Minister Infrastruktury i Rozwoju. Wytyczne w zakresie rewitalizacji w programach operacyjnych

Transkrypt

1 MIR/H / / /2014 Minister Infrastruktury i Rozwoju Wytyczne w zakresie rewitalizacji w programach operacyjnych (projekt do konsultacji) /wersja z dn / (ZATWIERDZAM) -/- Elżbieta Bieńkowska Minister Infrastruktury i Rozwoju Warszawa, data (dzień miesiąc rok)

2 Spis treści Wykaz skrótów Informacje ogólne Podstawa prawna Cel wytycznych Zakres wytycznych Rewitalizacja w Umowie Partnerstwa Rewitalizacja kwestie definicyjne Wsparcie dla projektów rewitalizacyjnych Wsparcie rewitalizacji w regionalnych programach operacyjnych Preferencje dla rewitalizacji w krajowych programach operacyjnych Środki budżetu państwa na uzupełnianie wkładu krajowego w finansowanie projektów rewitalizacyjnych w ramach programów operacyjnych Projekty rewitalizacyjne Kompleksowość Koncentracja Komplementarność Realizacja zasady partnerstwa i partycypacja Programy rewitalizacji Elementy Opiniowanie programu rewitalizacji Monitorowanie wydatków ze środków UE na projekty rewitalizacyjne

3 Wykaz skrótów EFS Europejski Fundusz Społeczny EFRR Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego FS Fundusz Spójności KE Komisja Europejska UE Unia Europejska IZ Instytucja Zarządzająca KPO Krajowy Program Operacyjny RPO Regionalny Program Operacyjny IZ KPO Instytucja Zarządzająca Krajowym Programem Operacyjnym IZ RPO Instytucja Zarządzająca Regionalnym Programem Operacyjnym POPW Program Operacyjny Polska Wschodnia POIŚ Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko POIR Program Operacyjny Inteligentny Rozwój POWER Program Operacyjny Wiedza Edukacja Rozwój 3

4 1 Informacje ogólne 1.1 Podstawa prawna Niniejsze Wytyczne w zakresie rewitalizacji w programach operacyjnych, zwane dalej wytycznymi, zostały wydane na podstawie art. 5 ust. 1 pkt 11 ustawy z dnia. o zasadach realizacji programów w zakresie polityki spójności finansowanych w perspektywie finansowej (Dz.U..), zwanej dalej ustawą oraz z uwzględnieniem przepisów rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1303/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r. ustanawiającego wspólne przepisy dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego, Funduszu Spójności, Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich oraz Europejskiego Funduszu Morskiego i Rybackiego oraz ustanawiającego przepisy ogólne dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego, Funduszu Spójności i Europejskiego Funduszu Morskiego i Rybackiego oraz uchylające rozporządzenie Rady (WE) nr 1083/2006 (Dz. Urz. UE L 347 z r., str. 320, z późn.zm.), zwanego dalej rozporządzeniem ogólnym, a także zapisów Umowy Partnerstwa zatwierdzonej decyzją Komisji Europejskiej w dniu 23 maja 2014 r Cel wytycznych 1) Celem wytycznych jest ujednolicenie warunków i procedur wdrażania programów operacyjnych w zakresie projektów wspierających procesy rewitalizacji, zwanych dalej projektami rewitalizacyjnymi w ramach tych programów. 2) Ujednolicenie warunków i procedur oznacza, że krajowe i regionalne programy operacyjne, jako instrumenty służące realizacji UP zapewniają, aby procesy rewitalizacji były zintegrowane, kompleksowe i skoordynowane. 1.3 Zakres wytycznych 1) Wytyczne określają, jak należy rozumieć pojęcie rewitalizacji w odniesieniu do działań współfinansowanych ze środków EFRR, EFS, FS w perspektywie finansowej Wskazują instrumenty realizacji i zapewniania kompleksowości i spójności przedsięwzięć rewitalizacyjnych w ramach programów operacyjnych. 2) Wytyczne wskazują sposoby i warunki zapewnienia komplementarności interwencji dla rewitalizacji z funduszy EFRR, EFS i FS w ramach różnych celów tematycznych, priorytetów inwestycyjnych oraz programów operacyjnych. 4

5 3) Zalecenia zawarte w niniejszych wytycznych są powiązane z rozwiązaniami w przedmiotowym zakresie zawartymi w innych wytycznych horyzontalnych wydawanych przez ministra właściwego do spraw rozwoju regionalnego, w tym zwłaszcza z wytycznymi horyzontalnymi dotyczącymi zagadnień realizowanych w ramach EFS. 4) Wytyczne są skierowane do instytucji zarządzających regionalnymi i krajowymi programami operacyjnymi i mają charakter horyzontalny. Oznacza to, że instytucje zarządzające poszczególnymi programami operacyjnymi mogą opracować szczegółowe wytyczne w zakresie realizacji projektów rewitalizacyjnych współfinansowanych ze środków UE. Sformułowane w wytycznych wymogi realizacji projektów rewitalizacyjnych w ramach programów operacyjnych wiążą się z koniecznością spełnienia warunków dopuszczenia danego projektu do preferencji w ubieganiu się o finansowanie środkami UE. 2 Rewitalizacja w Umowie Partnerstwa 1) Rewitalizacja stanowi jeden z pięciu terytorialnych obszarów strategicznej interwencji wskazanych w Umowie Partnerstwa. 2) Umowa Partnerstwa stanowi, że wyzwaniem dla Polski pozostaje zapewnienie warunków dla właściwej rewitalizacji, tj. zintegrowanego i kompleksowego, przygotowywanego i prowadzonego z uwzględnieniem realnej partycypacji społecznej, przeciwdziałania procesom degradacji związanym m.in. z postępującą degradacją tkanki miejskiej (w tym mieszkaniowej), erozją stosunków społecznych, niekorzystnymi procesami demograficznymi (migracje, depopulacja), przestrzennymi (suburbanizacja), infrastrukturalnymi (transport, efektywność energetyczna) oraz środowiskowymi (zanieczyszczenie środowiska). 3) Instytucja Zarządzająca realizuje program operacyjny w ten sposób, aby umożliwiać beneficjentom oraz zachęcać ich do przygotowania i realizacji projektów w ramach różnych priorytetów inwestycyjnych tak, aby skutecznie koncentrować i koordynować wsparcie w sferze społecznej, gospodarczej i przestrzennej na obszarach najbardziej zdegradowanych. Wsparcie to jest kompleksowe i umożliwia dopasowaną terytorialnie odpowiedź na indywidualny zestaw problemów danego obszaru. 3 Rewitalizacja kwestie definicyjne 1) Na potrzeby projektowania interwencji wspierających procesy rewitalizacji współfinansowane środkami UE, rewitalizację należy rozumieć jako wyprowadzanie ze 5

