomieniem stanowisk demonstracyjnych w Zespole Szkół Mechanicznych Załącznik Lp. Nazwa przedmiotu zamówienia ilość Istotne
Bardziej szczegółowoINSTRUKCJA OBSŁUGI URZĄDZENIA: 0101872HC8201
INSTRUKCJA OBSŁUGI URZĄDZENIA: PZ-41SLB-E PL 0101872HC8201 2 Dziękujemy za zakup urządzeń Lossnay. Aby uŝytkowanie systemu Lossnay było prawidłowe i bezpieczne, przed pierwszym uŝyciem przeczytaj niniejszą
Bardziej szczegółowoMAKSYMALNA WYDAJNOŚĆ MŁOTY HYDRAULICZNE TYPU TXH
MAKSYMALNA WYDAJNOŚĆ MŁOTY HYDRAULICZNE TYPU TXH MŁOTY HYDRAULICZNE TYPU TXH SKONCENTROWANA MOC Solidność i precyzja Wysokowydajne młoty hydrauliczne Terex, poszerzające wszechstronność koparko-ładowarek,
Bardziej szczegółowododatki do oleju napędowego
Diesel Treatment Dodatek czyszczący do silników Diesel'a - Przywraca maksymalną efektywność układu paliwowego we wszystkich silnikach Diesel a, również turbodoładowanych. - Utrzymuje prawidłową pracę wtryskiwaczy.
Bardziej szczegółowoOleje i smary motoryzacyjne. Przewodnik
Oleje i smary motoryzacyjne Przewodnik Wszystkie zawarte w tym dokumencie informacje mają charakter orientacyjny i na ich podstawie nie należy przedstawiać żadnych żądań [wymagań]. ExxonMobil nie odpowiada
Bardziej szczegółowoPrzegląd I Przegląd I wykonuje się jako pierwszy serwis lub, gdy wcześniej wykonano przegląd II
Modele Wszystkie Częstotliwość przeglądów Co 1 rok / 15 000 km (w zależności, co nastąpi pierwsze) Przegląd I Przegląd I wykonuje się jako pierwszy serwis lub, gdy wcześniej wykonano przegląd II Przegląd
Bardziej szczegółowoPojazd podstawowy AT. łączników w automatycznych. Wymaganie to nie dotyczy następuj. łączników. w: - od akumulatora do układu zimnego startu i wyłą
POJAZD AT Średnice przewodów w powinny być na tyle duże, aby nie dochodziło o do ich przegrzewania. Przewody powinny być należycie izolowane. Wszystkie obwody elektryczne powinny być zabezpieczone za pomocą
Bardziej szczegółowo3. BADA IE WYDAJ OŚCI SPRĘŻARKI TŁOKOWEJ
1.Wprowadzenie 3. BADA IE WYDAJ OŚCI SPRĘŻARKI TŁOKOWEJ Sprężarka jest podstawowym przykładem otwartego układu termodynamicznego. Jej zadaniem jest między innymi podwyższenie ciśnienia gazu w celu: uzyskanie
Bardziej szczegółowoPAKOWARKA PRÓŻNIOWA VAC-10 DT, VAC-20 DT, VAC-20 DT L, VAC-20 DT L 2A VAC-40 DT, VAC-63 DT, VAC-100 DT
PAKOWARKA PRÓŻNIOWA VAC-10 DT, VAC-20 DT, VAC-20 DT L, VAC-20 DT L 2A VAC-40 DT, VAC-63 DT, VAC-100 DT Modele elektroniczne z cyfrowym panelem Czasowa regulacja próżni INSTRUKCJA OBSŁUGI, INSTALACJI I
Bardziej szczegółowoNOWA OFERTA DODATKI RENAulT Wersja 2015
NOWA OFERTA DODATKI renault Wersja 2015 ODKRYJ NOWĄ GAMĘ DODATKÓW Krótsza i bardziej przejrzysta oferta, która zaspokaja potrzeby zarówno profesjonalistów, jak i klientów indywidualnych. Pomijając rozwój
Bardziej szczegółowoInstrukcja obsługi platformy zakupowej e-osaa (klient podstawowy)
Instrukcja obsługi platformy zakupowej e-osaa (klient podstawowy) 1. Wejście na stronę http://www.officemedia.com.pl strona główną Office Media 2. Logowanie do zakupowej części serwisu. Login i hasło należy
Bardziej szczegółowoWynagrodzenia i świadczenia pozapłacowe specjalistów
Wynagrodzenia i świadczenia pozapłacowe specjalistów Wynagrodzenia i podwyżki w poszczególnych województwach Średnie podwyżki dla specjalistów zrealizowane w 2010 roku ukształtowały się na poziomie 4,63%.
