Dolnośląski Urząd Wojewódzki we Wrocławiu

Transkrypt

1 Dolnośląski Urząd Wojewódzki we Wrocławiu Materiały instruktażowe dla podmiotów realizujących programy oddziaływań korekcyjno edukacyjnych dla osób stosujących przemoc w rodzinie Wrocław 2018 r.

2 WSTĘP Przemoc w rodzinie jest szkodliwym i raniącym nadużywaniem siły i władzy, a także dążeniem do kontrolowania osób bliskich oraz sytuacji rodzinnej. Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie definiuje przemoc domową jako jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste osób bliskich, w szczególności narażające te osoby na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą. Uznając, że narusza ona podstawowe prawa człowieka, w tym prawo do życia i zdrowia oraz poszanowania godności osobistej, na władze publiczne nałożono obowiązek zapewnienia wszystkim obywatelom równego traktowania i poszanowania ich praw i wolności. Jednym ze sposobów przeciwdziałania przemocy w rodzinie w kontekście oddziaływań na osoby krzywdzące bliskich - jest realizacja programów korekcyjno edukacyjnych dla osób stosujących przemoc w rodzinie. Formy organizacji oraz zawartość programów korekcyjno-edukacyjnych powinny przyjmować jako najwyższy priorytet zasadę ochrony bezpieczeństwa, autonomii i dobra osób krzywdzonych przez osobę stosującą przemoc. Nie można akceptować sytuacji i zachowań, które akcentowałyby współodpowiedzialność osoby krzywdzonej za przemoc wobec niej stosowaną. U podstaw oddziaływań na osoby stosujące przemoc w rodzinie leżą następujące założenia: przemoc domowa jest wyuczonym zachowaniem, które przynosi zyski i straty dla sprawcy, przemoc domowa jest tolerowana i wzmacniana przez postawy i poglądy wielu ludzi, często zakorzeniona jest we wzorach postępowania przekazywanych z pokolenia na pokolenie, można nauczyć się niestosowania przemocy, nigdy nie należy godzić się na przemoc i rezygnować z jej powstrzymania, str. 2

3 stosowanie przemocy w żadnym przypadku nie może być usprawiedliwiane stwierdzeniem, że było skutkiem prowokacji ze strony ofiary, korzenie przemocy domowej tkwią w stereotypach kulturowych i obyczajowych dotyczących płci, rasy, orientacji seksualnej, które usprawiedliwiają dyskryminację jednostek i grup społecznych, stosowanie przemocy domowej jest wyborem, za który sprawca ponosi odpowiedzialność moralną i prawną, podstawowym priorytetem oddziaływań korekcyjno edukacyjnych powinno być bezpieczeństwo osób doznających przemocy, realizatorzy programów korekcyjno edukacyjnych winni przestrzegać wysokich standardów etycznych i pragmatycznych, aby oddziaływania przyczyniały się do faktycznych zmian w postawach uczestników. Od kilku lat na Dolnym Śląsku odnotowuje się większe zainteresowanie powiatów realizacją zadania. Aktualnie oddziaływania korekcyjno edukacyjne są prowadzone w 25 powiatach Dolnego Śląska spośród istniejących 30. Ponieważ programy korekcyjno edukacyjne stanowią ważny element lokalnych systemów przeciwdziałania przemocy w rodzinie, istotne jest, by każdy z powiatów posiadał w swojej ofercie oddziaływania wobec osób stosujących przemoc domową lub przynajmniej w istotnym stopniu angażował się we współpracę z Zespołami Interdyscyplinarnymi oraz ościennymi powiatami w zakresie motywowania osoby stosujące przemoc w rodzinie do udziału w programach im dedykowanych. Rosnąca liczba powiatów realizujących programy korekcyjno edukacyjne dla osób stosujących przemoc w rodzinie jest pożądaną tendencją z kilku powodów, w tym m.in.: 1. Zwiększa dostępność programów dla osób, które zdecydują się wziąć w nich udział. Odległość do miejsca, w którym odbywają się oddziaływania oraz trudności potencjalnych uczestników z dojazdem na zajęcia i z powrotem - dla wielu organizatorów programu stanowią przeszkodę w skutecznej rekrutacji oraz utrzymaniu frekwencji grupy; str. 3

4 2. Daje większy wybór miejsc, w którym osoba może skorzystać z oddziaływań korekcyjno edukacyjnych. Z uwagi na fakt finansowania programów ze środków budżetu państwa, przy rekrutacji osób do programu nie obowiązuje rejonizacja. Powyższe umożliwia zainteresowanym udział w oddziaływaniach korekcyjno edukacyjnych w swoim lub innym powiecie, co może mieć znaczenie w indywidualnych przypadkach. Dlatego też, każdy z powiatów winien upowszechniać informację o miejscach realizowania programów korekcyjno - edukacyjnych; 3. Dopełnia ofertę wsparcia dla rodzin doświadczających przemocy domowej. Aby w rodzinie ustała przemoc, nie wystarczy udzielać wsparcia osobom doznającym przemocy choć jest to nieodzowne. To osoba stosująca przemoc może rozwiązać problem poprzez zaniechanie krzywdzących zachowań. Dlatego motywowanie osoby krzywdzącej do zmiany swojej postawy oraz edukacja w zakresie szacunku dla innych, samokontroli oraz konstruktywnego rozwiązywania konfliktów jest sposobem ochrony osób doznających przemocy ze strony najbliższych. Zgodnie z art. 7 ust. 1 pkt 1 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, do zadań Wojewody należy: opracowanie materiałów instruktażowych, zaleceń, procedur postępowania interwencyjnego w sytuacjach kryzysowych związanych z przemocą w rodzinie dla osób realizujących te zadania. Aktualizacja Materiałów Instruktażowych jest odpowiedzią na zgłaszane podczas superwizji potrzeby i oczekiwania trenerów oddziaływań. Stanowi doprecyzowanie sposobu wykonywania zadania, by realizacja programów przyczyniała się do faktycznych zmian w postawach i zachowaniach uczestników oraz cechowała się wysokimi standardami etycznymi. str. 4

