PROGRAM ROZWOJU MELIORACJI WODNYCH W PERSPEKTYWIE ŚREDNIO- I DŁUGOOKRESOWEJ

Transkrypt

1 INSTYTUT TECHNOLOGICZNO-PRZYRODNICZY W FALENTACH Zakład Inżynierii Wodnej i Melioracji PROGRAM ROZWOJU MELIORACJI WODNYCH W PERSPEKTYWIE ŚREDNIO- I DŁUGOOKRESOWEJ WOJEWÓDZTWO DOLNOŚLĄSKIE Redakcja naukowa: prof. dr hab. Edmund Kaca Falenty 2015 WYDAWNICTWO ITP

2 INSTYTUT TECHNOLOGICZNO-PRZYRODNICZY Dyrektor: dr hab. Piotr Pasyniuk Wykonano w ramach realizacji Programu wieloletniego Standaryzacja i monitoring przedsięwzięć środowiskowych, techniki rolniczej i rozwiązań infrastrukturalnych na rzecz bezpieczeństwa i zrównoważonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich (Uchwała Nr 201/2011 Rady Ministrów z dnia 14 października 2011 r. w sprawie ustanowienia programu wieloletniego na lata ) Priorytet 5. Rozwój standardów gospodarowania zasobami wodnymi na obszarach wiejskich Działanie 5.2 Standaryzacja metod oceny potrzeb melioracji rolnych, z uwzględnieniem nowych wymagań rolnictwa i ochrony środowiska naturalnego Recenzenci: prof. dr hab. Stanisław Twardy dr hab. Józef Lipiński, prof. nadzw. Kierownik Działu Wydawnictw: dr hab. Halina Jankowska-Huflejt, prof. nadzw. Opracowanie redakcyjne: Grażyna Pucek Skład komputerowy i przygotowanie do druku: Elżbieta Golubiewska ISSN Copyright by Instytut Technologiczno-Przyrodniczy w Falentach 2015 Adres Redakcji: Falenty, al. Hrabska 3, Raszyn wydawnictwo@itp.edu.pl; tel , tel./fax Realizacja wydania: Agencja Wydawniczo-Poligraficzna Gimpo Ark. wyd. 2,9. Nakład 120 egz.

3 3 1. WSTĘP Opracowanie powstało w ramach działania 5.2. pt. Standaryzacja metod oceny potrzeb melioracji rolnych z uwzględnieniem nowych wymagań rolnictwa i ochrony środowiska naturalnego. Działanie to było częścią programu wieloletniego na lata Standaryzacja i monitoring przedsięwzięć środowiskowych, techniki rolniczej i rozwiązań infrastrukturalnych na rzecz bezpieczeństwa i zrównoważonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich (Uchwała Nr 202/2011 Rady Ministrów z dnia 14 października 2011 r.), realizowanego przez Instytut Technologiczno-Przyrodniczy. Przedmiotem opracowania są uwarunkowania i program rozwoju melioracji w województwie, w szczególności zaś rozwoju cieków tzw. rolniczych, oraz urządzeń wodnych i melioracyjnych. Przez rozwój melioracji rozumie się ciągłe skoordynowane zmiany, dostosowujące melioracje do zmieniających się warunków, w szczególności do zmieniającego się rolnictwa, wymagań środowiska naturalnego i oczekiwań społeczeństwa. Rozwój jest procesem jakościowym, polegającym na wprowadzaniu innowacji produktowych, procesowych, strukturalnych oraz innowacji w obszarze organizacji i zarządzania melioracjami. Rozwój może być realizowany poprzez wzrost zakresu i jakości (innowacyjności) utrzymywania urządzeń w sprawności i zdatności technicznej, jak również poprzez ich odbudowę, w tym rozbudowę i modernizację. Celem pracy jest przedstawienie uwarunkowań rozwoju melioracji i propozycji programów rozwoju melioracji w województwie w średnio- i długookresowej perspektywie odpowiednio do 2020 r. i w latach Opracowanie stanowi syntetyczny materiał informacyjno-wdrożeniowy i jest przeznaczone dla planistów oraz decydentów w województwie, a także innych specjalistów zajmujących się sprawami rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich, szczególnie zagadnieniami związanymi z gospodarką wodną i melioracjami. Na niniejsze Materiały Informacyjne składa się siedem rozdziałów. Szczególnie istotne są rozdziały 3, 4, 5 i 6. W rozdziale 3. Diagnoza stanu odwodnień i nawodnień w województwie zawarte są najbardziej istotne dane charakteryzujące stan ilościowy i jakościowy urządzeń wodnych i melioracyjnych. Szczególną uwagę zwraca się na urządzenia melioracji wodnych szczegółowych, a więc na systemy odwodnień i nawodnień użytków rolnych. W rozdziale 4. Ocena potrzeb rozwoju odwodnień i nawodnień w świetle dokumentów strategicznych i planistycznych województwa zaprezentowano poglądy na rozwój melioracji wynikające z różnych dokumentów, w tym strategii rozwoju województwa. Bardziej szczegółową (z wykorzystaniem map i tabel) charakterystykę potrzeb (zasadności) rozwoju melioracji przedstawiono w rozdziale 5. Ocena potrzeb rozwoju odwodnień i nawodnień w województwie na podstawie wskaźników. Uwzględniono uwarunkowania klimatyczne, hydrologiczne, glebowo-wodne i przyrodniczo-ekologiczne powiatów w województwie oraz uwarunkowania społeczno-ekonomiczne. W rozdziale 6. Planowany zakres oraz koszty utrzymania i odbudowy/modernizacji urządzeń w województwie przedstawiono wyniki obliczeń zakresu oraz kosztów utrzymywania i odbudowy urządzeń wodnych i melioracyjnych, a także cieków rolniczych (tzw. marszałkowskich) w województwie do 2020 r. i na lata Dane zawarte w tym rozdziale są propozycją autorów, do ewentualnego wykorzystania. Specyfika opracowania polega na tym, że proponowane rozwiązania dla województwa zostały przygotowane przez jeden zespół specjalistów pracowników Instytutu Technolo-

4 4 giczno-przyrodniczego reprezentujących różne dyscypliny. W skład zespołu weszli specjaliści w zakresie melioracji, gospodarki wodnej, hydrologii, agrometeorologii, ekonomii zasobów wodnych, gleboznawstwa i ekologii. Prezentowane jest zatem jednolite spojrzenie tego wielodyscyplinarnego zespołu na problemy województwa. Oczekuje się, że praca przyczyni się do poprawy informacyjnego przygotowania planistów i decydentów na szczeblu centralnym i wojewódzkim oraz poprawy trafności podejmowanych decyzji dotyczących dostosowania działalności melioracyjnej do specyfiki rolnictwa intensywnego, integrowanego (zrównoważonego) i ekologicznego, wymagań wynikających z potrzeby ochrony przyrody i środowiska oraz potrzeb przeciwdziałania skutkom coraz częstszych ekstremów pogodowych. Autorzy liczą, że wywoła ono żywą dyskusję na temat roli melioracji wodnych w województwie oraz kierunków i zakresu ich rozwoju. Wyniki tej dyskusji będą prezentowane społeczeństwu województwa za pośrednictwem środków masowej komunikacji, w tym prasy fachowej. 2. ZARYS METODYKI OPRACOWANIA I OBLICZEŃ W materiałach wykorzystano informacje zawarte w sprawozdaniach RRW-10, opracowane w MRiRW na podstawie danych z wojewódzkich zarządów melioracji i urządzeń wodnych, jak również informacje z opracowań monograficznych wykonanych w Instytucie Technologiczno-Przyrodniczym w Falentach w ramach ww. programu wieloletniego. Do opracowań tych zalicza się: Uwarunkowania rozwoju melioracji wodnych w Polsce [KACA (red.) 2014], Rozwój melioracji i gospodarowania wodą w świetle wojewódzkich opracowań strategicznych [KACA (red.) 2015], Podstawy metodyczne obliczeń w programowaniu rozwoju melioracji wodnych. Aspekty rzeczowo-kosztowe [KACA 2015b], Średnio- i długookresowe programy rozwoju melioracji w skali kraju i województw [KACA 2015c]. Podstawą propozycji programu rozwoju melioracji w województwie są wyniki analizy stanu melioracji w województwie w 2013 r. Analizy te wykonano, posługując się głównie danymi statystycznymi zawartymi w sprawozdaniach RRW-10, dotyczącymi m.in. stanu ilościowego i utrzymania urządzeń melioracji wodnych szczegółowych, podstawowych oraz cieków tzw. marszałkowskich. Na potrzeby niniejszej pracy oceny stanu technicznego i efektów melioracji dokonano, posługując się specjalnie opracowanymi miarami, jednolitymi dla wszystkich województw. Miary te zostały szczegółowo zaprezentowane w rozdziale 3.1. Propozycje rozwiązań programowych sformułowano, kierując się wynikami badań na temat uwarunkowań rozwoju melioracji w Polsce [KACA (red.) 2014], jak również informacjami zawartymi w dokumentach strategicznych i planistycznych województw [KACA (red.) 2015]. W wyniku realizacji tych prac został opracowany m. in. wskaźnik względnej zasadności rozwoju melioracji w województwie [KACA 2015b]. Obliczenia programowe, w wyniku których powstały tabele zakresu rzeczowego i kosztowego prac utrzymaniowych i odbudów urządzeń wodnych i melioracyjnych, wykonano posługując się metodyką opisaną w pracy Podstawy metodyczne obliczeń w programowaniu rozwoju melioracji wodnych. Aspekty rzeczowo-kosztowe [KACA 2015b].