6 stanu kryzysowego obszarów zdegradowanych poprzez przedsięwzięcia całościowe (integrujące interwencję na rzecz społeczności lokalnej, lokalnej gospodarki oraz przestrzeni środowiska i infrastruktury), skoncentrowane terytorialnie i prowadzone w sposób zaplanowany, spójny oraz zintegrowany poprzez programy rewitalizacji. Proces rewitalizacji jest procesem wieloletnim prowadzonym we współpracy z lokalną społecznością. 2) Obszar zdegradowany to obszar, na którym zidentyfikowano sytuację kryzysową. 3) Za stan kryzysowy należy uznać sytuację, w której mierniki poziomu rozwoju społecznego, gospodarczego i przestrzennego (infrastrukturalnego lub środowiskowego) są na niskim poziomie lub obserwuje się ich silną tendencję spadkową. Za stan kryzysowy można uznać także sytuację występowania intensywnych (z dużym natężeniem) problemów społecznych, gospodarczych i przestrzennych. 4) Rewitalizacja jako proces przemian służących wyprowadzeniu ze stanu kryzysowego najbardziej zdegradowanych obszarów zakłada optymalne wykorzystanie endogenicznych uwarunkowań i wzmacnianie lokalnych potencjałów. 5) Działania służące wspieraniu procesów rewitalizacji z wykorzystaniem środków UE, prowadzone są w sposób zaplanowany, skoordynowany, komplementarny oraz zintegrowany wewnętrznie (poszczególne działania pomiędzy sobą) i zewnętrznie (z lokalnymi politykami sektorowymi, np. transportową, energetyczną, celami i kierunkami wynikającymi z dokumentów strategicznych). 6) Narzędziem planowania, koordynowania i integrowania różnorodnych projektów z zakresu rewitalizacji są programy rewitalizacji opracowywane i przyjmowane przez samorządy gminne w drodze uchwały na podstawie art. 18 ust. 2 pkt 6 ustawy o samorządzie gminnym. 7) Dla tak zdefiniowanej rewitalizacji wymagane są: a. pełna diagnoza służąca wyznaczeniu obszaru zdegradowanego wskazanego w programie rewitalizacji oraz zdefiniowaniu dotykających go problemów; diagnoza obejmuje łącznie kwestie społeczne, ekonomiczne, przestrzenne infrastrukturalne i środowiskowe, a także kulturowe (w tym związane z dziedzictwem kulturowym) i techniczne; b. właściwy dobór narzędzi i interwencji do potrzeb i uwarunkowań danego obszaru; c. zsynchronizowanie uzupełniających się działań w sferze społecznej, gospodarczej, przestrzennej (infrastrukturalnej i środowiskowej); d. ustalenie hierarchii potrzeb w zakresie działań rewitalizacyjnych; 6

7 e. realizacja wynikającej z art. 5 rozporządzenia nr 1303/2013 zasady partnerstwa polegającej na łączeniu szerokiego grona partnerów (w szczególności lokalnych społeczności i przedsiębiorców, a także ekspertów) w procesy programowania i realizacji projektów rewitalizacyjnych w ramach programów operacyjnych oraz konsekwentnego, otwartego i trwałego dialogu oraz z tymi podmiotami i grupami, których rezultaty rewitalizacji mają dotyczyć; f. podejście do rewitalizacji jako istotnego elementu całościowej wizji rozwoju gminy. 8) Rewitalizacja jest prowadzona zgodnie z zasadami zawartymi w rozdziale UP i sprzyja poprawie ładu przestrzennego, realizacji idei miasta zwartego, przeciwdziałaniu niekontrolowanej suburbanizacji zwłaszcza na styku obszar miejski obszar wiejski. 4 Wsparcie dla projektów rewitalizacyjnych 1) Zgodnie z rozumieniem rewitalizacji, ukierunkowana na nią interwencja funduszy unijnych jest szeroka i dotyczy wszystkich wymienionych w rozdz. 3 aspektów. Poniżej zamieszczone tabele zawierają zestawienie celów tematycznych i priorytetów inwestycyjnych UP, które muszą lub powinny być włączone do działań na rzecz rewitalizacji. 2) Głównym źródłem finansowania z funduszy UE projektów rewitalizacyjnych są środki RPO (EFS i EFRR). Dodatkowym, komplementarnym źródłem finansowania są środki KPO. 3) Każda IZ programem operacyjnym określa wielkość alokacji środków finansowych na obszary zdegradowane w ramach priorytetów inwestycyjnych (patrz Tabele 1 i 2). Dla priorytetów inwestycyjnych o kluczowym znaczeniu dla rewitalizacji określenie indykatywnej wielkości alokacji środków finansowych jest obligatoryjne, natomiast dla priorytetów o uzupełniającym znaczeniu fakultatywne. 4) Indykatywną wielkości alokacji środków finansowych programu operacyjnego na obszary zdegradowane dokonuje IZ w programie operacyjnym. 5) Określenia indykatywnej wielkości alokacji środków finansowych w podziale na priorytety inwestycyjne dokonuje IZ w Szczegółowym Opisie Osi Priorytetowych. 7