5 1. Podstawa prawna realizacji programów korekcyjno edukacyjnych Obowiązek realizacji programów oddziaływań korekcyjno - edukacyjnych wobec osób stosujących przemoc w rodzinie - zgodnie z art. 6 ust. 4 pkt 2 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie - stanowi zadanie z zakresu administracji rządowej wykonywane przez powiaty. ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz.U. z 2015 r., poz. 1390) Program korekcyjno edukacyjny dla osób stosujących przemoc w rodzinie powinien być prowadzony przez osoby posiadające wymagane przepisami kwalifikacje oraz prowadzić do realizacji celów określonych w rozporządzeniu z dnia 22 lutego 2011 r. rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 22 lutego 2011 r. w sprawie standardu podstawowych usług świadczonych przez specjalistyczne ośrodki wsparcia dla ofiar przemocy w rodzinie, kwalifikacji osób zatrudnionych w tych ośrodkach, szczegółowych kierunków prowadzenia oddziaływań korekcyjno edukacyjnych wobec osób stosujących przemoc w rodzinie oraz kwalifikacji osób prowadzących oddziaływania korekcyjno edukacyjne (Dz.U. z 2011 r., nr 50, poz.259) Programy korekcyjno edukacyjne opracowywane są w oparciu o: Krajowy Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie na lata ; Wojewódzki Ramowy Program Korekcyjno Edukacyjny dla osób stosujących przemoc w rodzinie. str. 5

6 2. Warunki formalne Oddziaływania korekcyjno - edukacyjne dla osób stosujących przemoc w rodzinie winny być realizowane w oparciu o opracowany w formie dokumentu program korekcyjno edukacyjny. Rada Powiatu, w myśl art. 12 pkt 8a ustawy z dnia 5 czerwca 1998 roku o samorządzie powiatowym (Dz. U. z 2018 r., poz. 995), zgodnie z kompetencją winna podjąć uchwałę w sprawie przyjęcia do realizacji zadań z zakresu administracji rządowej, tj. programu oddziaływań korekcyjno edukacyjnych dla osób stosujących przemoc w rodzinie. Program korekcyjno edukacyjny powiat może realizować w ramach własnych struktur lub zlecić realizację podmiotowi niepublicznemu, zawierając stosowną umowę. Powiaty, które w danym roku nie realizują oddziaływań, zobowiązane są do ścisłej współpracy z Zespołami Interdyscyplinarnymi oraz organizatorami programów z ościennych powiatów w zakresie rozpowszechniania informacji o programie i rekrutacji do programu; Jeżeli realizację oddziaływań korekcyjno edukacyjnych zlecono podmiotowi niepublicznemu, oryginały dokumentacji stworzonej w toku realizacji zadania, po jego zakończeniu, winny znajdować się w Starostwie Powiatowym (Urzędzie Miasta w gminach na prawach powiatu) lub PCPR (OPS w gminach na prawach powiatu). Realizator programu korekcyjno edukacyjnego winien posiadać dokumentację w pełni potwierdzającą kwalifikacje osób prowadzących oddziaływania korekcyjno edukacyjne (tj. dotyczące ukończonych studiów wyższych, szkoleń, stażu pracy). str. 6

7 3. Program korekcyjno edukacyjny (dokument) - standard merytoryczny Program korekcyjno edukacyjny opracowany w formie dokumentu jest swoistym planem działań i powinien zawierać: cele programu - tożsame ze wskazanymi w rozporządzeniu; wskazanie podstawowych założeń podejścia, w jakim program będzie realizowany; ogólny zarys treści merytorycznych przekazywanych na spotkaniach, ukierunkowany na taką zmianę postaw i zachowań osób, która zmniejszy ryzyko stosowania przemocy oraz zwiększy umiejętność samokontroli; określony czas trwania oddziaływań; wskazaną grupę odbiorców programu; określony sposób naboru uczestników do programu, w tym zasady selekcji; Z uwagi na fakt, iż środki na realizację oddziaływań zapewnia budżet państwa, do udziału w programie można rekrutować także mieszkańców innych powiatów reguły uczestnictwa w programie oraz kryteria ukończenia programu - reguły te winny być zawarte również w kontrakcie z uczestnikiem; ustalenia w zakresie działań monitorujących, w tym zakres współpracy z innymi podmiotami oraz rodziną uczestnika; ustalenia w zakresie ewaluacji programu. str. 7

8 4. Dokumentacja realizowanych oddziaływań korekcyjno edukacyjnych Realizator oddziaływań korekcyjno edukacyjnych jest zobowiązany prowadzić dokumentację umożliwiającą dokonanie oceny poszczególnych działań w ramach realizowanego zadania, w tym m.in.: rejestr zgłaszanych uczestników z oznaczeniem podmiotu zgłaszającego oraz daty zgłoszenia; harmonogram zajęć grupowych, którego kopię powinien otrzymać każdy uczestnik; listy obecności z własnoręcznymi podpisami uczestników oraz prowadzących - odrębne z konsultacji indywidualnych (zał. 3) i z zajęć grupowych (zał. 4); karty ze sformułowaną diagnozą (wstępną, pogłębioną) do indywidualnego opracowania przez realizatora zadania, przy czym: wstępne rozpoznanie diagnostyczne polega na zebraniu informacji o osobie przystępującej do programu, celem rozpoznania postawy, zachowań agresywnych w początkowym procesie zmiany. Powinno zawierać m.in. informacje na temat funkcjonowania uczestnika, jego sytuacji życiowej oraz specyfiki przemocy, której był sprawcą. Rozpoznanie indywidualnej sytuacji powinno obejmować m.in. takie zagadnienia jak: a) rzeczywiste okoliczności skierowania do programu, b) czy uczestnik programu aktualnie stosuje przemoc, c) najgroźniejsze i typowe formy i okoliczności przemocowych zachowań, d) aktualną sytuacją rodzinną i zawodową, e) cechy osobiste istotne dla pracy korekcyjnej f) problemy uzależnień Przykładowy formularz diagnozy wstępnej zawarto w zał. 8 str. 8