Bardziej szczegółowoWZORU UŻYTKOWEGO EGZEMPLARZ ARCHIWALNY. d2)opis OCHRONNY. (19) PL (n)62894. Centralny Instytut Ochrony Pracy, Warszawa, PL
RZECZPOSPOLITA POLSKA Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej d2)opis OCHRONNY WZORU UŻYTKOWEGO (21) Numer zgłoszenia: 112772 (22) Data zgłoszenia: 29.11.2001 EGZEMPLARZ ARCHIWALNY (19) PL (n)62894 (13)
Bardziej szczegółowoKarta charakterystyki Zgodnie z 1907/2006/WE, Artykuł 31 Data druku: 29.08.2008 Data aktualizacji: 29.08.2008. Smarowanie. jak wyżej.
1. Identyfikacja preparatu i nazwa firmy Informacje o produkcie: Nazwa handlowa: Zastosowanie preparatu: Dostawca: Infolinia: Informacja o nagłych przypadkach: Smar litowy uniwersalny 7022 Smarowanie Siebert
Bardziej szczegółowoNAJWAŻNIEJSZE ZALETY LAMP DIODOWYCH
NAJWAŻNIEJSZE ZALETY LAMP DIODOWYCH Pozwalają zaoszczędzić do 80% energii elektrycznej i więcej! Strumień światła zachowuje 100% jakości w okresie eksploatacji nawet do 50.000 do 70.000 h tj. w okresie
Bardziej szczegółowoInteligentna formuła
Inteligentna formuła Szeroki zakres zastosowań Nowy olej serwisowy F1 jest produktem opracowanym przez firmę W&H. Jego skład jest rezultatem rozwoju nowoczesnej technologii produkcji instrumentów stomatologicznych.
Bardziej szczegółowo1 Postanowienia ogólne
Załącznik Nr 1 do Uchwały Nr XXXV/494/2014 Rady Miejskiej w Miechowie z dnia 19 lutego 2014 r. Regulamin określający zasady udzielania dotacji celowych z budżetu Gminy i Miasta Miechów do inwestycji służących
Bardziej szczegółowoROZPORZÑDZENIE MINISTRA ZDROWIA 1) z dnia 18 paêdziernika 2002 r. w sprawie podstawowych warunków prowadzenia apteki.
1565 ROZPORZÑDZENIE MINISTRA ZDROWIA 1) z dnia 18 paêdziernika 2002 r. w sprawie podstawowych warunków prowadzenia apteki. Na podstawie art. 95 ust. 4 ustawy z dnia 6 wrzeênia 2001 r. Prawo farmaceutyczne
Bardziej szczegółowoWoda to życie. Filtry do wody. www.ista.pl
Woda to życie Filtry do wody www.ista.pl Filtry do wody Mamy coś na osady i korozję Dobra i czysta woda pitna stała się dla nas prawie oczywistą rzeczą. Przedsiębiorstwa wodociągowe dokładają dużych starań
Bardziej szczegółowoDynamika wzrostu cen nośników energetycznych
AKTUALIZACJA PROJEKTU ZAŁOŻEŃ DO PLANU ZAOPATRZENIA W CIEPŁO, ENERGIĘ ELEKTRYCZNĄ I PALIWA GAZOWE DLA MIASTA KATOWICE Część 13 Dynamika wzrostu cen nośników energetycznych W 880.13 2/24 SPIS TREŚCI 13.1
Bardziej szczegółowoPROCEDURA OCENY RYZYKA ZAWODOWEGO. w Urzędzie Gminy Mściwojów
I. Postanowienia ogólne 1.Cel PROCEDURA OCENY RYZYKA ZAWODOWEGO w Urzędzie Gminy Mściwojów Przeprowadzenie oceny ryzyka zawodowego ma na celu: Załącznik A Zarządzenia oceny ryzyka zawodowego monitorowanie
Bardziej szczegółowoUwarunkowania rozwoju miasta
AKTUALIZACJA PROJEKTU ZAŁOŻEŃ DO PLANU ZAOPATRZENIA W CIEPŁO, ENERGIĘ ELEKTRYCZNĄ I PALIWA GAZOWE DLA MIASTA KATOWICE Część 06 Uwarunkowania rozwoju miasta W 880.06 2/9 SPIS TREŚCI 6.1 Główne czynniki
Bardziej szczegółowoWYJASNIENIA I MODYFIKACJA SPECYFIKACJI ISTOTNYCH WARUNKÓW ZAMÓWIENIA
Szczecin dnia 28.07.2015r. Akademia Sztuki w Szczecinie Pl. Orła Białego 2 70-562 Szczecin Dotyczy: Przetarg nieograniczony na dostawę urządzeń i sprzętu stanowiącego wyposażenie studia nagrań na potrzeby