8 4.1 Wsparcie rewitalizacji w regionalnych programach operacyjnych 1) Głównym zadaniem koordynacyjnym IZ RPO jest takie dostosowanie zakresu RPO i Szczegółowego Opisu Osi Priorytetowych, które umożliwi realizację kompleksowych i skoordynowanych działań rewitalizacyjnych obejmujących różne sfery i działania w ramach różnych priorytetów inwestycyjnych. 2) IZ RPO tworzy system wdrażania RPO, który zachęca i tworzy warunki umożliwiające skuteczną realizację projektów rewitalizacyjnych poprzez np.: a. indykatywne określenie wielkości alokacji środków finansowych na obszary zdegradowane; b. premiowanie (np. poprzez dodatkowe punkty, wyższy poziom dofinansowania, konkursy dedykowane, projekty pozakonkursowe itp. inne preferencje) projektów realizowanych na obszarach zdegradowanych i wynikających z programów rewitalizacji; c. wykorzystanie i opisanie sposobu realizacji wprowadzanych ustawą (art. ) szczególnych rodzajów projektów wspomagających rewitalizację: projekt zintegrowany (najbardziej rekomendowany), projekt partnerski, projekt grantowy oraz projekt hybrydowy; d. wykorzystanie możliwości zastosowania trybu pozakonkursowego (np. na obszarach objętych realizacją ZIT); e. koordynację i synchronizowanie naborów wniosków w komplementarnych priorytetach inwestycyjnych; f. wsparcie instytucjonalne; g. monitorowanie i ocenę programu operacyjnego pod względem skuteczności i efektywności wsparcia rewitalizacji. 3) Wsparcie projektów rewitalizacyjnych oraz określenie indykatywnej wielkości alokacji środków finansowych w RPO stosuje się w szczególności do wydatków z następujących, kluczowych i uzupełniających priorytetów inwestycyjnych wskazanych w Tabeli 1. Tabela 1. priorytet inwestycyjny Cel Tematyczny 3 Wzmacnianie konkurencyjności MŚP 3.1 Promowanie przedsiębiorczości, w szczególności poprzez ułatwianie gospodarczego wykorzystywania nowych pomysłów oraz sprzyjanie tworzeniu nowych firm, w tym również poprzez inkubatory przedsiębiorczości znaczenie dla rewitalizacji kluczowe uzupełniające 8

9 3.3 Wspieranie tworzenia i poszerzania zaawansowanych zdolności w zakresie rozwoju produktów i usług 3.4 Wspieranie zdolności MŚP do wzrostu na rynkach regionalnych, krajowych i międzynarodowych oraz do angażowania się w procesy innowacji Cel tematyczny 4 Wspieranie przejścia na gospodarkę niskoemisyjną we wszystkich sektorach 4.2 Promowanie efektywności energetycznej i korzystania z odnawialnych źródeł energii w przedsiębiorstwach 4.3 Wspieranie efektywności energetycznej, inteligentnego zarządzania energią i wykorzystywania odnawialnych źródeł energii w budynkach publicznych i w sektorze mieszkaniowym 4.5 Promowanie strategii niskoemisyjnych dla wszystkich rodzajów terytoriów, w szczególności dla obszarów miejskich, w tym wspieranie zrównoważonej multimodalnej mobilności miejskiej i działań adaptacyjnych mających oddziaływanie łagodzące na zmiany klimatu Cel tematyczny 6 Zachowanie i ochrona środowiska naturalnego oraz wspieranie efektywnego gospodarowania zasobami 6.3 Zachowanie, ochrona, promowanie i rozwój dziedzictwa naturalnego i kulturowego 6.5 Podejmowanie przedsięwzięć mających na celu poprawę stanu jakości środowiska miejskiego, rewitalizację miast, rekultywację i dekontaminację terenów poprzemysłowych (w tym terenów powojskowych), zmniejszenie zanieczyszczenia powietrza oraz propagowania działań służących zmniejszaniu hałasu Cel tematyczny 7 Promowanie zrównoważonego transportu i usuwanie niedoborów przepustowości w działaniu najważniejszej infrastruktury sieciowej 7.2 Zwiększanie mobilności regionalnej poprzez łączenie węzłów drugorzędnych i trzeciorzędnych z infrastrukturą TEN-T, w tym węzłami multimodalnymi 7.4 Rozwój i rehabilitacja kompleksowych, wysokiej jakości i interopracyjnych systemów transportu kolejowego oraz propagowanie działań służących zmniejszaniu hałasu Cel tematyczny 8 Promowanie trwałego i wysokiej jakości zatrudnienia oraz wsparcie mobilności pracowników 8.2 wspieranie rozwoju przyjaznego dla zatrudnienia poprzez rozwój potencjałów endogenicznych jako elementu strategii terytorialnej dla obszarów ze specyficznymi potrzebami, łącznie z przekształceniem upadających regionów przemysłowych oraz działaniami na rzecz zwiększenia dostępności i rozwoju zasobów naturalnych i kulturowych 8.5 zapewnianie dostępu do zatrudnienia osobom poszukującym pracy i nieaktywnym zawodowo, w tym podejmowanie lokalnych inicjatyw na rzecz zatrudnienia oraz wspieranie mobilności pracowników 8.7 samozatrudnienie, przedsiębiorczość oraz tworzenie nowych miejsc pracy 8.8 równouprawnienie płci oraz godzenie życia zawodowego i prywatnego Cel tematyczny 9 Wspieranie włączenia społecznego i walka z ubóstwem 9.1 inwestycje w infrastrukturę zdrowotną i społeczną, które przyczyniają się do rozwoju krajowego, regionalnego i lokalnego, zmniejszania 9