9 Informacje do pogłębionej diagnozy zbierane są w toku prowadzonych oddziaływań. Zawierają bardziej szczegółowe informacje o funkcjonowaniu i przeszłości osoby. W szczególności może to dotyczyć takich zagadnień jak: a) historia relacji w których występuje przemoc oraz poprzednich związków, b) historia interwencji związanych przemocą, c) historia pomocy medycznej i psychoterapeutycznej w zakresie zaburzeń psychicznych, d) doświadczenia związane z nadużywaniem alkoholu i narkotyków, e) historia agresywnych i przemocowych zachowań w innych sytuacjach życiowych, f) kontakty z wymiarem sprawiedliwości, g) historia edukacyjno - zawodowa, h) charakterystyka szczegółowa zachowań i postaw przemocowych. Kartę monitoringu (zał. 5), a także notatki, protokoły lub inne dokumenty potwierdzające działania w ramach monitoringu (w tym ustalenia poczynione z krewnymi uczestnika programu); dokument z wnioskami po dokonanej ewaluacji programu; prawidłowo opisane faktury z wydatkowanych środków; dokumenty potwierdzające kwalifikacje i staż pracy prowadzących program; potwierdzenie uczestniczenia trenerów w superwizji (ze wskazaniem terminu i liczby godzin); inne, w zależności od podejmowanych działań. Bieżący nadzór nad realizacją zadania sprawuje Starostwo Powiatowe bądź podmiot, któremu została powierzona koordynacja zadania. str. 9

10 5. Standard organizacyjny Miejsce: zgodnie z rozporządzeniem dotyczącym programów korekcyjno edukacyjnych, oddziaływań wobec osób stosujących przemoc w rodzinie nie prowadzi się w miejscach, w których udziela się pomocy i wsparcia ofiarom przemocy w rodzinie. Stąd też, gdy na realizację programu korekcyjno edukacyjnego wykorzystywane są zasoby lokalowe instytucji, w których udzielana jest pomoc osobom doznającym przemocy w rodzinie, oddziaływania korekcyjno edukacyjne mogą odbywać się po godzinach pracy danego podmiotu lub w dni wolne od pracy. Nie zezwala się na realizację programów korekcyjno edukacyjnych w podmiotach, zapewniających całodobowe wsparcie dla osób doświadczających przemocy domowej (m.in. w Specjalistycznych Ośrodkach Wsparcia dla Ofiar Przemocy w Rodzinie czy całodobowych Ośrodkach Interwencji Kryzysowej). Forma i czas oddziaływań: preferuje się, aby oddziaływania korekcyjno edukacyjne miały charakter zajęć grupowych. W wyjątkowych sytuacjach, program korekcyjno edukacyjny może być w całości realizowany w formie spotkań indywidualnych, jednak we wniosku o dotację należy wykazać zasadność takiej formy oddziaływań. Akceptacja prowadzenia przez powiat programu korekcyjno edukacyjnego w formie spotkań indywidualnych odbywa się na etapie przyznawania dotacji. Zajęcia grupowe winny być poprzedzone konsultacjami indywidualnymi służącymi m.in. wstępnej diagnozie sytuacji osoby i wprowadzeniu do zajęć grupowych. Spotkania indywidualne mogą być realizowane również: - pomiędzy spotkaniami grupowymi, jeżeli wymaga tego sytuacja uczestnika, str. 10

11 - do prowadzenia oddziaływań wobec osób, które nie zostały zakwalifikowane do oddziaływań grupowych (np. z powodu zakończenia rekrutacji do bieżącej edycji programu, płci osoby zgłaszającej się, itp.), - w celu dołączenia do grupy nowego uczestnika (na konsultacjach indywidualnych należy omówić z osobą materiał przerobiony już przez grupę). Oddziaływania korekcyjno edukacyjne mogą być realizowane zarówno w grupach otwartych, jak i zamkniętych. Wymiar godzinowy programów uzależniony jest od wysokości otrzymanej z budżetu państwa dotacji. Minimalny czas przeznaczony na zajęcia grupowe winien wynosić 60 godzin. Godzina zajęć liczona jest jako minimum 45 minut bezpośrednich oddziaływań na uczestników programu, natomiast pozostały czas godziny zegarowej winien być wykorzystany na stworzenie i uporządkowanie dokumentacji z zajęć. Zakończenie programu: Osobom kończącym uczestnictwo w programie korekcyjno edukacyjnym nie wydaje się zaświadczeń ani certyfikatów. Na pisemny wniosek Sądu, bądź innego uprawnionego podmiotu, należy potwierdzić udział osoby w programie korekcyjno edukacyjnym wskazując frekwencję i zaangażowanie osoby na zajęciach, a także - jeżeli jest to możliwe ocenę postępów. Powyższa ocena jeżeli jest to możliwe - winna uwzględniać samoocenę uczestnika, ocenę trenera oraz ocenę członków rodziny uczestnika. str. 11

12 6. Środki na realizację programu Mając na uwadze fakt, iż realizacja programów korekcyjno edukacyjnych jest zadaniem z zakresu administracji rządowej, środki na jego wykonanie zapewnia budżet państwa. Informacja o możliwości i terminie składania wniosków o dotację na realizację oddziaływań każdego roku przekazywana jest do Starostw Powiatowych oraz Urzędów Miast w gminach na prawach powiatu. Powiat aplikując o środki na realizację zadania, winien we wskazanym terminie złożyć w Dolnośląskim Urzędzie Wojewódzkim we Wrocławiu kompletnie wypełniony wniosek o środki na realizację programu (zał. 1). W przypadku chęci realizacji więcej niż jedna edycji oddziaływań korekcyjno edukacyjnych, należy uzupełnić odrębny wniosek dla każdej edycji. Wysokość przyznanych środków jest uzależniona od wysokości dotacji na zadanie przekazanej do budżetu Wojewody, liczby wniosków złożonych przez jednostki samorządu terytorialnego oraz dodatkowe kryteria ustalane przez Wojewódzkiego Koordynatora Realizacji Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie na podstawie analizy jakościowej wniosków i prowadzonej polityki w tym zakresie. O wysokości przyznanej dotacji i sposobie jej wykorzystania Dolnośląski Urząd Wojewódzki we Wrocławiu informuje Starostwo Powiatowe / Urząd Miasta w gminach na prawach powiatu. Dotacja może nie uwzględniać wszystkich potrzeb zgłoszonych we wniosku. W terminie 7 dni od otrzymania informacji o sposobie wykorzystania dotacji powiat może pisemnie zrezygnować z realizacji zadania podając przyczyny. Brak pisemnej rezygnacji uznany zostanie za przyjęcie zadania do realizacji. Zmiana sposobu wykorzystania dotacji może nastąpić wyłącznie za zgodą Dolnośląskiego Urzędu Wojewódzkiego we Wrocławiu. str. 12