Bardziej szczegółowo2.Prawo zachowania masy
2.Prawo zachowania masy Zdefiniujmy najpierw pewne podstawowe pojęcia: Układ - obszar przestrzeni o określonych granicach Ośrodek ciągły - obszar przestrzeni którego rozmiary charakterystyczne są wystarczająco
Bardziej szczegółowoZarządzanie projektami. wykład 1 dr inż. Agata Klaus-Rosińska
Zarządzanie projektami wykład 1 dr inż. Agata Klaus-Rosińska 1 DEFINICJA PROJEKTU Zbiór działań podejmowanych dla zrealizowania określonego celu i uzyskania konkretnego, wymiernego rezultatu produkt projektu
Bardziej szczegółowoSzybkoschładzarki SZYBKOSCHŁADZARKI. Szybkoschładzarki z funkcją 50 szybkozamrażania
SZYBKOSCHŁADZARKI Szybkoschładzarki z funkcją 50 szybkozamrażania SZYBKOSCHŁADZARKI DLACZEGO WARTO ICH UŻYWAĆ? Wszystkie świeże produkty zawierają naturalną florę bakteryjną, która w sprzyjających warunkach
Bardziej szczegółowoCYFROWY MIERNIK REZYSTANCJI UZIEMIENIA KRT 1520 INSTRUKCJA OBSŁUGI
CYFROWY MIERNIK REZYSTANCJI UZIEMIENIA KRT 1520 INSTRUKCJA OBSŁUGI Cyfrowy miernik rezystancji uziemienia SPIS TREŚCI 1 WSTĘP...3 2 BEZPIECZEŃSTWO UŻYTKOWANIA...3 3 CECHY UŻYTKOWE...4 4 DANE TECHNICZNE...4
Bardziej szczegółowoPomiar prądów ziemnozwarciowych W celu wprowadzenia ewentualnych korekt nastaw zabezpieczeń. ziemnozwarciowych.
Załącznik nr 2 do Instrukcji Ruchu i Eksploatacji Sieci Dystrybucyjnej ZAKRES POMIARÓW I PRÓB EKSPLOATACYJNYCH URZĄDZEŃ SIECI ELEKTROENERGETYCZNYCH ORAZ TERMINY ICH WYKONANIA Lp. Nazwa urządzenia Rodzaj
Bardziej szczegółowoSPECYFIKACJA ISTOTNYCH WARUNKÓW ZAMÓWIENIA
SPECYFIKACJA ISTOTNYCH WARUNKÓW ZAMÓWIENIA szacunkowa wartość zamówienia poniżej progu unijnego. PKS w Suwałkach S.A. 16-400 SUWAŁKI ul. W. Polskiego 100 e-mail: pks@suwalki.com.pl tel. 87 566 52 41, fax.
Bardziej szczegółowoGazowa pompa ciepła firmy Panasonic
Gazowa pompa ciepła firmy Panasonic Gazowa pompa ciepła różni się od pompy ciepła zasilanej energią elektryczną tym, że jej kompresor napędzany jest przez silnik gazowy. Agregat GHP (gazowej pompy ciepła)
Bardziej szczegółowoInstalacja. Zawartość. Wyszukiwarka. Instalacja... 1. Konfiguracja... 2. Uruchomienie i praca z raportem... 4. Metody wyszukiwania...
Zawartość Instalacja... 1 Konfiguracja... 2 Uruchomienie i praca z raportem... 4 Metody wyszukiwania... 6 Prezentacja wyników... 7 Wycenianie... 9 Wstęp Narzędzie ściśle współpracujące z raportem: Moduł
Bardziej szczegółowoTechniki korekcyjne wykorzystywane w metodzie kinesiotapingu
Techniki korekcyjne wykorzystywane w metodzie kinesiotapingu Jak ju wspomniano, kinesiotaping mo e byç stosowany jako osobna metoda terapeutyczna, jak równie mo e stanowiç uzupe nienie innych metod fizjoterapeutycznych.
Bardziej szczegółowoKlasyfikacja i oznakowanie substancji chemicznych i ich mieszanin. Dominika Sowa
Klasyfikacja i oznakowanie substancji chemicznych i ich mieszanin Dominika Sowa Szczecin, 8 maj 2014 Program prezentacji: 1. Definicja substancji i mieszanin chemicznych wg Ustawy o substancjach chemicznych
Bardziej szczegółowoUCHWALA NR XXXIXI210/13 RADY MIASTA LUBARTÓW. z dnia 25 września 2013 r.