10 nierówności w zakresie stanu zdrowia, promowanie włączenia społecznego poprzez lepszy dostęp do usług społecznych, kulturalnych i rekreacyjnych oraz przejścia z usług instytucjonalnych do usług na poziomie społeczności lokalnych 9.2 wspieranie rewitalizacji fizycznej, gospodarczej i społecznej ubogich społeczności i obszarów miejskich i wiejskich 9.4 aktywna integracja, w szczególności w celu poprawy zatrudnialności 9.7 ułatwianie dostępu do niedrogich, trwałych oraz wysokiej jakości usług, w tym opieki zdrowotnej i usług społecznych świadczonych w interesie ogólnym 9.8 wspieranie gospodarki społecznej i przedsiębiorstw społecznych Cel tematyczny 10 Inwestowanie w edukację, umiejętności i uczenie się przez całe życie 10.1 ograniczenie przedwczesnego kończenia nauki szkolnej oraz zapewnienie równego dostępu do dobrej jakości edukacji elementarnej, kształcenia podstawowego i ponadpodstawowego poprawa dostępności i wspieranie uczenia się przez całe życie, podniesienie umiejętności i kwalifikacji pracowników i osób poszukujących pracy, zwiększenie dopasowania systemów kształcenia i szkolenia do potrzeb rynku pracy m.in. przez poprawę jakości kształcenia i szkolenia zawodowego oraz utworzenia i rozwijanie systemów uczenia się poprzez praktyczną naukę zawodu realizowaną w ścisłej współpracy z pracodawcami 10.3 bis. lepsze dostosowanie systemów kształcenia i szkolenia do potrzeb rynku pracy, ułatwianie przechodzenia z etapu kształcenia do etapu zatrudnienia oraz wzmacnianie systemów kształcenia i szkolenia zawodowego i ich jakości, w tym poprzez mechanizmy prognozowania umiejętności, dostosowania programów nauczania oraz tworzenia i rozwoju systemów uczenia się poprzez praktyczną naukę zawodu realizowaną w ścisłej współpracy z pracodawcami 4.2 Preferencje dla rewitalizacji w krajowych programach operacyjnych 1) Dla zapewnienia szerszego zaangażowania środków UE w działania rewitalizacyjne IZ KPO opracowują system preferencji dla wsparcia projektów rewitalizacyjnych wynikających z programów rewitalizacji, które uzyskały pozytywną opinię IZ RPO (patrz rozdz. 7). 2) Preferencje dla wsparcia projektów rewitalizacyjnych realizowane są w ramach jednego lub więcej sposobów wybranych spośród poniższych: a. Dodatkowych punktów w konkursowych trybach wyboru projektów. IZ KPO wprowadza preferencje dla projektów rewitalizacyjnych w postaci dodatkowych punktów w procedurze konkursowego trybu wyboru projektów. Preferencje w tym zakresie IZ KPO opracowuje wraz z kryteriami wyboru projektów (mogą one m.in. dotyczyć adresowania projektów do grupy docelowej z określonego 10

11 obszaru zdegradowanego, realizacji projektów na danym obszarze zdegradowanym, czy komplementarności z projektami zrealizowanymi, realizowanymi lub planowanymi do realizacji na danym obszarze zdegradowanym). b. Konkursów celowanych na obszary (terytoria) objęte programami rewitalizacji. IZ KPO przygotowuje konkursy dedykowane dla projektów rewitalizacyjnych wynikających z programów rewitalizacji które uzyskały pozytywną opinię IZ RPO. c. Dofinasowanie projektów w trybie pozakonkursowym wyboru projektów. Ze względu na szczególny charakter i znaczenie niektórych projektów rewitalizacyjnych, wynikających z programów rewitalizacji możliwy jest wybór projektu rewitalizacyjnego w trybie pozakonkursowym. Wybór projektu rewitalizacyjnego w trybie pozakonkursowym dokonuje IZ KPO w porozumieniu z IZ RPO. Projekt rewitalizacyjny wyłoniony w trybie pozakonkursowym musi spełniać wszystkie warunki wynikające z ustawy. d. Profilowanie kryteriów wyboru wybieranych w trybie pozakonkursowym. Biorąc pod uwagę potrzebę ukierunkowania wsparcia na obszary zdegradowane przy wyborze projektów pozakonkursowych możliwe jest stosowanie kryteriów dostępu ukierunkowujących działania na obszary zdegradowane lub na działania wspierające proces rewitalizacji. 3) Preferencje dla wsparcia projektów rewitalizacyjnych (oraz określenie indykatywnej wielkości alokacji środków finansowych) stosuje się w szczególności do wydatków z następujących, kluczowych priorytetów inwestycyjnych w poszczególnych programach operacyjnych wskazanych w Tabeli 2. Z uwagi na trwające uzgodnienia między departamentami MIiR ostateczna zawartość tabeli może ulec zmianom. Tabela 2. program operacyjny Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko priorytety inwestycyjne o kluczowym znaczeniu dla rewitalizacji 4.3 Wspieranie efektywności energetycznej, inteligentnego zarządzania energią i wykorzystywania odnawialnych źródeł energii w budynkach publicznych i w sektorze mieszkaniowym 4.5 Promowanie strategii niskoemisyjnych dla wszystkich rodzajów terytoriów, w szczególności dla obszarów miejskich, w tym wspieranie zrównoważonej multimodalnej mobilności miejskiej i działań adaptacyjnych mających oddziaływanie łagodzące na zmiany klimatu 6.3 Zachowanie, ochrona, promowanie i rozwój dziedzictwa naturalnego i kulturowego 6.5 Podejmowanie przedsięwzięć mających na celu poprawę stanu jakości środowiska miejskiego, rewitalizację miast, rekultywację i dekontaminację 11