5 W niniejszej pracy wyraźnie różnicuje się system wodno-melioracyjny w województwie na system wodny (urządzenia melioracji wodnych podstawowych i cieki tzw. marszałkowskie) i system melioracyjny (urządzenia melioracji wodnych szczegółowych). Dla każdego systemu określone zostały niezbędne zakresy prac utrzymaniowych oraz niezbędne nakłady na odbudowę, do których zalicza się również przebudowę i modernizację tych systemów, oddzielnie dla systemów melioracyjnych i systemów wodnych. Do odbudowy mogą być przeznaczane urządzenia utrzymywane. Taka sytuacja będzie miała miejsce w przypadku urządzeń wymagających modernizacji, np. wyposażenia rowów w budowle piętrzące, lub gdy realizowane utrzymywanie jest bardzo drogie i po odbudowie jego koszty znacznie się obniżą. Stosowane metody obliczeń wiążą na zasadzie sprzężenia zwrotnego programowanie rozwoju melioracji w kraju z rozwojem melioracji w województwach. Najpierw ustala się wartości wskaźników krajowych dotyczących intensyfikacji prac utrzymaniowych i odbudów, a następnie na podstawie wartości tych wskaźników dokonuje się obliczeń zakresu prac i ich kosztów w województwach. Sumy wyników z województw składają się na program rozwoju melioracji w kraju [KACA 2015c]. Zakres (liczbę/ilość) utrzymywania urządzeń w województwie w danym roku obliczano jako sumę zakresu utrzymywania urządzeń w roku poprzednim i przyrostu zakresu tego utrzymywania w danym roku. Przyrost ten obliczano wg wzoru [KACA 2015b]: 0,12 (1) gdzie: Δu i = roczny przyrost liczby/ilości urządzeń danego rodzaju utrzymywanych w województwie, szt., km, ha; Δu = roczny przyrost liczby/ilości urządzeń danego rodzaju utrzymywanych w kraju, szt., km, ha; wsk i = wskaźnik względnej zasadności rozwoju melioracji (odwodnień albo nawodnień albo odwodnień i nawodnień) w województwie. Na przykład, jeżeli w 2015 r. w województwie, w którym wskaźnik względnej zasadności rozwoju odwodnień i nawodnień wynosi 0,3 (wsk = 0,3), utrzymywano urządzenia na 50 tys. ha TUZ, a w 2016 r. w kraju planuje się wzrost (w stosunku do 2015 r.) utrzymywania urządzeń na TUZ o 100 tys. ha (Δu = 100 tys. ha), to w 2016 r. w województwie przyjmowano utrzymywanie urządzeń na powierzchni 50 tys. ha + 0,12 0,3 100 tys. ha = 53,6 tys. ha TUZ. Zakłada się, że dolinowe systemy wodno-melioracyjne będą utrzymywane corocznie tylko częściowo (wprowadza się limit zakresu utrzymywania). W ich przypadku zakres prac utrzymaniowych na ciekach uregulowanych i nieuregulowanych jest powiązany z zakresem prac utrzymaniowych na zmeliorowanych TUZ. W planowaniu dąży się do tego, aby dolinowy system wodno-melioracyjny w województwie był zrównoważony, tzn. aby potencjał użytkowy systemów wodnych był zgodny z potencjałem użytkowym systemów melioracyjnych, a jednocześnie aby powierzchnia TUZ z utrzymywanymi urządzeniami i długość utrzymywanych cieków w rozpatrywanych perspektywach programowych nie ulegały zmniejszeniu [KACA 2015a, b]. W szczególnym, krańcowym przypadku dolinowy system wodno-melioracyjny w województwie jest zrównoważony, gdy urządzenia melioracyjne na całej zmeliorowanej powierzchni TUZ i uregulowane cieki na całej dłu- 5

6 6 gości w województwie są utrzymywane corocznie. W pozostałych przypadkach w danym roku pole powierzchni zmeliorowanych TUZ z utrzymywanymi urządzeniami i długość utrzymywanych uregulowanych cieków w zrównoważonym dolinowym systemie wodnomelioracyjnym w województwie będą mniejsze od maksymalnych. Równoważenie utrzymywanego na określonym poziomie systemu melioracyjnego TUZ z utrzymywanym na określonym poziomie systemem wodnym i jednocześnie niedopuszczanie do zwiększenia się w strukturze zmeliorowanej powierzchni TUZ powierzchni z urządzeniami nieutrzymywanymi oraz w strukturze cieków długości cieków nieutrzymywanych traktuje się jako cel strategiczny interwencji publicznej w rozwój utrzymywania urządzeń w dolinowym systemie wodno-melioracyjnym w województwie. Zakłada się, że w okresie objętym programem będzie odbudowywana część urządzeń, które w 2013 r. oczekiwały na odbudowę, oraz że będą odbudowywane wszystkie urządzenia, które zostaną wyłączone z eksploatacji w trakcie realizacji tego programu. Pierwszy rodzaj odbudów nazwano odbudowami zaległymi, drugi zaś odbudowami bieżącymi. Roczny zakres odbudów zaległych δoz i realizowanych w województwie w danym roku obliczano na podstawie zakresu tych odbudów w roku poprzednim i planowanego przyrostu odbudów w danym roku. Przyrost ten obliczano wg wzoru [KACA 2015b]: 0,12 (2) gdzie: Δoz i = roczny przyrost liczby/ilości urządzeń danego rodzaju odbudowywanych w województwie w ramach odbudów zaległych, szt., km, ha; Δoz = roczny przyrost liczby/ilości urządzeń danego rodzaju odbudowywanych w kraju w ramach odbudów zaległych, szt., km, ha; wsk i = wskaźnik względnej zasadności rozwoju melioracji (odwodnień albo nawodnień albo odwodnień i nawodnień) w województwie. Na przykład, jeżeli w 2015 r. w województwie, w którym wskaźnik względnej zasadności rozwoju odwodnień i nawodnień wynosi 0,3 (wsk i = 0,3) odbudowywano urządzenia na powierzchni 0,05 tys. ha TUZ, a w kraju w 2016 r. planuje się przyrost odbudów urządzeń na powierzchni 1,0 tys. ha (Δoz = 1,0 tys. ha), to w województwie w tym roku będą odbudowywane w ramach odbudów zaległych urządzenia na powierzchni δoz i = (0,05 + 0,12 0,3 1,0) = 0,086 tys. ha 0,09 tys. ha. Roczny zakres odbudów bieżących δob i w województwie jest obliczany wg wzoru [KACA 2015b]: (3) gdzie: δob i = liczba/ilość urządzeń danego rodzaju do odbudowy w danym roku w województwie; δob = liczba/ilość urządzeń danego rodzaju do odbudowy w danym roku w kraju; L, L i = liczba/ilość urządzeń danego rodzaju odpowiednio w kraju i w województwie, szt., km, ha; Loz, Loz i = liczba/ilość urządzeń do odbudów zaległych odpowiednio w kraju i w województwie, szt., km, ha.