UCHWALA NR XXXIXI210/13 RADY MIASTA LUBARTÓW z dnia 25 września 2013 r. w sprawie zasad wynajmowania lokali wchodzących w skład mieszkaniowego zasobu Gminy Miasto Lubartów Na podstawie art. 18 ust. 2 pkt
Bardziej szczegółowoMetrologia cieplna i przepływowa
Metrologia cieplna i przepływowa Systemy, Maszyny i Urządzenia Energetyczne, I rok mgr Pomiar małych ciśnień Instrukcja do ćwiczenia Katedra Systemów Energetycznych i Urządzeń Ochrony Środowiska AGH Kraków
Bardziej szczegółowoREGULAMIN ZADANIA KONKURENCJI CASE STUDY V OGOLNOPOLSKIEGO KONKURSU BEST EGINEERING COMPETITION 2011
REGULAMIN ZADANIA KONKURENCJI CASE STUDY V OGOLNOPOLSKIEGO KONKURSU BEST EGINEERING COMPETITION 2011 Cel zadania: Zaplanować 20-letni plan rozwoju energetyki elektrycznej w Polsce uwzględniając obecny
Bardziej szczegółowoNowoczesne systemy regulacji wydajności spręŝarek chłodniczych: tłokowych, śrubowych i spiralnych. Część 1. Autor: Marek Kwiatkowski
Nowoczesne systemy regulacji wydajności spręŝarek chłodniczych: tłokowych, śrubowych i spiralnych. Część 1 Autor: Marek Kwiatkowski Spis treści: 1. Przyczyny stosowania regulacji wydajności spręŝarki 2.
Bardziej szczegółowo(13) B1 PL 161821 B1 RZECZPOSPOLITA POLSKA (12) OPIS PATENTOWY (19) PL (11) 161821
RZECZPOSPOLITA POLSKA (12) OPIS PATENTOWY (19) PL (11) 161821 (13) B1 Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej (21) Numer zgłoszenia: 283615 (22) Data zgłoszenia: 02.02.1990 (51) IntCl5: G05D 7/00 (54)Regulator
Bardziej szczegółowoURZĄD STATYSTYCZNY W WARSZAWIE ul. 1 Sierpnia 21, 02-134 Warszawa TRANSPORT W WOJEWÓDZTWIE MAZOWIECKIM W 2014 R.
URZĄD STATYSTYCZNY W WARSZAWIE ul. 1 Sierpnia 21, 02-134 Warszawa Informacja sygnalna Data opracowania: 30.10.2015 r. Kontakt: e-mail: sekretariatuswaw@stat.gov.pl tel. 22 464 23 15 faks 22 846 76 67 Internet:
Bardziej szczegółowoTechniczne nauki М.М.Zheplinska, A.S.Bessarab Narodowy uniwersytet spożywczych technologii, Кijow STOSOWANIE PARY WODNEJ SKRAPLANIA KAWITACJI
Techniczne nauki М.М.Zheplinska, A.S.Bessarab Narodowy uniwersytet spożywczych technologii, Кijow STOSOWANIE PARY WODNEJ SKRAPLANIA KAWITACJI SKLAROWANEGO SOKU JABŁKOWEGO Skutecznym sposobem leczenia soku
Bardziej szczegółowoEgzamin dyplomowy pytania
Egzamin dyplomowy pytania 1. Równania ruchu punktu. Równanie ruchu bryły sztywnej. Stopnie swobody. 2. Tarcie. Rodzaje tarcia. Prawa fizyki dotyczące tarcia. 3. Praca. Energia: mechaniczna, elektryczna,
Bardziej szczegółowoDobór nastaw PID regulatorów LB-760A i LB-762
1 z 5 Dobór nastaw PID regulatorów LB-760A i LB-762 Strojenie regulatorów LB-760A i LB-762 Nastawy regulatora PID Regulatory PID (rolnicze np.: LB-760A - poczynając od wersji 7.1 programu ładowalnego,
Bardziej szczegółowoKategoria środka technicznego
DEKRA Polska - Centrala tel. (022) 577 36 13, faks (022) 577 36 36 Rzeczoznawca: Grzegorz Charko UWAGA: Ze względu na przeznaczenie dokumentu usunięto w nim wszelkie informacje dotyczące wartości pojazdu,
Bardziej szczegółowoZasady odliczania VAT naliczonego od nabycia samochodu i paliwa
Zasady odliczania VAT naliczonego od nabycia samochodu i paliwa Co do zasady podatnikowi podatku od towarów i usług przysługuje prawo do obniżenia kwoty podatku należnego o kwotę podatku naliczonego w
Bardziej szczegółowoEGZEMPLARZ ARCHIWALNY WZORU UŻYTKOWEGO (12,OPIS OCHRONNY. (19) PL di)62974 B62D 57/02 (2006.01) Dudek Piotr, Włocławek, PL
EGZEMPLARZ ARCHIWALNY RZECZPOSPOLITA POLSKA Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej (12,OPIS OCHRONNY WZORU UŻYTKOWEGO (21) Numer zgłoszenia: 114126 (22) Data zgłoszenia: 11.06.2003 (19) PL di)62974
Bardziej szczegółowoOgólna charakterystyka kontraktów terminowych