12 Program Operacyjny Wiedza Edukacja Rozwój Program Operacyjny Polska Wschodnia Program Operacyjny Inteligentny Rozwój terenów poprzemysłowych (w tym terenów powojskowych), zmniejszenie zanieczyszczenia powietrza oraz propagowania działań służących zmniejszaniu hałasu 9.1 Inwestycje w infrastrukturę zdrowotną i społeczną, które przyczyniają się do rozwoju krajowego, regionalnego i lokalnego, zmniejszania nierówności w zakresie stanu zdrowia, promowanie włączenia społecznego poprzez lepszy dostęp do usług społecznych, kulturalnych i rekreacyjnych oraz przejścia z usług instytucjonalnych do usług na poziomie społeczności lokalnych 8.6 Trwała integracja na rynku pracy ludzi młodych, w szczególności tych, którzy nie pracują, nie kształcą się ani nie szkolą, w tym ludzi młodych zagrożonych wykluczeniem społecznym i ludzi młodych wywodzących się ze środowisk marginalizowanych, także poprzez wdrażanie gwarancji dla młodzieży 3.1 Promowanie przedsiębiorczości, w szczególności poprzez ułatwianie gospodarczego wykorzystywania nowych pomysłów oraz sprzyjanie tworzeniu nowych firm, w tym również poprzez inkubatory przedsiębiorczości 4.5 Promowanie strategii niskoemisyjnych dla wszystkich rodzajów terytoriów, w szczególności dla obszarów miejskich, w tym wspieranie zrównoważonej multimodalnej mobilności miejskiej i działań adaptacyjnych mających oddziaływanie łagodzące na zmiany klimatu 3.1 Promowanie przedsiębiorczości, w szczególności poprzez ułatwianie gospodarczego wykorzystywania nowych pomysłów oraz sprzyjanie tworzeniu nowych firm, w tym również poprzez inkubatory przedsiębiorczości 4.3 Środki budżetu państwa na uzupełnianie wkładu krajowego w finansowanie projektów rewitalizacyjnych w ramach programów operacyjnych W systemie realizacji RPO przewiduje się wprowadzenie warunków dla dodatkowego wsparcia finansowego projektów z zakresu rewitalizacji. Wsparcie dotyczy projektów rewitalizacyjnych w sposób szczególny ukierunkowanych na aspekt mieszkaniowy rewitalizacji i będzie polegać na dodatkowym wsparciu finansowym ze środków budżetu państwa. O możliwości i zakresie wsparcia będą decydować uzgodnienia pomiędzy stroną rządową i samorządową w ramach kontraktów terytorialnych. Treść podrozdziału zostanie uzupełniona w wyniku trwających obecnie uzgodnień z MF w zakresie współfinansowania programów regionalnych 5 Projekty rewitalizacyjne Wsparcie projektów rewitalizacyjnych jest możliwe pod warunkiem, że stanowią one spójny element kompleksowej interwencji w ramach programu rewitalizacji zakresie wyprowadzania ze stanu kryzysowego obszarów zdegradowanych poprzez przedsięwzięcia całościowe (integrujące interwencję na rzecz społeczności lokalnej, przestrzeni i lokalnej gospodarki), 12

13 skoncentrowane terytorialnie i prowadzone w sposób zaplanowany, spójny oraz zintegrowany. Poniżej określono cechy programów rewitalizacji, które IZ RPO biorą pod uwagę przy ich opiniowaniu, i które pozwolą na osiągnięcie efektów kompleksowości, koncentracji i komplementarności projektów rewitalizacyjnych. 5.1 Kompleksowość 1) Program rewitalizacji ujmuje działania w sposób kompleksowy (z uwzględnieniem projektów rewitalizacyjnych współfinansowanych zarówno ze środków EFRR, EFS, FS jak i ze innych publicznych oraz prywatnych) tak, aby nie pomijać aspektu społecznego, ekonomicznego, przestrzennego, technicznego, środowiskowego i kulturowego związanego zarówno z danym obszarem, jak i jego otoczeniem. Należy wyeliminować możliwość realizacji wybiórczych inwestycji, nastawionych jedynie na szybki efekt poprawy estetyki przestrzeni, skupionych tylko na działaniach remontowych czy modernizacyjnych (np. dotyczące poprawy samej estetyki rynku miejskiego z pominięciem funkcji rynku jako miejsca spotkań, aktywności gospodarczej itd.). Tym samym, nie wolno dopuszczać do wsparcia pseudoprogramów rewitalizacji, które nie skutkują zmianą strukturalną na obszarze zdegradowanym. 2) Program rewitalizacji złożony z wielu różnorodnych projektów jest konstrukcją warunkującą osiągnięcie kompleksowości interwencji. Oczekuje się wzajemnego powiązania oraz synergii projektów rewitalizacyjnych. Nie oznacza to obowiązku w każdym przypadku łącznej realizacji projektów, lecz synchronizację ich efektów oddziaływania na sytuację kryzysową. 5.2 Koncentracja 1) Programy rewitalizacji dotyczą najbardziej zdegradowanych obszarów w gminie, tj. tam, gdzie skala problemów i zjawisk kryzysowych jest największa. Działania rewitalizacyjne z definicji skierowane są na określony i zidentyfikowany dzięki diagnozie obszar zdegradowany, przy założeniu zastosowania adekwatnych narzędzi oraz możliwości finansowania rewitalizacji. 2) Co do zasady projekty rewitalizacyjne realizowane są na obszarach zdegradowanych. Do objęcia wsparciem można jednak dopuszczać także projekty rewitalizacyjne zlokalizowane poza tym obszarem jeśli służą one realizacji celów wynikających z 13

14 programu rewitalizacji. Zwłaszcza dotyczy to inicjatyw społecznych nakierowanych np. na aktywizację zawodową mieszkańców obszarów zdegradowanych, gdzie rozwiązania dedykowane ludności z obszaru zdegradowanego mogą być podejmowane poza obszarem zdegradowanym. Takie przypadki wymagają szerszego uzasadnienia i wskazania siły tych powiązań i efektywności oddziaływania danego projektu rewitalizacyjnego. 5.3 Komplementarność Wymogiem koniecznym dla wspierania projektów rewitalizacyjnych jest zapewnienie ich komplementarności w różnych wymiarach. W szczególności dotyczy to komplementarności: przestrzennej, problemowej, proceduralno-instytucjonalnej, międzyokresowej oraz źródeł finansowania. Komplementarność przestrzenna 1) Komplementarność przestrzenna oznacza konieczność wzięcia pod uwagę podczas tworzenia i realizacji programu rewitalizacji wzajemnych powiązań pomiędzy projektami rewitalizacyjnymi zarówno realizowanych na obszarze zdegradowanym, jak i znajdujących się poza nim, ale na niego oddziałujących. 2) Zapewnienie komplementarności przestrzennej projektów rewitalizacyjnych ma służyć temu by program rewitalizacji efektywnie oddziaływał na cały dotknięty kryzysem obszar (a nie punktowo w pojedynczych miejscach), poszczególne projekty rewitalizacyjne wzajemnie się dopełniały przestrzennie oraz by zachodził między nimi efekt synergii. 3) Celem zapewnienia komplementarności przestrzennej interwencji jest także to, by prowadzone działania nie skutkowały przesuwaniem (wypychaniem) problemów na inne obszary czy prowadziły do niepożądanych efektów społecznych takich jak segregacja społeczna i wykluczenie. 4) Komplementarność przestrzenna skutkuje ciągłą analizą następstw decyzji przestrzennych w skali całej gminy (np. przeznaczanie nowych terenów pod zabudowę) dla skuteczności programu rewitalizacji. Komplementarność problemowa 5) Komplementarność problemowa oznacza konieczność realizacji projektów rewitalizacyjnych, które będą się wzajemnie dopełniały tematycznie sprawiając, że program rewitalizacji będzie oddziaływał na obszar zdegradowany we wszystkich 14