7 Na przykład, jeżeli w kraju w danym roku na bieżąco (poza odbudowami zaległymi) będą odbudowywane urządzenia na powierzchni δob = 5 tys. ha trwałych użytków zielonych, a powierzchnia zmeliorowanych TUZ w województwie pomniejszona o powierzchnię z urządzeniami do odbudowy (L i Loz i ) = (135,6 73,0) = 62,6 tys. ha, zaś powierzchnia zmeliorowanych TUZ w kraju pomniejszona o powierzchnię z urządzeniami do odbudowy (L Loz) = (1 786,5 592,7 = 1 193,8 tys. ha), to w województwie planuje się bieżącą odbudowę urządzeń na powierzchni 5 [62,6/(1 193,8)] = 0,262 tys. ha 0,3 tys. ha TUZ. Roczny przyrost Δu liczby/ilości urządzeń utrzymywanych w kraju i przyrost Δoz odbudów zaległych w kraju wyznacza się metodą ekspercką, a zakres δob odbudów bieżących metodą ekspercką lub z zastosowaniem teorii odnów obiektów. Zagadnienia te zostały szczegółowo opisane przez KACĘ [2015b]. Na podstawie zakresów odbudów i prac utrzymaniowych oblicza się koszty tych prac. Koszty jednostkowe utrzymywania uzależniono od tzw. długości cyklu utrzymywania urządzeń T. Dąży się do utrzymywania urządzeń w cyklu jednorocznym (T = 1 rok). Zagadnienie tego cyklu bardziej szczegółowo omówiono w rozdziale 3.1. Na koszty mają wpływ nie tylko zakres planowanych prac utrzymaniowych i odbudów, lecz również jednostkowe koszty tych prac i prognoza ich zmian. W obliczeniach przyjęto, że jednostkowe koszty nie będą zmniejszały się, wręcz raczej będą miały tendencję wzrostową. Zmianę kosztów wyrażano za pomocą wskaźników pu i po rocznego wzrostu (w stosunku do roku poprzedniego) kosztów jednostkowych odpowiednio prac utrzymaniowych i odbudowy. Uwzględniono również możliwość dodatkowego wzrostu kosztów utrzymywania i odbudowy urządzeń. Wzrost ten wyrażono za pomocą wskaźnika niedoszacowania kosztów φ. Zakładano, że wartość tego wskaźnika będzie systematycznie rosła od zera w 2013 r. do wartości φmax w 2030 r. W pracy podano tylko skrajne wyniki obliczeń, gdy pu = po = 2% i φmax = 10% i gdy pu = po = 0% i φmax = 0%. 3. DIAGNOZA STANU ODWODNIEŃ I NAWODNIEŃ W WOJEWÓDZTWIE 3.1. WSKAŹNIKI OCEN DIAGNOSTYCZNYCH Stan techniczny urządzeń melioracyjnych na użytkach rolnych (UR) zależy od kosztów (nakładów) utrzymywania tych urządzeń oraz od długości cyklu ich utrzymywania T. Przez długość tego cyklu rozumie się czas (w latach) między kolejnymi zabiegami utrzymującymi urządzenia w zdatności i sprawności. W trakcie takiego cyklu, nazywanego dalej często cyklem T-letnim, najczęściej na koniec jego trwania, wykonuje się różnego rodzaju prace obsługowe, w tym konserwacyjne, remontowe itp. Czas ten oblicza się wg wzoru [KACA 2015b]: (4) gdzie: L e = liczba/ilość urządzeń danego rodzaju wg ewidencji, szt., ha, km; L u = liczba/ilość rocznie utrzymywanych urządzeń danego rodzaju, szt. rok 1, ha rok 1, km rok 1. 7

8 8 Można założyć, że im wyższe koszty i krótsza długość cyklu T, tym stan urządzeń jest lepszy. Na podstawie tego założenia wprowadza się dwuwymiarową porządkową skalę ocen stanu technicznego urządzeń melioracyjnych na UR w skali województwa (tab. 1). Tabela 1. Oceny stanu technicznego urządzeń melioracyjnych na użytkach rolnych w skali województwa Roczny koszt (nakład) specyficzny Długość cyklu utrzymywania urządzeń T lata zł ha >4 >60 bdb 1) db db dst db db dst ndst db dst ndst ndst dst ndst ndst ndst <20 ndst ndst ndst ndst Objaśnienia: bdb = bardzo dobry, db = dobry, dst = dostateczny, ndst = niedostateczny. Źródło: KACA [2015b]. Użytki rolne (UR), czyli grunty orne (GO) i trwałe użytki zielone (TUZ), w województwach są zmeliorowane tylko w części. Im większa jest ta część, tym produkcyjne efekty melioracji mogą być większe (bardziej zauważalne). Będą to efekty pozytywne w przypadku dominacji powierzchni UR z urządzeniami utrzymywanymi i mogą być negatywne lub żadne w przypadku dominacji powierzchni z urządzeniami nieutrzymywanymi do odbudowy. Wielkość pozytywnych efektów melioracji ocenia się wg dwuwymiarowej, porządkowej skali ocen, przedstawionej w tabeli 2. Tabela 2. Produkcyjne efekty utrzymywania urządzeń melioracyjnych na użytkach rolnych w skali województwa Udział geodezyjnej powierzchni UR z urządzeniami utrzymywanymi, % Jednostkowe rzeczywiste koszty (nakłady) utrzymywania urządzeń zł ha 1 > <50 >20 bardzo duże bardzo duże duże średnie bardzo duże duże średnie małe duże średnie małe bardzo małe 5 10 średnie małe bardzo małe brak <5 małe bardzo małe brak brak Źródło: KACA [2015b]. Zakres efektów melioracji (bilans efektów pozytywnych i negatywnych) w skali województwa zależy nie tylko od zakresu efektów pozytywnych (tab. 2), lecz również od wartości wskaźnika dominacji (WD), oznaczającego stosunek udziału (%) geodezyjnej powierzchni UR (GO, TUZ) z urządzeniami nie przewidywanymi do odbudowy utrzymywanymi do udziału (%) geodezyjnej powierzchni UR (GO, TUZ) z urządzeniami nieutrzymywanymi do odbudowy, w ogólnej geodezyjnej powierzchni UR (GO, TUZ). Efekty melioracji (bilans efektów) w skali województwa ocenia się na podstawie skali ocen przedstawionej w tabeli 3.

9 9 Tabela 3. Produkcyjne efekty melioracji (bilans efektów) użytków rolnych w skali województwa Wskaźnik Efekty utrzymywania urządzeń melioracyjnych dominacji WD bardzo duże duże średnie małe bardzo małe brak >5 bardzo duże bardzo duże duże średnie małe brak 1,2 5 bardzo duże duże średnie małe bardzo małe brak 0,8 1,2 duże średnie małe bardzo małe brak ujemne 0,2 0,8 średnie małe brak ujemne ujemne ujemne <0,2 małe brak ujemne ujemne ujemne ujemne Źródło: KACA [2015b]. Dolinowym systemom wodno-melioracyjnym (SWM) można przypisać cechę ciągłą jakościową, którą jest ich zrównoważenie. Ze względu na tę cechę można wyróżnić systemy zrównoważone i systemy niezrównoważone. W systemach zrównoważonych cieki oraz urządzenia melioracji wodnych podstawowych warunkują prawidłowe funkcjonowanie urządzeń melioracji wodnych szczegółowych. Odwadniające lub nawadniające funkcje melioracji wodnych szczegółowych są możliwe do realizacji poprzez odpowiednio przygotowane cieki i kanały. Obiekty te zapewniają odpływ wody ze zmeliorowanych łąk i pastwisk w czasie jej nadmiarów, są też źródłem wody do nawodnień w czasie jej niedoborów. Stopień zrównoważenia SWM w województwie można mierzyć za pomocą wskaźnika WZ zrównoważenia systemów, wyrażonego wzorem [KACA 2015a, b]: (5) gdzie: LSr = pole zmeliorowanej powierzchni TUZ w województwie z utrzymywanymi w urządzeniami melioracyjnymi, przypadające na jednostkę długości uregulowanych i utrzymywanych cieków rolniczych, ha km 1 ; LSo = pole zmeliorowanej powierzchni TUZ z urządzeniami melioracyjnymi przypadające na jednostkę długości uregulowanych cieków, ha km 1. Zakłada się, że SWM w województwie są zrównoważone (w harmonii), gdy WZ = 1. W pozostałych przypadkach systemy są niezrównoważone. Stopień i kierunek tego niezrównoważenia wynika z wartości wskaźnika WZ gdy WZ > 1, to w SWM dominują systemy melioracyjne (SM), gdy WZ < 1, to dominują systemy wodne (SW) [KACA 2015a]. Stopień zrównoważenia SWM w województwie będzie oceniany wg pięciostopniowej skali porządkowej (tab. 4). Tabela 4. Klasy zrównoważenia dolinowych systemów wodno-melioracyjnych (SWM) w skali województwa Stopień zrównoważenia Wskaźnik zrównoważenia WZ Bardzo mały z przewagą SM >2 Mały z przewagą SM 1,2 2 Zadowalający 0,8 1,2 Mały z przewagą SW 0,5 0,8 Bardzo mały z przewagą SW <0,5 Objaśnienia: SM = dolinowe systemy melioracyjne, SW = dolinowe systemy wodne. Źródło: KACA [2015b].