Jesteś tu: Bossa.pl Kurs giełdowy - Część 10 Ogólna charakterystyka kontraktów terminowych Kontrakt terminowy jest umową pomiędzy dwiema stronami, z których jedna zobowiązuje się do nabycia a druga do
Bardziej szczegółowoOpis programu do wizualizacji algorytmów z zakresu arytmetyki komputerowej
Opis programu do wizualizacji algorytmów z zakresu arytmetyki komputerowej 3.1 Informacje ogólne Program WAAK 1.0 służy do wizualizacji algorytmów arytmetyki komputerowej. Oczywiście istnieje wiele narzędzi
Bardziej szczegółowotel/fax 018 443 82 13 lub 018 443 74 19 NIP 7343246017 Regon 120493751
Zespół Placówek Kształcenia Zawodowego 33-300 Nowy Sącz ul. Zamenhoffa 1 tel/fax 018 443 82 13 lub 018 443 74 19 http://zpkz.nowysacz.pl e-mail biuro@ckp-ns.edu.pl NIP 7343246017 Regon 120493751 Wskazówki
Bardziej szczegółowoPODNOŚNIK KANAŁOWY WWKR 2
Zastosowanie Dźwignik kanałowy, jeżdżący po obrzeżach kanału samochodowego, dzięki łatwości manewrowania poziomego (stosunkowo mały ciężar) i pionowego, znajduje szerokie zastosowanie w pracach obsługowo-naprawczych
Bardziej szczegółowoSamochody osobowe i vany
Poradnik na potrzeby zielonych zamówień publicznych Samochody osobowe i vany Aktualizacja: Maj 2016 Courtesy of: autogastechnik.eu Dlaczego warto stosować kryteria Topten? Topten.info.pl Pro (www.topten.info.pl)
Bardziej szczegółowo(Tekst ujednolicony zawierający zmiany wynikające z uchwały Rady Nadzorczej nr 58/2011 z dnia 22.02.2011 r.)
(Tekst ujednolicony zawierający zmiany wynikające z uchwały Rady Nadzorczej nr 58/2011 z dnia 22.02.2011 r.) REGULAMIN REALIZACJI WYMIANY STOLARKI OKIENNEJ W SPÓŁDZIELNI MIESZKANIOWEJ RUBINKOWO W TORUNIU
Bardziej szczegółowoPAŃSTWOWA WYŻSZA SZKOŁA ZAWODOWA W PILE INSTYTUT POLITECHNICZNY. Zakład Budowy i Eksploatacji Maszyn PRACOWNIA TERMODYNAMIKI TECHNICZNEJ INSTRUKCJA
PAŃSTWOWA WYŻSZA SZKOŁA ZAWODOWA W PILE INSTYTUT POLITECHNICZNY Zakład Budowy i Eksploatacji Maszyn PRACOWNIA TERMODYNAMIKI TECHNICZNEJ INSTRUKCJA Temat ćwiczenia: POMIAR CIŚNIENIA SPRĘŻANIA SILNIKA SPALINOWEGO.
Bardziej szczegółowoPL 205289 B1 20.09.2004 BUP 19/04. Sosna Edward,Bielsko-Biała,PL 31.03.2010 WUP 03/10 RZECZPOSPOLITA POLSKA (12) OPIS PATENTOWY (19) PL (11) 205289
RZECZPOSPOLITA POLSKA (12) OPIS PATENTOWY (19) PL (11) 205289 (13) B1 (21) Numer zgłoszenia: 359196 (51) Int.Cl. B62D 63/06 (2006.01) Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej (22) Data zgłoszenia: 17.03.2003
Bardziej szczegółowoROZPORZĄDZENIE MINISTRA INFRASTRUKTURY. z dnia 25 stycznia 2002 r. (Dz. U. z dnia 8 lutego 2002 r.)
ROZPORZĄDZENIE MINISTRA INFRASTRUKTURY z dnia 25 stycznia 2002 r. w sprawie wysokości opłat za przeprowadzenie badań technicznych pojazdów. (Dz. U. z dnia 8 lutego 2002 r.) Na podstawie art. 84a ust. 1
Bardziej szczegółowoZARZĄDZENIE NR 24/2010 Wójta Gminy Pawonków z dnia 30 kwietnia 2010r.
ZARZĄDZENIE NR 24/2010 Wójta Gminy Pawonków z dnia 30 kwietnia 2010r. w sprawie: wprowadzenia norm zużycia paliw płynnych pojazdów samochodowych i sprzętu silnikowego eksploatowanych w jednostkach ochotniczych
Bardziej szczegółowoSTOWARZYSZENIE LOKALNA GRUPA DZIAŁANIA JURAJSKA KRAINA REGULAMIN ZARZĄDU. ROZDZIAŁ I Postanowienia ogólne
Załącznik do uchwały Walnego Zebrania Członków z dnia 28 grudnia 2015 roku STOWARZYSZENIE LOKALNA GRUPA DZIAŁANIA JURAJSKA KRAINA REGULAMIN ZARZĄDU ROZDZIAŁ I Postanowienia ogólne 1 1. Zarząd Stowarzyszenia
Bardziej szczegółowoI. Minimalne wymagania. Tool Form s.c. Jacek Sajan, Piotr Adamiak. ul. Pafalu 11, 58-100 Świdnica, NIP: 884-267-64-98
Świdnica, 20.11.2015r. Tool Form s.c. Jacek Sajan, Piotr Adamiak ul. Pafalu 11, 58-100 Świdnica, NIP: 884-267-64-98 w związku z realizacjąprojektu pn. Rozpoczęcie produkcji matryc i stempli wykonanych
Bardziej szczegółowoDziennik Ustaw Nr 89 5994 Poz. 827 i 828 ROZPORZÑDZENIE MINISTRA FINANSÓW. z dnia 14 maja 2003 r.