15 niezbędnych aspektach (społecznym, ekonomicznym, przestrzennym, środowiskowym, kulturowym, technicznym i in.). 6) Zapewnienie komplementarności problemowej ma przeciwdziałać fragmentacji działań (np. tak zwanej rewitalizacji technicznej, rewitalizacji społecznej określeń błędnie stosowanych, ponieważ rewitalizacja jest zawsze kompleksowa) koncentrując uwagę na całościowym spojrzeniu na przyczyny kryzysu danego obszaru. 7) W komplementarności problemowej konieczne jest określenie pożądanego stanu, do jakiego mają doprowadzić dany obszar projekty rewitalizacyjne, oraz jego parametryzacja. Tak postawione zadanie ułatwi później wybór odpowiednich mierników/wskaźników osiągania celów programu rewitalizacji. 8) Skuteczna komplementarność problemowa oznacza konieczność powiązania działań rewitalizacyjnych ze strategicznymi decyzjami gminy na innych polach, co skutkuje lepszą koordynacją tematyczną i organizacyjną działań administracji. 9) Dla uzyskania lepszych efektów komplementarności problemowej przydatna jest pogłębiona i usystematyzowana analiza zjawisk kryzysu w gminach na obszarze województwa przygotowana przez samorząd województwa. Analiza ta powinna obejmować m.in. sytuację społeczną, gospodarczą i przestrzenną oraz obserwowane zjawiska i trendy demograficzne i być uwzględniona w przygotowaniu programu rewitalizacji dla danego obszaru. Komplementarność proceduralno-instytucjonalna 10) Komplementarność proceduralno-instytucjonalna oznacza konieczność takiego zaprojektowania systemu zarządzania programem rewitalizacji, który pozwoli na efektywne współdziałanie na jego rzecz różnych instytucji oraz wzajemne uzupełnianie się i spójność procedur. W tym celu niezbędne jest osadzenie systemu zrządzania programem rewitalizacji w przyjętym przez daną gminę systemie zarządzania w ogóle. 11) W tworzeniu wymogów proceduralnych IZ RPO skupia uwagę na określeniu adekwatnych dla potrzeb i oczekiwań (standardów) w zarządzaniu i wdrażaniu programów rewitalizacji. Komplementarność międzyokresowa 12) Komplementarność międzyokresowa oznacza konieczność dokonania, przez IZ RPO, rozeznania, analizy i krytycznej oceny oraz sformułowania wniosków na temat dotychczasowego (w kontekście zaangażowania środków wspólnotowych szczególnie w 15

16 ramach polityki spójności ) sposobu wspierania procesów rewitalizacji, jego skuteczności, osiągnięć i problemów wdrażania programów rewitalizacji w województwie. Na tej podstawie dokonywane jest zaplanowanie sposobu wspierania procesów rewitalizacji w ramach polityki spójności ) W oparciu o dokonane analizy możliwe jest uzupełnianie (dopełnianie) przedsięwzięć już zrealizowanych w ramach polityki spójności (np. o charakterze infrastrukturalnym) projektami komplementarnymi (np. o charakterze społecznym) realizowanymi w ramach polityki spójności Zachowanie ciągłości programowej (polegającej na kontynuacji lub rozwijaniu wsparcia z polityki spójności ) ma w procesach rewitalizacji kluczowe znaczenie. Zmiany wprowadzane w programach rewitalizacji odpowiadają na te potrzeby zmian, które wynikają głównie z ich ewaluacji, opartej na systematycznym monitoringu. 14) IZ RPO w programowaniu wparcia dla rewitalizacji wykorzystuje doświadczenia z poprzednich perspektyw, w tym wnioski z ewaluacji. Komplementarność źródeł finansowania 1) Komplementarność źródeł finansowania, w kontekście polityki spójności , oznacza, że projekty rewitalizacyjne, wynikające z programu rewitalizacji opierają się na konieczności umiejętnego uzupełniania i łączenia wsparcia ze środków EFRR, EFS i FS z wykluczeniem ryzyka podwójnego dofinansowania. 2) Silna koordynacja i synergia projektów rewitalizacyjnych finansowanych szczególnie w ramach EFS i EFRR jest konieczna dla uzyskania korzystnych efektów dla obszarów zdegradowanych. 3) Koordynacja środków programów operacyjnych ze środkami polityk i instrumentów krajowych jest konieczna dla realizacji zasady dodatkowości środków UE. 5.4 Realizacja zasady partnerstwa i partycypacja Uwzględniając zasadę partnerstwa, o której mowa w art. 5 rozporządzenia ogólnego, IZ RPO weryfikuje prawidłową jej realizację poprzez sprawdzenie czy co najmniej: 1) Program rewitalizacji jest wypracowywany przez samorząd gminny i poddawany dyskusji w oparciu o diagnozę lokalnych problemów: społecznych, gospodarczych i przestrzennych (infrastrukturalnych i środowiskowych). Prace nad przygotowaniem 16