10 WYNIKI DIAGNOZY Powierzchnia geodezyjna użytków rolnych (UR) w województwie wynosi 1131,0 tys. ha, w tym zmeliorowane jest 442,9 tys. ha, tj. 39,2% powierzchni UR. W skład tej powierzchni wchodzą grunty orne (GO), które zajmują 873,8 tys. ha, w tym 315,2 tys. ha (36,1%) to obszary zmeliorowane oraz trwałe użytki zielone (TUZ), zajmujące obszar 257,2 tys. ha, w tym 127,7 tys. ha (49,7%) to powierzchnia zmeliorowana (tab. 5). Wartość urządzeń melioracji wodnych szczegółowych w województwie oszacowano na ok. 7,8 mld zł, a wartość urządzeń regulacji wód na ciekach rolniczych i urządzeń melioracji wodnych podstawowych na ok. 3,6 mld zł [KACA 2015a]. W latach w województwie następował powolny wzrost udziału powierzchni UR z urządzeniami utrzymywanymi w powierzchni zmeliorowanej. Rocznie wzrost ten wynosił 1,28% na GO i 0,86% na TUZ [KACA 2014]. W ślad za tym powoli zmniejszała się długość cyklu utrzymywania urządzeń. W 2013 r. w województwie urządzenia utrzymywano w sprawności na 29,2% zmeliorowanej powierzchni GO i 25,9% zmeliorowanej powierzchni TUZ. W latach rosły koszty utrzymywania urządzeń na UR. Roczny wzrost kosztu rzeczywistego (w przeliczeniu na hektar powierzchni z utrzymywanymi urządzeniami) wynosił 8,42 zł ha 1, a kosztu specyficznego (w przeliczeniu na hektar zmeliorowanej powierzchni) 3,64 zł ha 1. W 2013 r. koszt rzeczywisty wynosił 145,7 zł ha 1, a koszt specyficzny 41,1 zł ha 1. Do odbudowy zakwalifikowano urządzenia na 33,6% zmeliorowanej powierzchni GO i 44,0% zmeliorowanej powierzchni TUZ (tab. 5). W latach do odbudowy kwalifikowano urządzenia na powierzchni o 1 2% większej. Stan melioracji szczegółowych na UR (GO, TUZ) w województwie charakteryzowano za pomocą: długości cyklu utrzymywania urządzeń T w województwie oraz specyficznego (w przeliczeniu na jednostkę zmeliorowanej powierzchni) rocznego kosztu ich utrzymywania, udziału (%) powierzchni UR (GO, TUZ) z urządzeniami utrzymywanymi oraz udziału (%) powierzchni UR (GO, TUZ) z urządzeniami nieutrzymywanymi wymagającymi odbudowy w geodezyjnej powierzchni UR (GO, TUZ) województwa, stopnia zrównoważenia dolinowych systemów wodno-melioracyjnych w województwie, zaangażowania rolników w utrzymywanie urządzeń melioracji szczegółowych w województwie. W 2013 r. urządzenia na GO były utrzymywane w cyklu 3,4-letnim (T = 3,4 lat), a na TUZ w cyklu 3,9-letnim (T = 3,9 lat) tabela 5. Jeżeli założyć, że roczny koszt rzeczywisty utrzymywania urządzeń był taki sam na GO i TUZ, to roczny specyficzny koszt utrzymywania urządzeń na GO wynosiłby 42,5 zł ha 1, a na TUZ 37,8 zł ha 1 zmeliorowanej powierzchni odpowiednio GO i TUZ. Biorąc pod uwagę opisane wyżej trendy oraz wysokość rocznego specyficznego kosztu i długość cyklu utrzymywania urządzeń (na GO 42,5 zł ha 1 ; 3,4 lat, a na TUZ 37,8 zł ha 1 ; 3,9 lat), można przypuszczać, że w skali województwa stan techniczny urządzeń na GO jest dostateczny, a na TUZ niedostateczny (tab. 1). Efektywność funkcjonowania urządzeń nieutrzymywanych wymagających odbudowy jest niewielka. Mogą one nawet oddziaływać niekorzystnie. Największą efektywnością charakteryzują się urządzenia utrzymywane. Negatywne oddziaływanie urządzeń nieutrzymywanych wymagających odbudowy, jak i pozytywne urządzeń utrzymywanych

11 11 Tabela 5. Stan ewidencyjny urządzeń melioracyjnych, wodnych i utrzymywania wód, potrzeby ich odbudowy (stan na r.) oraz zakres i koszty ich utrzymywania w 2013 r. w województwie dolnośląskim Rodzaj urządzeń razem (100%) Liczba/ilość urządzeń Długość cyklu utrzymywania utrzymywanych zakwalifikowanych do odbudowy T Roczny koszt utrzymywania urządzeń jednostkowy łączny rzeczywisty specyficzny tys. ha tys. ha % tys. ha % lata tys. zł zł ha 1 Grunty orne (GO) 315,2 91,9 29,2 105,8 33,6 3,4 145,7 42,5 Trwałe użytki zielone (TUZ) 127,7 33,1 25,9 56,2 44,0 3,9 145,7 37,8 Użytki rolne (UR) 442,9 125,0 28,2 162,1 36,6 3, ,7 41,1 km km % km % lata tys. zł tys. zł km 1 Cieki uregulowane ,0 3, ,2 6,4 Cieki nieuregulowane ,4 6, ,0 3,6 Cieki , ,7 3, ,4 5,4 Kanały melioracyjne ,3 0 0,0 7, ,8 1,7 Wały przeciwpowodziowe , ,6 1, ,3 5,3 szt. szt. % szt. % lata tys. zł tys. zł szt 1 Melioracyjne stacje pomp ,7 5 15,2 1, ,4 52,7 Zbiorniki rolnicze ,0 0 0,0 1, ,5 49,5 Źródło: opracowanie własne.

12 12 jest tym większe (bardziej zauważalne), im większy jest udział (%) powierzchni UR (GO, TUZ) pokrytej tymi urządzeniami w geodezyjnej powierzchni UR (GO, TUZ). Pozytywne odziaływanie urządzeń utrzymywanych zależy również od ich stanu technicznego (nakładów na ich utrzymywanie, tab. 2). W 2013 r. powierzchnia GO z urządzeniami utrzymywanymi stanowiła 10,5% geodezyjnej powierzchni GO i była mniejsza (wskaźnik dominacji WD = 0,86) od geodezyjnej powierzchni GO z urządzeniami nieutrzymywanymi wymagającymi odbudowy. Powierzchnia TUZ z urządzeniami utrzymywanymi stanowiła 12,9% geodezyjnej powierzchni TUZ i podobnie jak w przypadku GO była mniejsza (wskaźnik dominacji WD = 0,58) od geodezyjnej powierzchni TUZ z urządzeniami nieutrzymywanymi wymagającymi odbudowy [KACA 2015a]. Biorąc pod uwagę udział (%) powierzchni UR (GO, TUZ) pokrytej utrzymywanymi urządzeniami w powierzchni geodezyjnej UR (GO, TUZ) i koszt rzeczywisty utrzymywania urządzeń (145 zł ha 1 ), można twierdzić (tab. 2), że w skali województwa przy takim zakresie i intensywności utrzymywania urządzeń pozytywne efekty produkcyjne tego utrzymywania mogą być duże na GO i na TUZ. Po uwzględnieniu wskaźnika dominacji WD efekty produkcyjne melioracji można oceniać (tab. 3) jako średnie na GO i małe na TUZ. W 2013 r. na jeden kilometr uregulowanych cieków w województwie dolnośląskim przypadało 32,3 ha zmeliorowanych TUZ, a na jeden kilometr uregulowanych utrzymywanych cieków 27,8 ha zmeliorowanych TUZ z urządzeniami utrzymywanymi [KACA 2015a]. Druga wartość stanowi 0,86 pierwszej (wskaźnik zrównoważenia WZ = 0,86), co może oznaczać, że stopień zrównoważenia dolinowych systemów wodno-melioracyjnych w województwie jest zadowalający (tab. 4). W celu doprowadzenia do pełnej równowagi należałoby zwiększyć powierzchnię TUZ z urządzeniami utrzymywanymi. Szczegóły dotyczące równowagi w dolinowych systemach wodno-melioracyjnych zostały opisane przez KACĘ [2015a, b]. W rolnictwie na wysokim poziomie rozwoju, szczególnie na obszarach zagrożonych suszą, zasadą jest, że użytki rolne odwadniane powinny być również wyposażone w systemy nawadniające. Na TUZ powinny to być systemy nawodnień podsiąkowych (systemy odwadniające wyposażone w budowle piętrzące i doprowadzenie wody), a na GO systemy nawodnień ciśnieniowych. W 2013 r. na 127,7 tys. ha zmeliorowanych TUZ urządzenia nawadniające znajdowały się na powierzchni tylko 2,5 tys. ha, a utrzymywano je na powierzchni tylko 0,2 tys. ha. Powierzchnia GO z urządzeniami nawadniającymi zajmowała obszar 0,9 tys. ha, z czego utrzymywanych było 0,02 tys. ha (20 ha!). Ze względu na spodziewane efekty melioracji (na GO średnie, a na TUZ małe) należy dość krytycznie oceniać ich rolę w rozwoju rolnictwa w województwie. Tę sytuację można poprawić m.in. przez zwiększenie powierzchni UR z urządzeniami utrzymywanymi oraz zmniejszenie powierzchni UR z urządzeniami do odbudowy nieutrzymywanymi. Odbudowie urządzeń na TUZ powinno towarzyszyć wyposażanie systemów w urządzenia doprowadzające i piętrzące wodę w rowach. W poprawie aktualnej sytuacji duże znaczenie będzie miało zaangażowanie rolników. Z dotychczasowego rozpoznania wynika, że zaangażowanie to nie jest duże. W przeprowadzonym rankingu województwo dolnośląskie zajmowało pozycję przeciętną (dziewiątą) ze względu na aktywność rolników w utrzymywaniu urządzeń melioracyjnych [KACA 2014]. Na obszarze województwa znajduje się 5982 km cieków, w tym 3957 km cieków uregulowanych i 2025 km cieków nieuregulowanych, wpływających na ryzyko wystąpienia