Dziennik Ustaw Nr 89 5994 Poz. 827 i 828 827 ROZPORZÑDZENIE MINISTRA FINANSÓW z dnia 14 maja 2003 r. zmieniajàce rozporzàdzenie w sprawie okreêlenia wzoru bankowego dokumentu p atniczego sk adek, do których
Bardziej szczegółowoCzteropompowy zestaw do podnoszenia ciśnienia ZKA35/3-6/4
1 Czteropompowy zestaw do podnoszenia ciśnienia ZKA35/3-6/4 2 Spis treści 1. Wstęp... 3 2. Konstrukcja zestawu ZKA35/3-6/4... 4 3. Zastosowanie... 7 4. Regulacja pracy pompy w zestawie... 7 5. Montaż zestawu
Bardziej szczegółowoAdres strony internetowej, na której Zamawiający udostępnia Specyfikację Istotnych Warunków Zamówienia: lublin.so.gov.pl
Adres strony internetowej, na której Zamawiający udostępnia Specyfikację Istotnych Warunków Zamówienia: lublin.so.gov.pl Lublin: Dostawa mebli dla warsztatów szkolnych na terenie Schroniska dla Nieletnich
Bardziej szczegółowoTesty i normy dla olejów silnikowych samochodów osobowych i ciężarowych
Testy i normy dla olejów silnikowych samochodów osobowych i ciężarowych data aktualizacji: 2016.08.10 Tomasz Piergies specjalista z Działu Badań i Rozwoju Orlen Oil Wymagania dla nowoczesnych olejów silnikowych
Bardziej szczegółowoBielsko-Biała, dn. 10.02.2015 r. Numer zapytania: R36.1.089.2015. WAWRZASZEK ISS Sp. z o.o. ul. Leszczyńska 22 43-300 Bielsko-Biała ZAPYTANIE OFERTOWE
Bielsko-Biała, dn. 10.02.2015 r. Numer zapytania: R36.1.089.2015 WAWRZASZEK ISS Sp. z o.o. ul. Leszczyńska 22 43-300 Bielsko-Biała ZAPYTANIE OFERTOWE W związku realizacją projektu badawczo-rozwojowego
Bardziej szczegółowoWyznaczanie współczynnika sprężystości sprężyn i ich układów
Ćwiczenie 63 Wyznaczanie współczynnika sprężystości sprężyn i ich układów 63.1. Zasada ćwiczenia W ćwiczeniu określa się współczynnik sprężystości pojedynczych sprężyn i ich układów, mierząc wydłużenie
Bardziej szczegółowoKARTA CHARAKTERYSTYKI PREPARATU Pochłaniacz wilgoci, wkład uzupełniający
1 Identyfikacja preparatu oraz identyfikacja dystrybutora Nazwa handlowa: Zastosowanie preparatu: Zapewnienie wilgotności powietrza w pomieszczeniach na poziomie 50 % Kraj pochodzenia: Szwecja Pojemność
Bardziej szczegółowoEksperyment,,efekt przełomu roku
Eksperyment,,efekt przełomu roku Zapowiedź Kluczowe pytanie: czy średnia procentowa zmiana kursów akcji wybranych 11 spółek notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie (i umieszczonych już
Bardziej szczegółowoMetody wyceny zasobów, źródła informacji o kosztach jednostkowych
Metody wyceny zasobów, źródła informacji o kosztach jednostkowych by Antoni Jeżowski, 2013 W celu kalkulacji kosztów realizacji zadania (poszczególnych działań i czynności) konieczne jest przeprowadzenie
Bardziej szczegółowoPRZEPISY KLASYFIKACJI I BUDOWY STATKÓW MORSKICH
PRZEPISY KLASYFIKACJI I BUDOWY STATKÓW MORSKICH ZMIANY NR 2/2010 do CZĘŚCI VIII INSTALACJE ELEKTRYCZNE I SYSTEMY STEROWANIA 2007 GDAŃSK Zmiany Nr 2/2010 do Części VIII Instalacje elektryczne i systemy
Bardziej szczegółowoGPD Gumowe wkłady uszczelniaja ce
Systemy techniki budowlanej www.ustec.pl GPD Gumowe wkłady uszczelniaja ce 72 godzinny serwis dostawy Gwarantowana jakość Światowa sieć dystrybucji Obsługa Klienta i serwis na życzenie dla wszystkich produktów
Bardziej szczegółowoPrezentacja dotycząca sytuacji kobiet w regionie Kalabria (Włochy)
Prezentacja dotycząca sytuacji kobiet w regionie Kalabria (Włochy) Położone w głębi lądu obszary Kalabrii znacznie się wyludniają. Zjawisko to dotyczy całego regionu. Do lat 50. XX wieku przyrost naturalny