13 Po otrzymaniu informacji o przyznanej na realizację zadania dotacji, należy przekazać do Dolnośląskiego Urzędu Wojewódzkiego we Wrocławiu harmonogram realizacji wydatków podpisany przez Starostę (lub Prezydenta Miasta w gminach na prawach powiatu). Środki na realizację zadania w danym roku kalendarzowym Wojewoda Dolnośląski przekazuje jednostce samorządu terytorialnego wnioskującej o dotację na program korekcyjno - edukacyjny w terminach wskazanych w harmonogramie. Dotację należy wydatkować w roku na jaki została przyznana. O braku możliwości wydatkowania dotacji lub jej części samorząd powiatowy ma obowiązek niezwłocznie pisemnie poinformować Dolnośląski Urząd Wojewódzki we Wrocławiu. Zwiększenie wysokości pierwotnie przyznanej dotacji na realizację programów korekcyjno edukacyjnych jest możliwe w sytuacji uruchomienia rezerw celowych oraz niewykorzystania dotacji lub jej części przez inne powiaty realizujące zadanie. O uruchomieniu rezerw celowych, a w związku z tym możliwości otrzymania dodatkowych środków na oddziaływania korekcyjno edukacyjne, Dolnośląski Urząd Wojewódzki we Wrocławiu każdorazowo informować będzie realizatorów programów. O braku możliwości wykorzystania dotacji lub jej części samorząd powiatowy ma obowiązek niezwłocznie poinformować Wydział Zdrowia i Polityki Społecznej Dolnośląskiego Urzędu Wojewódzkiego we Wrocławiu. Niewykorzystana przez powiat w danym roku dotacja zostanie niezwłocznie przekazana innym realizatorom zadania. W celu efektywnego wykorzystania środków na realizację oddziaływań korekcyjno edukacyjnych, Dolnośląski Urząd Wojewódzki we Wrocławiu na koniec trzeciego kwartału weryfikować będzie stan wykorzystania środków. Wówczas dokonywane będą ostatnie zmiany do planu budżetu. str. 13

14 7. Sprawozdania z realizacji programów korekcyjno edukacyjnych Informacje z zakresu realizacji programów korekcyjno edukacyjnych powiat przekazuje w ramach rocznych sprawozdań sporządzanych w Centralnej Aplikacji Statystycznej (CAS): merytorycznego do 10 lutego kolejnego roku (wzór sprawozdania stanowi załącznik nr 2), finansowego w terminie wskazanym każdorazowo przez Dolnośląski Urząd Wojewódzki we Wrocławiu, w ramach sprawozdania z realizacji Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie do 10 lutego kolejnego roku. W sytuacji konieczności uzyskania dodatkowych danych na temat programów korekcyjno edukacyjnych dla osób stosujących przemoc w rodzinie, Dolnośląski Urząd Wojewódzki we Wrocławiu pisemnie zwróci się do realizatorów oddziaływań, wskazując termin udzielenia informacji. Należy dołożyć starań, by wykazywane w sprawozdaniach dane odzwierciedlały rzeczywiste wskaźniki i były spójne we wszystkich sprawozdaniach. str. 14

15 8. Superwizja. Mając na uwadze specyfikę pracy z osobami stosującymi przemoc w rodzinie, trenerzy realizujący programy korekcyjno - edukacyjne zobowiązani są poddawać superwizji swoją pracę. Superwizja ma na celu dbałość o wysoką jakość oddziaływań korekcyjno edukacyjnych poprzez: rozpoznawanie i wzmacnianie kompetencji zawodowych i osobistych trenerów, rozpoznawanie trudności i udzielanie wsparcia prowadzącym oddziaływania, doskonalenie warsztatu pracy poprzez dzielenie się dobrymi praktykami, ustalanie potrzeb szkoleniowych prowadzących oddziaływania, przeciwdziałanie wypaleniu zawodowemu. Indywidualne problemy prowadzących oddziaływania korekcyjno edukacyjne dla osób stosujących przemoc w rodzinie omawiane podczas spotkań superwizyjnych są objęte tajemnicą superwizji. Do zachowania tajemnicy zobowiązany jest zarówno superwizor, jak i superwizanci. Superwizor dokumentuje listami obecności udział poszczególnych trenerów w zajęciach. W celu ułatwienia realizacji obowiązku udziału w superwizji, co roku - po uzyskaniu zgody Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej, ze środków na programy korekcyjno edukacyjne, finansowana będzie superwizja dla prowadzących oddziaływania korekcyjno edukacyjne. str. 15

16 Udział trenerów w superwizji innej, niż organizowana w ramach programu korekcyjno edukacyjnego, będzie honorowany. Koszt superwizji w takiej sytuacji ponosi superwizant. Prowadzący oddziaływania powinien udokumentować swój udział zaświadczeniem wskazującym liczbę godzin superwizji oraz nazwisko superwizora. Podmioty realizujące programy korekcyjno edukacyjne winny zobowiązywać trenerów oddziaływań do korzystania z superwizji, a także - w miarę możliwości - udzielać wsparcia w tym zakresie. W dokumentacji realizatora zadania powinny znajdować się zaświadczenia potwierdzające uczestnictwo trenerów w superwizji wraz ze wskazanym wymiarem czasowym. Podmiot koordynujący organizację superwizji zobowiązany jest do: prowadzenia rejestracji uczestników na spotkania z superwizorem; zapoznania superwizora ze wzorami dokumentacji przebiegu zadania, w tym: listy obecności (zał. 6) oraz wzoru sprawozdania (zał. 7); udostępnienia superwizorowi zaświadczeń potwierdzających udział osoby w superwizji. Każdy uczestnik winien otrzymać potwierdzenie swojego udziału po każdym spotkaniu superwizyjnym; dokonywania zmian terminów superwizji (wyłącznie w uzasadnionych przypadkach). O zmianie terminu należy niezwłocznie poinformować podmioty realizujące w bieżącym roku programy korekcyjno edukacyjne oraz Wojewódzkiego Koordynatora Realizacji Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie); sprawowania bezpośredniego nadzoru nad realizacją zadania. str. 16