13 powodzi i podtopień, a także możliwość odwodnień czy nawodnień zmeliorowanych UR. Istotną rolę melioracyjną pełnią urządzenia melioracji podstawowych na tych ciekach. Do urządzeń tych zalicza się budowle piętrzące (np. jazy) i budowle rozrządu wody (ujęcia wody). Urządzenia te wymagają utrzymywania, które jest realizowane wraz z utrzymywaniem cieku uregulowanego bądź nieuregulowanego. W latach nastąpił wyraźny wzrost udziału długości cieków utrzymywanych w ogólnej długości cieków [KACA 2015a]. W 2013 r. cieki uregulowane były utrzymywane na 30% swej długości, a nieuregulowane tylko na 16,4%. Wraz ze wzrostem udziału cieków utrzymywanych wyraźnie zmniejszyła się długość cyklu ich utrzymywania. W 2013 r. średnio urządzenia na ciekach uregulowanych były utrzymywane w cyklu 3,3-letnim (T = 3,3 lat), a na ciekach nieuregulowanych w cyklu 6,1-letnim (T = 6,1 lat). Koszt utrzymywania cieków wynosił 21,4 tys. zł km 1. Roczny koszt specyficzny utrzymywania tych urządzeń (w przeliczeniu na kilometr cieku) wynosił w przypadku cieków uregulowanych 6,4 tys. zł km 1, a cieków nieuregulowanych 3,6 tys. zł km 1. Urządzenia utrzymywania wód i inne urządzenia wodne na 24% długości cieków zostały zakwalifikowane do odbudowy. W latach udział urządzeń wodnych do odbudowy charakteryzował się bardzo małą tendencją zniżkową. Na stan melioracji UR, szczególnie odwodnień i nawodnień TUZ, wpływa obecność kanałów (sztucznych cieków). Długość kanałów melioracyjnych w województwie wynosi 293 km, w tym kanałów utrzymywanych 42 km (14,3%). W latach udział długości kanałów utrzymywanych w ogólnej długości kanałów powoli się zwiększał. W 2013 r. kanały były utrzymywane w cyklu 7-letnim. Nie było kanałów do odbudowy. Ryzyko wystąpienia powodzi i podtopień zależy nie tylko od stanu cieków i znajdujących się na nich urządzeń. Jest ono kształtowane także przez stan wałów przeciwpowodziowych, melioracyjnych stacji pomp oraz stan urządzeń melioracji podstawowych i szczegółowych na obszarze zawala. W 2013 r. długość wałów przeciwpowodziowych wynosiła 1314 km, ale były one utrzymywane tylko na 72,2% swojej długości, a do odbudowy zakwalifikowano wały na prawie 47% ich ogólnej długości. W latach długość wałów utrzymywanych wyraźnie rosła, a do odbudowy pozostawała na niezmienionym poziomie. Na niezmienionym poziomie pozostawała również liczba utrzymywanych melioracyjnych stacji pomp. W 2013 r. utrzymywanych było 73% tych obiektów, a do odbudowy zakwalifikowano 5. Wszystkie urządzenia melioracyjne na GO i TUZ chronionych wałami (161,5 tys. ha) były utrzymywane, a na powierzchni pod wpływem oddziaływania melioracyjnych stacji pomp (17,9 tys. ha) utrzymywane były urządzenia na 79% tej powierzchni. W województwie znajduje się 13 małych rolniczych zbiorników wodnych o średniej jednostkowej pojemności zbiornika 337 tys. m 3. W latach wszystkie były utrzymywane. Średni koszt utrzymywania zbiornika wyraźnie się zwiększał i w 2013 r. wynosił prawie 50 tys. zł. Z powyższego wynika, że ze względu na rolnictwo i obszary wiejskie stan urządzeń utrzymywania i regulacji wód oraz stan melioracji podstawowych są zadowalające, a trendy tych zmian właściwe. Należy jednak intensyfikować te korzystne zmiany. Przede wszystkim wskazane byłoby zwiększenie długości utrzymywanych cieków, kanałów i wałów przeciwpowodziowych, zwiększenie liczby utrzymywanych melioracyjnych stacji pomp oraz zwiększenie nakładów na utrzymywanie urządzeń. W celu zachowania co najmniej zadowalającej równowagi w dolinowych systemach wodno-melioracyjnych, zwięk- 13

14 14 szenie długości utrzymywanych cieków powinno być skojarzone ze wzrostem powierzchni TUZ z utrzymywanymi urządzeniami. Należy prowadzić odbudowy/modernizacje, szczególnie urządzeń na ciekach uregulowanych oraz odbudowy/modernizacje wałów przeciwpowodziowych. Problemem jest brak wody do nawodnień. Pojemność istniejących zbiorników rolniczych jest niewystarczająca. Zagadnienie rozwoju retencyjności w województwie powinno być przedmiotem oddzielnego opracowania. 4. OCENA POTRZEB ROZWOJU ODWODNIEŃ I NAWODNIEŃ W ŚWIETLE DOKUMENTÓW STRATEGICZNYCH I PLANISTYCZNYCH W województwie dolnośląskim występują korzystne warunki glebowo-klimatyczne do prowadzenia zróżnicowanej produkcji rolniczej. Do mocnych stron województwa zalicza się m.in. skoncentrowane osadnictwo wiejskie oraz duże, zwarte obszary ekosystemów rolniczych. Na Nizinie Śląskiej i Przedgórzu Sudeckim panują najlepsze w kraju warunki do produkcji rolnej. Zachowane są w rolniczym użytkowaniu gleby najlepsze, o najwyższej produktywności, a intensywna gospodarka rolna prowadzona jest od dziesięcioleci. Za szanse można uznać dostrzeganie konieczności zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich i ochrony zasobów środowiska naturalnego oraz przystosowania sektora rolniczego do zmieniającej się sytuacji gospodarczej poprzez przebudowę jego struktur. Zaznacza się różnicowanie działalności rolniczej w zależności od warunków naturalnych, wzrost popytu na regionalne produkty spożywcze i ekologiczne z Dolnego Śląska, porządkowanie systemu planowania przestrzennego na poziomie regionalnym i lokalnym, wdrażanie instrumentów polityki krajobrazowej, racjonalne wykorzystanie terenów będących w dyspozycji agend rządowych. Tworzone są plany odtworzenie systemu melioracji wodnych na obszarach wymagających regulacji stosunków powietrzno-wodnych w glebie, realizacji programu małej retencji na obszarach rolnych i leśnych regionu w średniookresowej perspektywie programowej (do 2020 r.), realizacji prac urządzeniowo-rolnych oraz plany wspierania rozwoju intensywnego rolnictwa w pasie centralnym województwa i tworzenia wysokotowarowych gospodarstw rolnych. Realizowane jest wsparcie rozwoju obszarów wiejskich środkami pomocowymi i uzupełniającymi je środkami krajowymi. Tworzone są plany właściwego zagospodarowania przestrzennego terenów zagrożonych zjawiskami katastrofalnymi, w tym powodziami i suszami, jak również plany stwarzania warunków przestrzennych minimalizujących wielkość wezbrań powodziowych poprzez dawanie wodzie przestrzeni umożliwiającej opóźniony odpływ. Dobre warunki do rozwoju rolnictwa oraz wola władz województwa poprawy stanu infrastruktury technicznej służącej rolnictwu pozwalają sądzić, że kwestie melioracji wodnych nabierać będą stopniowo większego znaczenia. Dotyczy to przede wszystkim regionów o największym potencjale produkcyjnym w pasie centralnym województwa, gdzie dokonywać się będą procesy komasacji gruntów i tworzenia wysokotowarowych gospodarstw rolnych. Słabe strony to niewielkie zasoby wodne województwa, brak dokumentów strategicznych dotyczących stanu i potrzeb rozwoju melioracji oraz gospodarowania wodą w rolnictwie. Nie ma też spójnej ewidencji stanu technicznego urządzeń melioracyjnych. Opis stanu istniejących urządzeń melioracyjnych zależy od materiałów źródłowych istniejących w dawnym układzie województw. Znikoma jest powierzchnia realizowanych na-