Bardziej szczegółowoGrupa bezpieczeństwa kotła KSG / KSG mini
Grupa bezpieczeństwa kotła KSG / KSG mini Instrukcja obsługi i montażu 77 938: Grupa bezpieczeństwa kotła KSG 77 623: Grupa bezpieczeństwa kotła KSG mini AFRISO sp. z o.o. Szałsza, ul. Kościelna 7, 42-677
Bardziej szczegółowoZagospodarowanie magazynu
Zagospodarowanie magazynu Wymagania wobec projektu magazynu - 1 jak najlepsze wykorzystanie pojemności związane z szybkością rotacji i konieczną szybkością dostępu do towaru; im większa wymagana szybkość
Bardziej szczegółowoZARZĄDZENIE Nr W.0050.1.15.2013 Wójta Gminy Łapsze Niżne z dnia 28 marca 2013 roku
WÓJT GMINY ŁAPSZE NIŻNE (Pieczątka organu) ZARZĄDZENIE Nr W.0050.1.15.2013 Wójta Gminy Łapsze Niżne z dnia 28 marca 2013 roku w sprawie: norm zużycia paliw płynnych dla pojazdów pożarniczych i urządzeń
Bardziej szczegółowoProces wprowadzania nowo zatrudnionych pracowników
Proces wprowadzania nowo zatrudnionych pracowników poradnik dla bezpoêredniego prze o onego wprowadzanego pracownika WZMOCNIENIE ZDOLNOÂCI ADMINISTRACYJNYCH PROJEKT BLIèNIACZY PHARE PL03/IB/OT/06 Proces
Bardziej szczegółowoUchwała Nr.. /.../.. Rady Miasta Nowego Sącza z dnia.. listopada 2011 roku
Projekt Uchwała Nr / / Rady Miasta Nowego Sącza z dnia listopada 2011 roku w sprawie określenia wysokości stawek podatku od środków transportowych Na podstawie art 18 ust 2 pkt 8 i art 40 ust 1 ustawy
Bardziej szczegółowoOS-I.7222.19.18.2013.DW Rzeszów, 2014-01-27 DECYZJA
OS-I.7222.19.18.2013.DW Rzeszów, 2014-01-27 DECYZJA Działając na podstawie: - art. 155 ustawy z dnia 14 czerwca 1960r. eks postępowania administracyjnego (Dz. U. z 2013r., poz. 267) - art. 188, art. 192,
Bardziej szczegółowoInnowacyjna gospodarka elektroenergetyczna gminy Gierałtowice
J. Bargiel, H. Grzywok, M. Pyzik, A. Nowak, D. Góralski Innowacyjna gospodarka elektroenergetyczna gminy Gierałtowice Streszczenie W artykule przedstawiono główne elektroenergetyczne innowacyjne realizacje
Bardziej szczegółowoSprawozdanie z działalności Rady Nadzorczej TESGAS S.A. w 2008 roku.
Sprawozdanie z działalności Rady Nadzorczej TESGAS S.A. w 2008 roku. Rada Nadzorcza zgodnie z treścią Statutu Spółki składa się od 5 do 9 Członków powoływanych przez Walne Zgromadzenie w głosowaniu tajnym.
Bardziej szczegółowoZAPYTANIE OFERTOWE. Nazwa zamówienia: Wykonanie usług geodezyjnych podziały nieruchomości
Znak sprawy: GP. 271.3.2014.AK ZAPYTANIE OFERTOWE Nazwa zamówienia: Wykonanie usług geodezyjnych podziały nieruchomości 1. ZAMAWIAJĄCY Zamawiający: Gmina Lubicz Adres: ul. Toruńska 21, 87-162 Lubicz telefon:
Bardziej szczegółowoSegment detaliczny. Strategia
P K N O R L E N R A P O R T R O C Z N Y 2 0 0 6 Segment detaliczny Dzia alnoêç detaliczna Grupy ORLEN obejmowa a rynki Polski, Niemiec oraz Republiki Czeskiej. Wraz z przej ciem AB Mažeikiu Nafta pod koniec
Bardziej szczegółowoTemat: Czy świetlówki energooszczędne są oszczędne i sprzyjają ochronie środowiska? Imię i nazwisko
Temat: Czy świetlówki energooszczędne są oszczędne i sprzyjają ochronie środowiska? Karta pracy III.. Imię i nazwisko klasa Celem nauki jest stawianie hipotez, a następnie ich weryfikacja, która w efekcie
Bardziej szczegółowoUchwała Nr... Rady Miejskiej Będzina z dnia... 2016 roku
Uchwała Nr... Rady Miejskiej Będzina z dnia... 2016 roku w sprawie określenia trybu powoływania członków oraz organizacji i trybu działania Będzińskiej Rady Działalności Pożytku Publicznego. Na podstawie
Bardziej szczegółowoLekcja 173, 174. Temat: Silniki indukcyjne i pierścieniowe.