17 programu, bądź jego aktualizacją, jak również wdrażanie (realizacja) programu oparte są na współpracy ze wszystkimi grupami interesariuszy, w tym szczególnie ze społecznością terenów zdegradowanych, innymi ich użytkownikami, przedsiębiorcami i organizacjami pozarządowymi. 2) W programie rewitalizacji znajduje się opis procesu jego przygotowania dokumentujący udział w nim różnych grup interesariuszy w taki sposób, by możliwe było zweryfikowanie i ocena stopnia osiągniętego uspołecznienia, jak również określenie, w jaki sposób wybrana forma zarządzania programem rewitalizacji realizuje zasadę udziału w niej interesariuszy. 3) Partycypacja społeczna jest wpisana w proces rewitalizacji jako fundament działań na różnych etapach tego procesu (diagnozowania, programowania, wdrażania, monitorowania). Skonsolidowanie wysiłków różnych podmiotów na rzecz obszaru zdegradowanego jest ważnym warunkiem sukcesu. 4) Partycypacja ukierunkowana jest na możliwie dojrzałe jej formy, a więc nie ograniczające się jedynie do informacji czy konsultacji działań władz lokalnych, ale dążące do zaawansowanych metod partycypacji takich, jak współdecydowanie czy kontrola obywatelska. 6 Programy rewitalizacji Instrumentem zapewnienia przez IZ RPO kompleksowości i koncentracji terytorialnej rewitalizacji (w ramach różnych priorytetów inwestycyjnych) oraz dla osiągnięcia trwałej poprawy sytuacji na obszarze zdegradowanym są programy rewitalizacji. Tym samym, podstawą uznania projektu za projekt rewitalizacyjny i dopuszczenia go do preferencji w ubieganiu się o finansowanie środkami UE jest to, że wynika on z programu rewitalizacji. 1) Program rewitalizacji to opracowany i uchwalony przez samorząd gminny na podstawie art. 18 ust. 2 pkt 6 ustawy o samorządzie gminnym wieloletni program działań, w sferze społecznej, ekonomicznej, przestrzennej, środowiskowej, kulturowej (w tym związanej z dziedzictwem kulturowym) i technicznej, zmierzający do wyprowadzenia obszarów zdegradowanych ze stanu kryzysu oraz stworzenia warunków do ich zrównoważonego rozwoju. 2) Program rewitalizacji stanowi ramy operacyjne i płaszczyznę koordynacji projektów rewitalizacyjnych. 17

18 3) Przyjęcie programu rewitalizacji jako ram operacyjnych i płaszczyzny koordynacji projektów rewitalizacyjnych ma na celu: a. wyeliminowanie jednostkowych i nieskoordynowanych projektów; b. skoncentrowanie terytorialne i powiązanie tematyczne poszczególnych projektów rewitalizacyjnych; c. ustanowienie go elementem szerszej wizji rozwoju gminy. 4) Realizacja programów rewitalizacji podlega stałemu monitorowaniu i ewentualnej aktualizacji w oparciu o wyniki ocen. 5) Konsekwencją realizacji programu rewitalizacji jest konieczność jego monitorowania i oceny osiąganych celów i rezultatów oraz efektów poszczególnych projektów rewitalizacyjnych w dłuższym okresie 6) IZ RPO obserwuje (monitoruje) procesy i zmiany sytuacji obszarów zdegradowanych w celu właściwej identyfikacji problemów i lepszego dopasowania dalszych działań wspomagających rewitalizację w kontekście właściwego zarządzania RPO. 7) IZ RPO udziela wsparcia merytorycznego podmiotom, a zwłaszcza samorządom lokalnym, planującym i realizującym procesy rewitalizacyjne. 8) W programie rewitalizacji należy wykazać, że w jego przygotowaniu zaangażowano społeczność lokalną i umożliwiono szeroką partycypację (art. ). Dla efektywności rewitalizacji konieczne jest silne i trwałe partnerstwo między różnymi podmiotami zaangażowanymi w prowadzenie procesu rewitalizacji, a szczególnie we wdrażanie i ocenę efektów programu rewitalizacji Elementy Elementy i cechy programu rewitalizacji, które muszą zostać odzwierciedlone w jego treści, są przedmiotem opiniowania programu rewitalizacji przez IZ RPO, a następnie kwalifikacji wynikających z niego projektów rewitalizacyjnych do ubiegania się o preferencje w ramach wsparcia środkami UE. 1) Program rewitalizacji zawiera co najmniej: a. diagnozę i identyfikację potrzeb rewitalizacyjnych określającą w szczególności: czynniki i zjawiska kryzysowe oraz skalę i charakter potrzeb rewitalizacyjnych; 18

19 b. delimitację przestrzenną obszaru/obszarów rewitalizacji, tj. określenie, w oparciu o diagnozę i identyfikację potrzeb rewitalizacyjnych, terytorium/terytoriów wymagających wsparcia; c. wizję wyprowadzenia obszaru zdegradowanego z sytuacji kryzysowej (planowany efekt rewitalizacji), d. wykaz dopełniających się wzajemnie głównych projektów rewitalizacyjnych dotyczących obszaru zdegradowanego, które będą realizowane w ramach danego programu rewitalizacji wraz z ich opisem zawierającym co najmniej: nazwę projektu, prognozowany rezultat, syntetyczny opis planowanych do podjęcia zadań i działań, lokalizację (miejsce przeprowadzenia danego projektu), szacowany koszt, sposób monitorowania i ewaluacji, odniesienie do przyjętych celów programu; e. ogólny, zbiorczy opis innych, uzupełniających rodzajów projektów rewitalizacyjnych wraz ich łącznym szacunkowym kosztem; f. mechanizmy zapewnienia komplementarności między poszczególnymi projektami rewitalizacyjnymi oraz pomiędzy działaniami różnych podmiotów i funduszy na obszarze objętym programem rewitalizacji; g. ramy finansowe z indykatywnymi wielkościami środków finansowych z różnych źródeł (także spoza funduszy polityki spójności na lata publiczne i prywatne środki krajowe w celu realizacji zasady dodatkowości środków UE); h. mechanizmy włączenia mieszkańców, przedsiębiorców i innych podmiotów i grup aktywnych na terenie gminy w proces rewitalizacji; i. system realizacji (wdrażania) programu rewitalizacji. j. system monitoringu skuteczności działań i system wprowadzania modyfikacji w reakcji na zmiany w otoczeniu programu. 2) Diagnoza (o której mowa w pkt 1 a) zawarta w programie rewitalizacji obejmuje w szczególności pogłębioną analizę kwestii społecznych dla określenia ewentualnych potrzeb podjęcia wyprzedzających działań o charakterze społecznym (dotyczącym rozwiązywania problemów społecznych oraz pobudzającym aktywność lokalną), co pozwoli na przygotowanie działań rewitalizacyjnych o bardziej złożonym, kompleksowym charakterze i oddziaływaniu. Takie działania mają na celu podniesienie skuteczności i trwałości projektów rewitalizacyjnych oraz gotowości i świadomości mieszkańców o możliwości partycypacyjnego współdecydowania o obszarze objętym programem rewitalizacji. 19