17 9. Współpraca Aby efektywnie realizować program korekcyjno edukacyjny, niezbędne jest utrzymywanie stałej współpracy z innymi lokalnymi podmiotami działającymi w obszarze przeciwdziałania przemocy w rodzinie, zwłaszcza z Zespołem Interdyscyplinarnym, Policją, ośrodkami pomocy społecznej, poradniami leczenia odwykowego, Zespołem Sądowej Służby Kuratorskiej, a także innymi podmiotami realizującymi programy korekcyjno - edukacyjne. Współpraca ta winna być wykorzystywana zarówno do rekrutacji uczestników do programu, jak również monitoringu zachowań agresywnych oraz ewaluacji programu i oceny jego skuteczności. Jeżeli uczestnik został skierowany do programu przez instytucje realizujące zadania z obszaru przeciwdziałania przemocy w rodzinie, realizator oddziaływań każdorazowo jest zobowiązany poinformować podmiot kierujący o zakwalifikowaniu, bądź powodach niezakwalifikowania osoby do udziału w programie oraz ewentualnym przerwaniu uczestnictwa przez daną osobę. O procedurze informowania (przez realizatora programu korekcyjno edukacyjnego) innych instytucji o aktywności osoby w zakresie realizacji programu oraz pozyskiwania danych o uczestniku (w zakresie niezbędnym do oceny efektywności oddziaływań), uczestnik winien być poinformowany, a zgoda na powyższe powinna widnieć w treści kontraktu podpisanego przez przystępującego do programu. str. 17

18 W stosunku do osób, które przystąpiły do programu korekcyjno edukacyjnego wskutek własnej decyzji (tj. nie posiadają postanowienia sądowego zobowiązującego do udziału w programie ani nie zostały skierowane/zobowiązane przez instytucje) monitoring skuteczności oddziaływań odbywa się jedynie w oparciu o informacje uzyskane od uczestnika oraz jego bliskich. Jeżeli osoba stosująca przemoc w rodzinie nie może uczestniczyć w programie realizowanym w danym powiecie (z powodu np. zakończenia programu, braku nowej rekrutacji, itp.), osobie należy przekazać dokładną informację o innych miejscach, w których realizowane są oddziaływania korekcyjno - edukacyjne, w których zainteresowany może wziąć udział. W tym celu należy dołożyć starań, aby powiat: ewidencjonował instytucje rządowe i samorządowe, podmioty oraz organizacje pozarządowe, zarówno tych, które posiadają ofertę wsparcia dla osób doznających przemocy, jak również dla osób stosujących przemoc w rodzinie; co roku aktualizował na stronie internetowej powiatu bazę teleadresową podmiotów realizujących programy korekcyjno edukacyjne oraz programy psychologiczno - terapeutyczne dla osób stosujących przemoc w rodzinie; posiadał i dystrybuował opracowany informator zawierający m.in. dane teleadresowe podmiotów oraz organizacji pozarządowych, a także zakres oferowanego przez nie wsparcia zarówno dla osób doznających przemocy, jak i stosujących przemoc w rodzinie; przesyłał zaktualizowany informator ze swojego powiatu właściwym miejscowo prezesom sądów rejonowych, prokuratorom rejonowym, komendantom powiatowych/miejskich Policji oraz wchodzącym w obręb powiatu gminom nie później niż do dnia 15 lipca każdego roku. str. 18

19 10. Monitoring i ewaluacja Zgodnie z 8 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 22 lutego 2011 r.: przebieg i efekty oddziaływań korekcyjno edukacyjnych wobec osób stosujących przemoc w rodzinie objęte są działaniami monitorującymi i ewaluacyjnymi prowadzonymi przez powiat lub podmioty, którym powiat zlecił realizację prowadzenia oddziaływań korekcyjno edukacyjnych, a wyniki tych działań są wykorzystywane w pracach nad doskonaleniem i upowszechnianiem dalszych metod oddziaływań korekcyjno edukacyjnych. Monitoring programu korekcyjno edukacyjnego polega na regularnym zbieraniu i dokumentowaniu informacji na temat postępów w realizacji przedsięwzięcia oraz poziomu osiągania założonych celów oddziaływań korekcyjno edukacyjnych. Zgromadzone dane są podstawą do dokonania ewaluacji programu, pozwalają także na podjęcie niezwłocznych akcji naprawczych lub usuwania skutków już istniejącej niepożądanej sytuacji. Monitoring należy prowadzić w zakresie: rekrutacji uczestników dokumentując prowadzonym na bieżąco rejestrem osób zgłaszanych do programu; frekwencji na zajęciach dokumentując listami obecności (zał. 3 i zał. 4); zaangażowania uczestników podczas zajęć (otwartości, aktywności, przestrzegania reguł, komunikacji, postępach w realizacji założonych celów, itp.), dokumentując w sprawozdaniach z zajęć grupowych (zał. 4), kartach oceny lub innej dokumentacji opracowanej przez realizatora; oraz str. 19

20 postępów w osiąganiu celów programu, w następujących zakresach: 1. Postawa uczestnika (cel 1 i 2) Weryfikujemy czy udział w programie wpływa na postępy uczestnika w powstrzymaniu się od stosowania przemocy oraz na wzrost samokontroli. 2. Relacje rodzinne (cel 2 i 3) Weryfikujemy jak udział w programie wpływa na funkcjonowanie uczestnika w rodzinie zarówno w zakresie wychowywania dzieci bez użycia przemocy, jak i relacje małżeńskie/partnerskie. 3. Wiedza i umiejętności (cele 4, 5 i 6) Weryfikujemy czy udział uczestnika w programie wpływa na wzrost: - wiedzy o mechanizmach przemocy, - umiejętności rozwiązywania problemów bez stosowania przemocy oraz - odpowiedzialności za stosowanie przemocy (badamy czy uczestnik wdraża w życie wiedzę i umiejętności, które nabywa podczas programu) 4. Potrzeby i możliwości kontynuacji pracy nad zmianą zachowań przemocowych (cel 7) Realizacja tego celu polegać będzie na upowszechnianiu informacji (zamieszczanie informacji na stronach internetowych, przekazywanie informacji uczestnikom oraz lokalnym instytucjom działającym w obszarze przeciwdziałania przemocy w rodzinie, dystrybucja broszur i ulotek) o realizowanych w województwie: - programach korekcyjno edukacyjnych dla osób stosujących przemoc w rodzinie, - programach psychologiczno terapeutycznych dla osób stosujących przemoc w rodzinie, - lokalnej infrastrukturze (instytucjach, specjalistach, programach), z których osoba może skorzystać w celu podtrzymania pożądanych efektów oddziaływań korekcyjno edukacyjnych str. 20