Lekcja 173, 174 Temat: Silniki indukcyjne i pierścieniowe. Silnik elektryczny asynchroniczny jest maszyną elektryczną zmieniającą energię elektryczną w energię mechaniczną, w której wirnik obraca się z
Bardziej szczegółowoRZECZPOSPOLITA POLSKA. Prezydent Miasta na Prawach Powiatu Zarząd Powiatu. wszystkie
RZECZPOSPOLITA POLSKA Warszawa, dnia 11 lutego 2011 r. MINISTER FINANSÓW ST4-4820/109/2011 Prezydent Miasta na Prawach Powiatu Zarząd Powiatu wszystkie Zgodnie z art. 33 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 13 listopada
Bardziej szczegółowoZASADY WYPEŁNIANIA ANKIETY 2. ZATRUDNIENIE NA CZĘŚĆ ETATU LUB PRZEZ CZĘŚĆ OKRESU OCENY
ZASADY WYPEŁNIANIA ANKIETY 1. ZMIANA GRUPY PRACOWNIKÓW LUB AWANS W przypadku zatrudnienia w danej grupie pracowników (naukowo-dydaktyczni, dydaktyczni, naukowi) przez okres poniżej 1 roku nie dokonuje
Bardziej szczegółowoII. WNIOSKI I UZASADNIENIA: 1. Proponujemy wprowadzić w Rekomendacji nr 6 także rozwiązania dotyczące sytuacji, w których:
Warszawa, dnia 25 stycznia 2013 r. Szanowny Pan Wojciech Kwaśniak Zastępca Przewodniczącego Komisji Nadzoru Finansowego Pl. Powstańców Warszawy 1 00-950 Warszawa Wasz znak: DRB/DRB_I/078/247/11/12/MM W
Bardziej szczegółowoUrządzenie do odprowadzania spalin
Urządzenie do odprowadzania spalin Nr. Art. 158930 INSTRUKCJA OBSŁUGI Informacje wstępne: Po otrzymaniu urządzenia należy sprawdzić czy opakowanie jest w stanie nienaruszonym. Jeśli po dostarczeniu produktu
Bardziej szczegółowoOd redakcji. Symbolem oznaczono zadania wykraczające poza zakres materiału omówionego w podręczniku Fizyka z plusem cz. 2.
Od redakcji Niniejszy zbiór zadań powstał z myślą o tych wszystkich, dla których rozwiązanie zadania z fizyki nie polega wyłącznie na mechanicznym przekształceniu wzorów i podstawieniu do nich danych.
Bardziej szczegółowoRegulamin Zarządu Pogórzańskiego Stowarzyszenia Rozwoju
Regulamin Zarządu Pogórzańskiego Stowarzyszenia Rozwoju Art.1. 1. Zarząd Pogórzańskiego Stowarzyszenia Rozwoju, zwanego dalej Stowarzyszeniem, składa się z Prezesa, dwóch Wiceprezesów, Skarbnika, Sekretarza
Bardziej szczegółowoRekrutacją do klas I w szkołach podstawowych w roku szkolnym 2015/2016 objęte są dzieci, które w roku 2015 ukończą:
Załącznik nr 1 do Zarządzenia nr 2/2015 Dyrektora Szkoły Podstawowej nr 1 w Radzyniu Podlaskim z dnia 27 lutego 2015 r. Regulamin rekrutacji uczniów do klasy pierwszej w Szkole Podstawowej nr 1 im. Bohaterów
Bardziej szczegółowoPL 215455 B1. PRZEMYSŁOWY INSTYTUT MOTORYZACJI, Warszawa, PL 25.05.2009 BUP 11/09
PL 215455 B1 RZECZPOSPOLITA POLSKA (12) OPIS PATENTOWY (19) PL (11) 215455 (13) B1 (21) Numer zgłoszenia: 383749 (51) Int.Cl. B62M 23/02 (2006.01) B62M 6/60 (2010.01) Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej
Bardziej szczegółowoCNG jako alternatywne źródło zasilania dla pojazdów komunikacji miejskiej. Radom, 2013-09-12
CNG jako alternatywne źródło zasilania dla pojazdów komunikacji miejskiej Radom, 2013-09-12 funkcjonuje od 1 stycznia 1954 roku. Jest jednym z dwóch przewoźników obsługujących trakcję miejską na zlecenie
Bardziej szczegółowo