20 3) Delimitacja przestrzenna obszaru lub obszarów zdegradowanych (o której mowa w pkt. 1 b) dokonywana jest przy założeniu, że dany program rewitalizacji może obejmować więcej niż jedno terytorium wymagające wsparcia. Zasięg każdego z tych obszarów wyznaczany jest przy założeniu, że jest to terytorium ograniczone przestrzennie, tj. obejmujące najbardziej zdegradowane tereny danej gminy. Delimitacja przestrzenna obszaru lub obszarów rewitalizacji dokonywana jest przez samorząd gminny, w oparciu o indywidualne kryteria (wraz z odniesieniem ich do wartości referencyjnych dla danej gminy) i przy uwzględnieniu ewentualnych kryteriów wskazanych przez IZ RPO. Delimitacja przestrzenna obszaru lub obszarów zdegradowanych dokonywana jest w oparciu o zasadę, że rewitalizację należy prowadzić tam, gdzie występuje największe nasilenie niepożądanych zjawisk i gdzie koncentracja problemów jest największa. Program rewitalizacji łącznie nie obejmuje więcej niż 20% powierzchni gminy i dotyczy liczby ludności większej niż 30% jej mieszkańców. 4) Opis planowanych działań rewitalizacyjnych, które będą realizowane w ramach danego programu rewitalizacji powinien zawierać przede wszystkim: identyfikację głównych projektów rewitalizacyjnych (tj. takich, bez których obszar zdegradowany nie będzie w stanie wyjść z kryzysowej sytuacji) oraz innych, uzupełniających rodzajów działań rewitalizacyjnych. W opisie tym należy wskazać obszary tematyczne, zagadnienia czy potrzeby zdegradowanego obszaru. Zarówno projekty główne, jak i projekty uzupełniające są projektami wynikającymi z programu rewitalizacji. 5) IZ RPO może uzupełnić lub rozwinąć zakres i wymogi wobec programów rewitalizacji jeśli wynikają one ze specyficznych potrzeb Opiniowanie programu rewitalizacji 1) IZ RPO wydaje opinię o programie rewitalizacji w zakresie jego cech i elementów (wskazanych w pkt. 5 i 6) oraz zgodności programu rewitalizacji z RPO. 2) IZ RPO określa szczegółowe warunki i tryb oceny programów rewitalizacji i zapewnia transparentność procesu opiniowania. 3) Program rewitalizacji oceniany jest w szczególności pod względem: a. Kompletności uwzględnienia w treści programu rewitalizacji wskazanych w pkt. 6.1 elementów. b. Kompleksowości programu rewitalizacji i stopnia komplementarności (pkt. 5.3) planowanych działań rewitalizacyjnych. Ocena tych aspektów musi służyć mobilizacji 20

21 samorządów gminnych i potencjalnych beneficjentów do kompleksowego rozwiązywania problemów rewitalizowanego obszaru w celu wyprowadzenia go ze stanu kryzysowego. Tylko kompleksowy program rewitalizacji oraz jego komplementarne i zintegrowane interwencje służą powodzeniu poszczególnych projektów rewitalizacyjnych. c. Trafność działań. Ocena programów rewitalizacji pod względem skuteczności działań musi wychodzić od oceny trafności i kompletności zawartej w programie diagnozy obszaru zdegradowanego identyfikującej czynniki i przyczyny degradacji. Wyniki oceny programów muszą dać możliwość znalezienia odpowiedzi na pytanie w jaki sposób, jakimi przedsięwzięciami (działaniami) zwiększa się prawdopodobieństwo zahamowania regresu, jak wywołać korzystne tendencje rozwojowe, a także jakie działania i na jakich obszarach są konieczne dla skierowania dotkniętego kryzysem obszaru na ścieżkę rozwoju. d. Powiązań z politykami sektorowymi w gminie. Z punktu widzenia oceny programu rewitalizacji ważne są powiązania z dokumentami określającymi kierunki rozwoju tj. dokumentami strategicznymi i planistycznymi gminy. Ułatwi to analizę przygotowywanych lub aktualizowanych programów rewitalizacji i powiązania go z określoną diagnozą społeczną i gospodarczą miasta oraz wyznaczonymi celami rewitalizacji dla obszarów zdegradowanych. e. Sprawnej koordynacji. Program rewitalizacji powinien być jednym z ważniejszych narzędzi wprowadzania zmian na obszarze gminy. Zatem brak ulokowania go w systemie zarządzania rozwojem gminy oraz brak odpowiedniej struktury organizacyjnej gminy (np. wyodrębniona jednostka lub instytucja) uznać można za niekorzystną przesłankę w ocenie perspektyw efektywnego wykorzystania pomocy finansowej dla programu rewitalizacji. 7. Monitorowanie wydatków ze środków UE na projekty rewitalizacyjne 1) IZ prowadzą monitoring projektów rewitalizacyjnych w ramach własnych programów operacyjnych. Monitoring polega na odpowiedniej rozbudowie słownika sytemu informatycznego (SL2014) o wartość: projekt rewitalizacyjny, umożliwiający agregowanie informacji na temat projektów rewitalizacyjnych wspartych środkami UE. 2) IZ RPO zapewnia, że Komitet Monitorujący w ramach realizacji zadań monitoruje skuteczność i efektywność projektów rewitalizacyjnych zgodnie z art. 49, ust. 2 rozporządzenia ogólnego. 21