15 wodnień, związana z brakiem urządzeń nawadniających. Jako zbyt powolną ocenia się rozbudowę systemu retencjonowania wody. Znacznie przekształcone są gleby i stosunki wodne w rejonie oddziaływania przemysłu wydobywczego. Zaznacza się do tego wyludnianie i duże rozdrobnienie gruntów na obszarach peryferyjnych, znaczne wieloletnie bezrobocie na obszarach wiejskich. Sygnalizowana jest także niska towarowość i rentowność gospodarstw rolnych oraz mała intensywność produkcji zwierzęcej. Problematyka melioracji wodnych oraz gospodarki wodnej z nimi związanej podejmowana jest w dokumentach strategicznych i planistycznych województwa dolnośląskiego w bardzo niewielkim zakresie. Na podstawie analizy tych dokumentów można stwierdzić, że przyczyny tej sytuacji to: zdominowanie problematyki gospodarki wodnej zagadnieniami ochrony przeciwpowodziowej, co jest wynikiem dużego zagrożenia powodziami oraz dramatycznych skutków katastrofalnej powodzi w 1997 r.; skoncentrowanie zagadnień retencji, w tym retencji przeciwpowodziowej, na rozwiązaniach zbiornikowych; niedocenianie znaczenia melioracji rolnych, w tym wodnych, dla retencyjności zlewni i hamowania odpływu wód opadowych i roztopowych; niedocenianie znaczenia melioracji wodnych w stabilizowaniu dobrego stanu ekologicznego wód oraz ekosystemów od wód zależnych. Zagrożenia to niekonsekwentna i niespójna polityka państwa dotycząca wsi i rolnictwa, presja urbanizacji na rolnicze obszary o dużych możliwościach produkcyjnych, ograniczenie wsparcia w ramach wspólnej polityki rolnej UE, zwiększająca się asymetria w dostępności do usług społecznych w mieście i na wsi, marginalizacja społeczna na obszarach wiejskich i poprzemysłowych. Do zagrożeń w stosunku do właściwej gospodarki wodnej na terenach rolniczych można zaliczyć zmniejszanie się zasobów ilościowych wód powierzchniowych w wyniku urbanizacji i rozwoju gospodarki oraz zmian klimatycznych. W przypadku nasilenia się powodzi może zaznaczyć się zdominowanie zagadnień gospodarki wodnej przez kwestie ochrony przeciwpowodziowej. Do zagrożeń o charakterze ekonomiczno-społecznym trzeba zaliczyć odpływ młodzieży z terenów wiejskich. W Strategii rozwoju województwa dolnośląskiego 2020 [2012] do proponowanych 12 obszarów interwencji zalicza się m.in. północne rejony województwa z Krainą Baryczy (dolina Baryczy i Stawy Milickie) oraz obszary rolnicze, głównie na Nizinie Śląskiej i Przedgórzu Sudeckim. Krainę Baryczy stanowią obszary mające potencjalne zaplecze do rozwoju turystyki kwalifikowanej i wyjątkowe warunki do rozwijania ekologicznej gospodarki rolnej i rybackiej. Obszary rolnicze, głównie na Nizinie Śląskiej i Przedgórzu Sudeckim, charakteryzują się najlepszymi w kraju warunkami do produkcji rolnej, tzn. najwyższym wskaźnikiem waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Teren ten wymaga szczególnej ochrony i wsparcia ze względu na najwyższą jakość gleb oraz wykorzystania tego wyjątkowego potencjału (m.in. najdłuższy okres wegetacyjny w kraju) poprzez aktywizację przemysłu przetwórstwa rolno-spożywczego w celu pełnego wykorzystania naturalnych możliwości. Zgodnie z zapisami strategii rozwoju województwa dolnośląskiego, zarówno w Krainie Baryczy, jak i na obszarach rolniczych będzie realizowany jeden z najbardziej istotnych celów rozwoju, tj. 4. ochrona środowiska naturalnego, efektywne wykorzystanie zasobów oraz dostosowanie do zmian klimatu i poprawa poziomu bezpieczeństwa. Inne 15

16 16 cele realizowane w obszarach wiejskich, to: 1. rozwój gospodarki opartej na wiedzy; 2. zrównoważony transport i poprawa dostępności transportowej; 3. zwiększenie konkurencyjności przedsiębiorstw, zwłaszcza małych i średnich; 5. zwiększenie dostępności technologii komunikacyjno-informacyjnych; 6. wzrost zatrudnienia i mobilności pracowników; 7. włączenie społeczne, podnoszenie poziomu i jakości życia; 8. podniesienie poziomu edukacji i kształcenie ustawiczne. Osiągnięcie celów założonych w strategii rozwoju województwa będzie możliwe dzięki skupieniu prowadzonych działań (interwencji) w ośmiu kluczowych grupach działań, nazwanych makrosferami. Należą do nich m.in. 2. Rozwój obszarów miejskich i wiejskich grupa działań zakładających m.in. wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich z ochroną najcenniejszych zasobów rolnych, 3. Zasoby grupa działań zakładających poprawę efektywności wykorzystania zasobów środowiska naturalnego, 5. Zdrowie i bezpieczeństwo grupa działań zakładających ograniczenie negatywnych skutków powodzi i innych zjawisk katastrofalnych na Dolnym Śląsku, 8. Przedsiębiorczość i innowacyjność grupa działań wspierających rozwój mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw, w szczególności umożliwienie implementacji rozwiązań naukowych i patentów oraz transfer wiedzy w relacji gospodarka nauka. W makrosferze 2. Rozwój obszarów wskazuje się m.in. takie priorytety związane z rozwojem obszarów wiejskich, jak: wspieranie restrukturyzacji i wielofunkcyjnego rozwoju wsi, racjonalna organizacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej, poprawa warunków życia na obszarach wiejskich. Dzięki realizacji działań wynikających z tej makrosfery planuje się uzyskać takie korzyści, jak: zróżnicowanie działalności na obszarach wiejskich, poprawa efektywności produkcji rolniczej i konkurencyjności sektora rolnospożywczego. Przedsięwzięcia związane z realizacją celów i priorytetów to: programowanie i realizacja prac urządzeniowo-rolnych, wsparcie działań na rzecz zwiększenia samowystarczalności żywnościowej regionu (produkcja i przetwórstwo rolno-spożywcze) i kreowanie marki dolnośląskich produktów oraz poprawa dostępności do rynków zbytu, wspieranie działań rolnośrodowiskowych, szczególnie na obszarach cennych przyrodniczo i krajobrazowo, promowanie inwestycji umożliwiających zwiększenie wydajności i efektywności energetycznej w produkcji rolno-spożywczej wraz z ograniczaniem emisji, ochrona ziem o najwyższej klasie bonitacji, opracowanie i wdrożenie wojewódzkiego programu ochronnego gleb zaliczonych do najlepszych klas bonitacyjnych. Do priorytetów związanych z makrosferą 3. Zasoby zalicza się m.in. zachowanie i racjonalne wykorzystanie zasobów glebowych, wykorzystanie gospodarczego i rekreacyjnego potencjału rzek, ochronę i udostępnianie walorów przyrodniczo-krajobrazowych oraz kulturowych. Do przedsięwzięć w tej makrosferze zalicza się: rekultywację i zagospodarowanie terenów poprzemysłowych i powydobywczych, prowadzenie polityki ochrony oraz właściwego wykorzystania gruntów rolnych i leśnych, realizację programu małej retencji na obszarach rolnych i leśnych regionu, wspieranie racjonalnej gospodarki zasobami wód w regionie, zrównoważoną aktywizację i zagospodarowanie dolin rzecznych, działania na rzecz scalania gruntów. Do priorytetów związanych z makrosferą 5. Zdrowie i bezpieczeństwo zalicza się: ochronę przed klęskami żywiołowymi, w tym szczególnie likwidację zagrożeń powodziowych. Ma to spowodować minimalizację strat powodziowych. Służyć temu mają m.in. właściwe zagospodarowanie przestrzenne terenów zagrożonych zjawiskami przyrodni-

17 czymi, w tym powodziami i suszami, oraz uwzględnienie wymagań zawartych w ocenach zagrożenia i ryzyka powodziowego. W makrosferze 8. Przedsiębiorczość i innowacyjność przewiduje się wspieranie efektywności energetycznej oraz wykorzystania odnawialnych źródeł energii (OZE), również w rolnictwie. Kwestie gospodarki wodnej zajmują dużo miejsca w Planie zagospodarowania przestrzennego województwa dolnośląskiego [2002], chociaż strategia gospodarowania wodą sprowadza się tam przede wszystkim do zagadnień ochrony przeciwpowodziowej. Oprócz zagadnień typowo technicznych związanych z ochroną przeciwpowodziową, w zakresie polityki przestrzennej wymienia się: stwarzanie warunków przestrzennych minimalizujących wielkość wezbrań powodziowych; wprowadzanie systemów i obiektów ochrony przeciwpowodziowej w jak największym stopniu zgodnych z zasadami ekologicznymi; koordynację działań systemowych w całej zlewni; dostosowanie wykorzystania pod inwestycje obszarów zagrożonych powodzią do stopnia zagrożenia; stworzenie wodzie przestrzeni umożliwiającej opóźniony odpływ; zatrzymanie odpływu wody deszczowej w miejscu zaistnienia opadu. Opracowane zostały kierunki polityki przestrzennej w ujęciu regionalnym, z których wybrane przedstawiono poniżej. Całe województwo dolnośląskie Określenie stopnia zagrożenia powodziowego obszarów i możliwości inwestowania na tych obszarach. Dla obszarów nieobwałowanych, narażonych na niebezpieczeństwo powodzi, dyrektor Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej sporządzi studium określające granice obszarów bezpośredniego zagrożenia powodzią, które będą objęte zakazami: lokalizowania na obszarach bezpośredniego zagrożenia powodzią inwestycji zaliczanych do przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko, wykonywania urządzeń wodnych oraz wznoszenia innych obiektów budowlanych, sadzenia drzew lub krzewów z wyjątkiem plantacji wikliny na potrzeby regulacji wód oraz roślinności stanowiącej element zabudowy biologicznej dolin rzecznych lub służącej do wzmacniania brzegów i obwałowań, zmiany ukształtowania terenu, składowania materiałów oraz wykonywania innych robót, z wyjątkiem robót związanych z regulacją lub utrzymaniem wód. Zwiększenie retencji powodziowej i zbiornikowej w dorzeczu Odry. Zwiększenie retencji polderowej. Modernizacja systemu osłony i prognoz hydrologicznych (mapy cyfrowe terenów, modele, plany). Stworzenie i wykorzystanie systemu radarów meteorologicznych w połączeniu z radarem meteorologicznym na Górze Pastewnik k. Bolkowa. Budowa i uruchomienie telemetrycznej sieci pomiarowej z posterunkami działającymi w sytuacjach powodziowych. Zwiększenie ochrony biernej polegającej na modernizacji i przebudowie wałów korekta tras, rozsunięcie wałów, podwyższenie, budowa wałów poprzecznych. 17