21 W stosunku do uczestników bieżącej edycji oddziaływań, co najmniej dwukrotnie w ciągu roku należy uzyskać informację z OPS, ZI lub innego źródła na temat funkcjonowania uczestnika. Pożądane jest, by przedstawiciel realizatora programu korekcyjno edukacyjnego był członkiem grupy roboczej, jeżeli w stosunku do rodziny prowadzona jest procedura Niebieskiej Karty. W stosunku do osób, które ukończyły poprzednie edycje programu korekcyjno edukacyjnego (do trzech lat wstecz), monitoring polega na ustaleniu postępów w powstrzymywaniu się od stosowania przemocy oraz kontynuacji pracy nad sobą (udział w programie psychologiczno terapeutycznym, psychoterapii, terapii uzależnień, itp.). Powyższe informacje weryfikowane są przynajmniej raz w roku do 3 lat po ukończeniu przez osobę programu i dokumentowane na formularzu stanowiącym załącznik nr 5. Informacje o zmianie postawy uczestnika programu należy zbierać: od uczestnika (dotyczy również uczestników poprzednich edycji programu); w wyniku obserwacji uczestnika podczas prowadzanych zajęć (trenerzy); od instytucji działających w obszarze przeciwdziałania przemocy w rodzinie w tym: m.in. Policji, OPS, kuratorów sądowych, pedagogów szkolnych, ZI (dotyczy również uczestników poprzednich edycji programu); od bliskich doznających przemocy ze strony uczestnika oddziaływań (dotyczy również uczestników poprzednich edycji programu). str. 21

22 Po zakwalifikowaniu osoby do uczestnictwa w programie, osoba odpowiedzialna za monitoring powinna nawiązać osobisty kontakt z krzywdzonym krewnym uczestnika programu, aby wyjaśnić czym jest program korekcyjno edukacyjny, urealnić oczekiwania co do skuteczności oddziaływań, zebrać informacje o dotychczasowej sytuacji w związku z przemocą w rodzinie, poinformować o miejscach udzielających wsparcia osobom doświadczającym przemocy domowej oraz formach tego wsparcia. Pożądane jest, by zostawić numer telefonu do realizatora programu korekcyjno edukacyjnego, w celu usprawnienia wzajemnego kontaktu i efektywniejszej pracy. Kolejne kontakty z rodziną w celu monitorowania sytuacji mogą być realizowane telefoniczne. Osoby, które w bieżącym roku przerwały lub nie dokończyły udziału w programie, powinny być zaproszone do udziału w oddziaływaniach realizowanych w kolejnych latach. O przerwaniu udziału w programie należy poinformować osobę krzywdzoną przez uczestnika, jeżeli uczestnik programu mieszka z osobą, którą krzywdził. str. 22

23 Ewaluacja programu korekcyjno edukacyjnego jest oceną poszczególnych etapów programu oraz efektywności oddziaływań korekcyjno edukacyjnych w odniesieniu do założonych celów programu. Sporządzana jest po zakończeniu programu w stosunku do bieżącej edycji oddziaływań oraz raz w roku przez okres 3 lat na podstawie analizy danych zebranych w ramach monitoringu. Ewaluacja uwzględnia wpływ czynników organizacyjnych zadania na jego wyniki. Ewaluacja winna przyczynić się do uzyskania odpowiedzi na następujące pytania: Czy liczebność grupy jest satysfakcjonująca dla procesu oddziaływań? Jakie czynniki korzystnie wpłynęły na rekrutację uczestników? Jakie czynniki utrudniają pozyskanie uczestników do programu? Co można zrobić, by zoptymalizować liczebność grupy? Na jakim poziomie utrzymuje się frekwencja na zajęciach (zarówno grupowa, jak i indywidualnych uczestników)? Jakie czynniki wpłynęły na frekwencję? Jakie działania należy kontynuować, a jakie dodatkowe można podjąć by zwiększyć frekwencję? Jakie czynniki korzystnie wpłynęły na zaangażowanie uczestników? Jakie czynniki negatywnie wpłynęły na zaangażowanie uczestników? Jaka jest efektywność oddziaływań korekcyjno edukacyjnych? Czy i w jakim stopniu osiągnięto zakładane cele? str. 23

24 Na osobach, które podejmują się wykonania monitoringu i ewaluacji oraz sprawują bezpośredni nadzór nad realizacją zadania, ciąży moralny obowiązek zachowania obiektywizmu i etycznego podejścia do tego procesu. W przeciwnym wypadku monitoring i ewaluacja przestają służyć profesjonalizacji i skuteczności oddziaływań, a stają się próbą manipulacji, która nie pozwala osiągnąć założonych celów. Ewaluację oddziaływań korekcyjno edukacyjnych (zarówno bieżącej edycji, jak również poprzednich) przeprowadzają trenerzy realizujący program wspólnie z przedstawicielem powiatu lub podmiotu nadzorującego realizację zadania. Ewaluacja może być powierzana podmiotom zewnętrznym. Wynikiem przeprowadzonej ewaluacji jest Raport z rekomendacjami do kolejnych edycji oddziaływań. Kopię raportu, podpisanego przez osoby uczestniczące w sporządzaniu ewaluacji programu korekcyjno edukacyjnego należy przesłać do Dolnośląskiego Urzędu Wojewódzkiego we Wrocławiu w terminie do 31 marca kolejnego roku. str. 24

25 Wniosek o środki na realizację programu oddziaływań korekcyjno edukacyjnych dla osób stosujących przemoc w rodzinie Zał. 1. (pieczęć jedn. samorządu terytorialnego). (miejscowość i data) I. Nazwa i dane teleadresowe podmiotu realizującego zadanie Nazwa podmiotu:. Dokładny adres. Imię i nazwisko osoby do kontaktu.. Numer telefonu i faksu. Adres mailowy. II. Informacja o programie korekcyjno edukacyjnym Uczestnicy programu: (rodzice krzywdzący dzieci czy osoby stosujące przemoc wobec dorosłych? grupa otwarta czy zamknięta?)..... Liczba i płeć trenerów: Planowana do realizacji liczba godzin zajęć - indywidualnych grupowych... III. Przewidywany koszt realizacji zadania. koszt przeznaczenie. koszt przeznaczenie str. 25