18 18 Utrzymanie w sprawności technicznej istniejących obiektów infrastruktury przeciwpowodziowej i zbiorników, wałów, koryt rzecznych, potoków i kanałów oraz zabudowy towarzyszącej. Odbudowa obiektów zniszczonych przez powódź z ich modernizacją. Strefa górska województwa Opracowanie Studium ochrony przed powodzią Kotliny Kłodzkiej oraz realizacja jego ustaleń. Budowa zbiorników retencyjnych wg Studium ochrony przed powodzią Kotliny Kłodzkiej w rejonie Długopola i Gorzanowa na Nysie Kłodzkiej, rejonie Goszowa na Białej Lądeckiej, Bolesławowa na Morawce, Szalejowa Górnego na Bystrzycy Dusznickiej, Gorzuchowa i Bierkowic na Ścinawce, rejonie Złotna na Kamiennym Potoku. Wykonanie studium zabezpieczenia przed powodzią dorzecza Bobru od zapory w Pilchowicach do źródła. Budowa małych i średnich zbiorników retencyjnych: Mirsk na Czarnym Potoku, Jakuszyce na Kamiennej, Kamionki na Pieszyckim Potoku, Mała Kamienica na Kamieniczce. Budowa suchego zbiornika Kostrzyca na Jedlicy. Zabudowa techniczna i biologiczna potoków górskich (progi, zapory). Odbudowa i budowa wałów, w tym do zabezpieczenia miast: Wleń, Lwówek Śląski i Kamienna Góra. Zabudowa regulacyjna (techniczno-biologiczna) potoków górskich ze szczególnym uwzględnieniem: Łomniczki, Łomnicy, Kamienicy, Piastówki, Wrzosówki, Czerwienia, Podgórnej, Złotouchej. Zabudowa przeciwerozyjna stoków górskich, zabiegi agrotechniczne zapobiegające erozji. Remont zapór przeciwrumowiskowych na Kwisie i Mrożynce. Remont budowli i urządzeń wodnych: Pilchowice, Wrzeszczyn, Bobrowice, Włodzice na rz. Bóbr. Zalesianie obszarów górskich, przebudowa monokultur świerkowych regla dolnego w kierunku drzewostanów mieszanych. Strefa podgórska Przedgórza i Pogórza Odbudowa, modernizacja i budowa wałów przeciwpowodziowych, w tym poprzecznych, zabezpieczenie miast: Zgorzelec, Pieńsk, Bogatynia, Lwówek Śląski, Nowogrodziec, Leśna. Włączenie do systemu ochrony przeciwpowodziowej zbiorników Topola i Kozielno, których budowa została zakończona w trakcie opracowywania planu. Budowa zbiorników retencyjnych: Kamieniec na Nysie Kłodzkiej, Pielgrzymka na Skorze, Grobla na Małej Nysie, Pilchowice na Bobrze. Odtworzenie małej retencji i budowa małych i średnich zbiorników retencyjnych do 2010 r.: Krynka na rz. Krynka w gm. Przeworno, Maleszów na Ślęzie Małej w gm. Kondratowice. Budowa po 2011 r. zbiorników: Sienice na Ślęzie, Udanin na Pielaszowickim Potoku, Grodziski na Piasecznej, Zagrodno na Zimniku, Oleszna na Oldze, Zebrzydów na Czarnej Wodzie, Bojanice na Bojanickiej Wodzie, Piskorzów na Kłomnicy i Czerwona Woda na Czernej Małej. Budowa polderów: Miłkowice, Niedźwiedzice na Czarnej Wodzie, Makowice na Piławie.

19 Budowa suchych zbiorników retencyjnych: Rzymówka na Kaczawie, Sarby na Krynce i Mników na Potoku Wigancickim w gm. Przeworno. Remont budowli i urządzeń stopni wodnych Leśna i Złotniki na Kwisie. Strefa nizinna Budowa polderów sterowanych: Kotowice, Domaszków Tarchalice, Bieliszów Lubów, Dobrzejowice Czerna. Po 2011 r. budowa polderów: Jezierzyce i Marcinkowice Boguszyce na Ślęzie. Odbudowa i budowa małej retencji, budowa średnich zbiorników retencyjnych. Zwiększenie rezerwy powodziowej na zbiorniku Mietków, zwiększenie przepustowości istniejących koryt i kanałów. Gospodarka wodna znalazła swoje miejsce w projekcie Szczegółowego opisu osi priorytetowych Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Dolnośląskiego , w osi priorytetowej 4. Środowisko i zasoby, działaniu 4.5.: Bezpieczeństwo. Uwzględnia się tam projekty związane z budową lub rozbudową systemów i urządzeń małej retencji, projekty dotyczące inwestycji przeciwpowodziowych (mające na celu ochronę obszarów ze średnim ryzykiem powodziowym) będące częścią zintegrowanych planów zarządzania ryzykiem powodziowym zgodnie z wymogami prawa UE, działania związane z zapobieganiem suszom, a także działania związane z podnoszeniem wiedzy i świadomości osób dotkniętych ryzykiem zalania, w tym: projekty dotyczące działań związanych z regulacją i odbudową cieków, a także ze zwiększeniem retencji wodnej, np. poprzez budowę urządzeń piętrzących; budowa zbiorników retencyjnych; budowa, przebudowa/rozbudowa systemu zabezpieczeń przeciwpowodziowych. 5. OCENA POTRZEB ROZWOJU ODWODNIEŃ I NAWODNIEŃ W WOJEWÓDZTWIE NA PODSTAWIE WSKAŹNIKÓW 5.1. OCENA POTRZEB ROZWOJU ODWODNIEŃ I NAWODNIEŃ WEDŁUG WSKAŹNIKÓW KLIMATYCZNYCH Negatywnym skutkom niedoborów opadów oraz nadmiernych opadów i będącym ich następstwem suszom, podtopieniom, zalaniom terenu i powodziom w rolnictwie można skutecznie przeciwdziałać między innymi poprzez melioracje melioracje nawadniające w przypadku niedoborów wody i melioracje odwadniające w przypadku nadmiarów wody. Do oceny klimatycznych uwarunkowań potrzeb rozwoju melioracji przyjęto klimatyczny bilans wodny, zwany również klimatycznym nadmiarem lub niedoborem opadów, będący różnicą między sumą opadów P i sumą ewapotranspiracji wskaźnikowej ET o obliczaną metodą Penmana Monteitha. Klimatyczny bilans wodny jest tylko jednym z czynników warunkujących rozwój melioracji i może wskazywać na potencjalne potrzeby melioracji nawadniających lub odwadniających. Na podstawie tego parametru można wydzielić obszary z ujemnym klimatycznym bilansie wodnym, na których występuje niedobór opadów w stosunku do ewapotranspiracji wskaźnikowej, lub obszary z dodatnim klimatycznym bilansem wodnym, na których występuje nadmiar opadów w stosunku do ewapotranspiracji. W odniesieniu do okresu wegetacyjnego (kwiecień wrzesień) ujemny klimatyczny bilans wodny wskazuje na potencjalne zagrożenie niedoborem wody i na potrzebę rozwoju melioracji nawadniających. Dodatni klimatyczny bilans wodny wskazuje na potencjalne 19