26 IV. Zakładane rezultaty liczba osób, które przystąpią do programu.. liczba osób, które zakończą uczestnictwo V. Monitoring oddziaływań Liczba osób, które ukończyły program: - w roku poprzedzającym rok, na który ma być przyznana dotacja - dwa lata wcześniej - trzy lata wcześniej VI. Organizacja oddziaływań korekcyjno edukacyjnych 1. Oświadczam, iż w powiecie obowiązuje przyjęty uchwałą Nr z dnia. program korekcyjno edukacyjny na lata. 2. Zajęcia z uczestnikami oddziaływań będą realizowane (proszę określić miejsce realizacji programu wraz ze wskazaniem adresu). Podpis i pieczęć Starosty Powiatu/Prezydenta Miasta str. 26

27 Roczne sprawozdanie z realizacji programu korekcyjno-edukacyjnego dla osób stosujących przemoc w rodzinie (przekazywane do 10 lutego) Zał Dane liczbowe dotyczące liczby osób skierowanych do udziału w Programach Korekcyjno-Edukacyjnych Podstawa skierowania do programu Postanowienie sądowe zobowiązujące do udziału Skierowanie przez GR/ZI Przystąpienie wskutek własnej decyzji Przystąpienie w wyniku innych okoliczności Liczba osób, które: zakończyły program korekcyjno - edukacyjny przystąpiły do programu korekcyjno - edukacyjnego przerwały udział w programie korekcyjno - edukacyjnym 2. Dane dotyczące informowania podmiotu kierującego nt. uczestników Programu Korekcyjno Edukacyjnego Wyszczególnienie Liczba sytuacji Sytuacje informowania podmiotu kierującego nt. uczestników Programu Przystąpienie do Programu Ukończenie Programu Przerwanie udziału w Programie Superwizja Trenerzy Pierwszy prowadzący Drugi prowadzący 1 2 Liczba godzin superwizji, z których skorzystali poszczególni prowadzący oddziaływania korekcyjno - edukacyjne 4. Uwagi str. 27

28 KARTA SESJI INDYWIDUALNEJ Zał. 3 Dane uczestnika..... Data i godziny trwania sesji Rzeczywiste okoliczności zgłoszenia do programu Kto skierował / z jakiego powodu / ocena sytuacji dokonana przez uczestnika Najgroźniejsze i typowe formy i okoliczności przemocowych zachowań (czy jest prowadzona procedura NK) Aktualna sytuacja rodzinna Struktura rodziny, telefon kontaktowy do żony/partnerki/rodziców Uwagi trenera Informacje istotne z uwagi na udział w programie, w tym m.in. wykształcenie, sytuacja zawodowa, możliwość dojazdu do miejsca realizacji programu, oczekiwania) podpis uczestnika programu.... podpis trenera str. 28

29 Lista obecności program korekcyjno edukacyjny zajęcia grupowe Zał. 4 data.. godz. od.... do.. Lp. Imię i nazwisko uczestnika podpis podpis prowadzącego zajęcia podpis prowadzącego zajęcia str. 29

30 Sprawozdanie z przeprowadzonych zajęć (należy m.in. uwzględnić poruszaną na zajęciach tematykę, wskazać uzupełniane przez uczestników formularze, zawrzeć informacje o wcześniejszych zgłoszeniach uczestników o nieobecności na zajęciach, jeżeli nie są uzupełniane odrębne karty Kryteria kwalifikujące do zwolnienia z programu należy zawrzeć informacje o aktywności uczestników, trzeźwości, zaangażowaniu podczas zajęć oraz postępach uczestników, itp.)... podpisy trenerów str. 30

31 Zał. 5 KARTA MONITORINGU PROGRAMU KOREKCYJNO EDUKACYJNEGO informacje o postępach uczestnika programu w zakresie powstrzymania się od zachowania przemocowych data i sposób pozyskania informacji (pismo, rozmowa telefoniczna, kontakt osobisty) oznaczenie źródła informacji oraz ustalenia podpis prowadzącego monitoring str. 31

32 Lista obecności superwizja trenerów programów korekcyjno edukacyjnych Zał. 6 data.. godz. od.... do.. Lp. Imię i nazwisko uczestnika podpis podpis superwizora str. 32

33 SPRAWOZDANIE Zał. 7 dotyczące realizacji superwizji dla osób prowadzących programy korekcyjno edukacyjne za rok I. Imię i nazwisko superwizora, numer certyfikatu wraz ze wskazaniem instytucji wydającej certyfikat oraz dane kontaktowe (telefon, adres ) II. Realizacja superwizji Miejsce/miejsca realizacji superwizji Przedział czasowy realizacji zadania (określić w miesiącach) Liczba godzin superwizji indywidualnej Liczba spotkań w ramach superwizji indywidualnej Liczba osób korzystających z superwizji indywidualnej Liczba godzin superwizji grupowej Czas trwania pojedynczego spotkania Liczba osób korzystających z superwizji grupowej Proszę wskazać podejmowane podczas superwizji problemy/zagadnienia Rekomendacje w zakresie usprawnienia programów korekcyjno edukacyjnych / Problemy wymagające rozwiązań systemowych podpis superwizora str. 33

34 Zał. 8 DIAGNOZA WSTĘPNA UCZESTNIKA PROGRAMU KOREKCYJNO - EDUKACYJNEGO I. DANE OSOBOWE Imię: Nazwisko: Data urodzenia: Stan cywilny: Aktualny adres zamieszkania:. Aktualny nr telefonu: Aktualny stan rodzinny: Liczba i wiek posiadanych dzieci:... Czy posiada Pan/Pani orzeczenie o niepełnosprawności? TAK NIE Wykształcenie: Jeśli tak, jaki stopień? Obecny status zawodowy: Prosimy o zaznaczenie lub wpisanie właściwej odpowiedzi. II. KONTEKST ZGŁOSZENIOWY UCZESTNIKA 1. Czy w rodzinie miały miejsce interwencje policji? TAK NIE 2. Czy ma Pan/Pani założoną Niebieską Kartę? TAK NIE 2A. Jeżeli tak, to przez jaką instytucję: 3. Czy w Pańskiej rodzinie była/jest prowadzona procedura Niebieskiej Karty? TAK NIE 4. Czy był Pan/Pani karany? TAK NIE str. 34

35 5. Jeśli tak, to za co był Pan/Pani karany? 6. Czy jest Pan/Pani na zwolnieniu warunkowym? TAK NIE 7. Czy jest Pan/Pani objęty nadzorem kuratora? TAK NIE 8. Dane kontaktowe kuratora: 9. Skąd uzyskał Pan/Pani informację o programie korekcyjno-edukacyjnym?. III. HISTORIA PRZEMOCY 1. Wobec kogo używał Pan/Pani przemocy? - wobec osób z rodziny (rodzice, rodzeństwo...); - wobec żony/męża lub partnerki/partnera; - wobec dzieci; - wobec innych (kogo?) 2. Czy osobiście doświadczał Pan/Pani przemocy w dzieciństwie, młodości lub w życiu dorosłym? TAK NIE 2a. Jeśli tak, jakiego typu to była przemoc i kto ją wobec Pana/Pani stosował?. 3. Czy wówczas, kiedy osobiście doświadczał Pan/Pani przemocy uzyskał Pan pomoc dla siebie? TAK NIE 4. Czy w dzieciństwie występowały u Pana/Pani jakieś trudności w zachowaniu? TAK NIE Jeśli tak, to jakiego typu? 5. Jak przebiegała u Pana/Pani edukacja? 6. Czy jako nastolatek sprawiał Pan/Pani trudności wychowawcze? Jakiego typu były to trudności? 7. Czy korzystał Pan/Pani z pomocy u psychologa? TAK NIE str. 35

36 7a. Jeśli tak z jakiego powodu: 8. Czy korzystał Pan/Pani z konsultacji u psychiatry? TAK NIE 8a. Jeśli tak z jakiego powodu: 9. Czy leczył się Pan/Pani odwykowo? TAK NIE 9a. Jeśli tak, to od czego jest Pan/Pani uzależniony i jak sobie Pan/Pani radzi z uzależnieniem? 10. Czy był Pan/Pani konsultowany u neurologa? TAK NIE 10a. Jeśli tak z jakiego powodu: 11. Czy korzysta Pan/Pani z pomocy Ośrodka Pomocy Społecznej lub innej jednostki? 12. Z czym kojarzy się Panu/Pani słowo przemoc? 13. Jaki był sposób wychowania w rodzinie, z której Pan/Pani pochodzi? IV. ROZPOZNANIE DIAGNOSTYCZNE 1. Czy na chwilę obecną ma Pan/Pani trudności (w tym emocjonalne), które Pana/Pani zdaniem wpływają na Pana/Pani przemocowe zachowanie wobec innych osób? TAK NIE 1a. Jeśli tak, jakiego typu są to trudności? 2. Czy kiedykolwiek występowały u Pana/Pani trudności w relacjach z innymi ludźmi? TAK NIE 2a. Jeśli tak, z czego Pana/Pani zdaniem wynikały? str. 36

37 3. Czy kiedykolwiek podejmował Pan/Pani próbę samobójczą? TAK NIE 4. Czy na chwilę obecną Pan/Pani pracuje? TAK NIE 5. Jak często na przełomie 10 lat zmieniał Pan/Pani pracę? 6. Jakie były przyczyny, motywy zmiany pracy w Pana/Pani życiu? 7. Jak zwykle reaguje Pan/Pani na stres? 8. Proszę podać sposoby radzenia sobie z sytuacjami stresującymi? 9. Jak się Pan/Pani zachowuje w sytuacjach trudnych w kontakcie z drugim człowiekiem? V. ANALIZA OBECNEJ SYTUACJI 1. Co chciałby Pan/Pani zmienić w swoim zachowaniu poprzez udział w programie korekcyjno-edukacyjnym? 2. Czy na chwilę obecną ma Pan/Pani trudności mogące mieć wpływ na Pana/Pani przemocowe zachowanie? 3. Co sprawiło, że zdecydował się Pan/Pani na udział w programie korekcyjno-edukacyjnym dla osób stosujących przemoc? str. 37

38 4. W jaki sposób Pana/Pani uczestnictwo w programie korekcyjno-edukacyjnym dla osób stosujących przemoc może być dla Pana/Pani użyteczne? 5. Jakie ma Pan/Pani oczekiwania wobec programu korekcyjno-edukacyjnego? 6. Po czym Pan/Pani pozna, że udział w programie był skuteczny? 7. Czy aktualnie stosuje Pan/Pani przemoc? TAK NIE 8. Jakiego rodzaju przemoc Pan/Pani stosuje, bądź stosował? 9. Od jak dawna stosuje, bądź stosował, Pan/Pani daną przemoc i wobec kogo? 10. Czy posiada Pan/Pani dzieci? TAK NIE Jeśli tak, jaki model wychowania dzieci Pan/Pani stosuje? 11. Czy kiedykolwiek stosował Pan/Pani kary cielesne wobec dzieci? TAK NIE 12. Czy jest Pan/Pani w związku i jaki jest to związek? 13. Kto decyduje o organizacji spraw domowych i w jakim zakresie? 14. Jak Pan/Pani reaguje, kiedy osoba z którą Pan/Pani mieszka, nie zgadza się z Panem/Panią? str. 38

39 15. W jakich sytuacjach stracił Pan/Pani kontrolę nad sobą? 16. Jak wówczas się Pan/Pani zachowywał? 19. Informacje istotne, które Pana/Pani zdaniem mogą mieć znaczenie dla pracy korekcyjnoedukacyjnej? /data i czytelny podpis klienta/ VI. USTALENIA PO ODBYTEJ KONSULTACJI: /data i czytelny podpis pracownika/ VII. KWALIFIKCJE UCZESTNIKA DO PROGRAMU 1. Uczestnik spełnia/nie spełnia (* właściwe podkreślić) warunki do objęcia wsparciem w formie programu korekcyjno-edukacyjnego dla osób stosujących przemoc. 2. Uzasadnienie w przypadku braku kwalifikacji do programu: /data i czytelny podpis pracownika/ str. 39