20 20 zagrożenie nadmiarem wody i na potrzebę rozwoju melioracji odwadniających. W odniesieniu do okresu zimowego (październik marzec) dodatni klimatyczny bilans wodny wskazuje na potencjalne zagrożenie nadmiarem wody na końcu tego okresu (czyli w marcu) i na potrzebę rozwoju melioracji odwadniających. Ustalono klasyfikację klimatycznego bilansu wodnego i potrzeb melioracji nawadniających i odwadniających dla okresu wegetacyjnego (tab. 6) i dla okresu zimowego (tab. 7). Tabela 6. Klasyfikacja klimatycznego bilansu wodnego (KBW) i oceny uwarunkowań klimatycznych dla okresu wegetacyjnego (kwiecień wrzesień) KBW, mm Klasa klimatycznego bilansu wodnego Potencjalna potrzeba rozwoju melioracji < 250 skrajnie niedoborowy nawadniających bardzo duża [ 250; 200) silnie niedoborowy nawadniających duża [ 200; 150) umiarkowanie niedoborowy nawadniających umiarkowana [ 150; 100) lekko niedoborowy nawadniających mała [ 100; 100] zrównoważony brak >100 nadmiarowy odwadniających Źródło: opracowanie własne. Tabela 7. Klasyfikacja klimatycznego bilansu wodnego (KBW) i oceny uwarunkowań klimatycznych dla okresu zimowego (październik marzec) KBW, mm Klasa klimatycznego bilansu wodnego Potencjalna potrzeba rozwoju melioracji (150; 200] skrajnie nadmiarowy odwadniających bardzo duża (100; 150] silnie nadmiarowy odwadniających duża (50; 100] lekko nadmiarowy odwadniających mała [0; 50] zrównoważony brak Źródło: opracowanie własne. Zgodnie z powyższą klasyfikacją, na znacznym obszarze województwa dolnośląskiego w okresie wegetacyjnym występuje ujemny bilans wodny (od 0 do 200 mm). Oznacza to, że potencjalnie występują tu niedobór wody opadowej. Największe niedobory opadu występują w północnej części województwa w powiatach: głogowskim, górowskim i milickim, gdzie klimatyczny bilans wodny jest umiarkowanie niedoborowy od 150 do 200 mm. Na tym obszarze potrzeba rozwoju melioracji nawadniających jest umiarkowana. W środkowej części województwa występuje lekko niedoborowy bilans, a potrzeba melioracji nawadniających jest mała. W południowej części województwa bilans jest zrównoważony i nie występuje potrzeba rozwoju melioracji nawadniających. W województwie dolnośląskim nie występuje zagrożenie nadmiarem opadów w okresie wegetacyjnym. Potrzeba rozwoju melioracji odwadniających, których funkcją jest odprowadzenie nadmiaru opadów po okresie zimowym, na większości obszaru województwa jest mała. Spowodowane to jest lekko nadmiarowym klimatycznym bilansem wodnym w okresie zimowym opad przewyższa parowanie o mm. Jedynie w zachodniej części województwa mogą występować duże nadmiary opadów w okresie zimowym (bilans wodny silnie nadmiarowy) i tutaj potrzeba rozwoju melioracji odwadniających jest duża.

21 OCENA POTRZEB ROZWOJU ODWODNIEŃ I NAWODNIEŃ WEDŁUG WSKAŹNIKÓW HYDROLOGICZNYCH Jednym z podstawowych czynników warunkujących rozwój melioracji jest dostępność wody do nawodnień, napełniania zbiorników małej retencji i zaspokojenia potrzeb stawów rybnych. Podstawowymi wielkościami charakteryzującymi w sposób ogólny zasoby wód powierzchniowych są średni odpływ rzeczny SSQ oraz roczny odpływ jednostkowy SSq. O zakresie zmienności w czasie odpływu rzecznego w danej zlewni i jego dynamice można wnioskować na podstawie relacji między przepływami oraz jednostkowymi odpływami maksymalnymi (WWQ, SWQ i WWq, SWq) i minimalnymi (NNQ, SNQ i NNq, SNq). Odpływ rzeczny w Polsce podlega dużej zmienności przestrzennej, spowodowanej znacznym zróżnicowaniem warunków środowiska geograficznego i klimatu. Średnie roczne odpływy jednostkowe odzwierciedlają naturalne zasoby wodne zlewni. Jedną z form prezentacji zmienności przestrzennej odpływów są mapy izolinii, np. mapa średniego odpływu jednostkowego. Taką mapę opracowano w Instytucie Technologiczno-Przyrodniczym dla obszaru Polski dla okresu obserwacyjnego [SZYM- CZAK 2014]. W ramach cytowanej pracy przeanalizowano także dostępne materiały ze stacji hydrometrycznych zestawionych w opracowaniu IMGW dotyczącym przepływów charakterystycznych głównych rzek polskich w latach [FAL i in. 2000]. Na podstawie opublikowanych odpływów średnich miesięcznych obliczono odpływy średnie w okresie wegetacyjnym SSq IV IX. Otrzymane serie danych uzupełniono materiałami obserwacyjnymi IMGW za lata pochodzącymi z Roczników Hydrologicznych publikowanych w formie elektronicznej [IMGW ]. W tabeli 8 zestawiono znajdujące się na terenie województwa profile wodowskazowe obserwowane w latach i odpowiadające im wartości odpływów średnich rocznych oraz średnich z okresu wegetacyjnego. Tabela 8. Średnie roczne przepływy i odpływy jednostkowe oraz obliczone dla okresu wegetacyjnego w wieloleciu , a także hydrologiczne wskaźniki uwarunkowań określone dla wybranych posterunków wodowskazowych na obszarze województwa dolnośląskiego na podstawie danych obserwacyjnych z tego okresu A SSQ SSQ IV IX SSq SSq IV IX Cq IV IX Wqnn Wqd Wqd IV IX Powiat Rzeka Wodowskaz km 2 m 3 s 1 dm 3 s 1 km 2 2 dm 3 s 1 km Górowski Barycz Osetno 4579,3 15,35 11,77 3,351 2,571 0,7673 1,005 2,346 1,566 Strzeliński Ślęza Białobrzezie 176,9 0,5 0,52 2,852 2,94 1,0308 1,711 1,141 1,229 Świdnicki Bystrzyca Krasków 683,4 4,19 4,62 6,129 6,767 1,104 3,509 2,62 3,258 Objaśnienia: A = powierzchnia zlewni, SSQ = średni ze średnich przepływ roczny, SSQ IV IX = średni ze średnich przepływ w okresie wegetacyjnym (IV IX), SSq = średni ze średnich odpływ jednostkowy roczny, SSq IV IX = średni ze średnich odpływ jednostkowy w okresie wegetacyjnym (IV IX), Cq IV IX = wskaźnik korekcyjny odpływu w okresie wegetacyjnym (IV IX), Wqnn = wskaźnik odpływu nienaruszalnego rocznego, Wqd = wskaźnik średniego rocznego odpływu dyspozycyjnego, Wqd IV IX = wskaźnik średniego odpływu dyspozycyjnego w okresie wegetacyjnym. Źródło: opracowanie własne na podstawie: BOGDANOWICZ i in. [2012]. Do zagospodarowania możliwa jest tylko część zasobów wodnych, stanowiących tak zwane zasoby dyspozycyjne. Zasoby dyspozycyjne oznaczają ilość wody, która może zostać pobrana z rzeki na cele gospodarcze, bytowe, do nawodnień i do innych celów, związanych z prowadzeniem gospodarki wodnej, bez zagrożenia środowiska przyrodni-

22 22 czego związanego z tą rzeką. Przepływ, który powinien być zachowany w rzece, nazywany jest przepływem nienaruszalnym Q nn. Jest to minimalna ilość wody niezbędnej do utrzymania życia biologicznego w cieku. Sposób obliczania przepływu dyspozycyjnego można wyrazić zależnością: (6) gdzie: Q d = przepływ dyspozycyjny, m 3 s 1 ; Q nat = przepływ naturalny, wynikający z odpływu powierzchniowego i gruntowego z obszaru zlewni, m 3 s 1 ; Q nn = przepływ nienaruszalny, m 3 s 1. Tak więc przepływ dyspozycyjny stanowi różnicę między przepływem naturalnym a przepływem nienaruszalnym w danym profilu cieku. Aby możliwa była ocena zasobów dyspozycyjnych, konieczna jest dodatkowo znajomość przepływów nienaruszalnych (środowiskowych), których wartości są wyznaczane dla konkretnego przekroju obliczeniowego. W Instytucie Technologiczno-Przyrodniczym opracowano uproszczoną metodę obliczania przepływu środowiskowego w postaci charakterystyki przepływu rzecznego, nazwanej wskaźnikiem odpływu nienaruszalnego Wqnn. Wzorowano się na metodzie Tennanta stosowanej w USA do wstępnego szacowania przepływu nienaruszalnego Qnn do celów planistycznych. Opracowując sposób określania wskaźnika Wqnn, uwzględniono wielkość powierzchni zlewni, wychodząc z założenia, że małe zlewnie są mniej zasobne w wodę ze względu na słabsze drenowanie wód podziemnych. W małych zlewniach z uwagi na uwarunkowania ekologiczne i środowiskowe należy zatem pozostawiać większą część odpływu naturalnego niż w zlewniach dużych. Za małe zlewnie uznano zlewnie o powierzchni mniejszej od 500 km 2, a za duże o powierzchni większej od 2500 km 2. Przyjęto, że przepływ nienaruszalny w małych zlewniach nie może być mniejszy niż 60% SSQ, a w zlewniach dużych mniejszy niż 30% SSQ. Przepływy nienaruszalne dla zlewni mających powierzchnię z przedziału km 2 są obliczane proporcjonalnie do powierzchni i przyjmują wartości z przedziału: 30 60% SSQ. Mając do dyspozycji wskaźnik odpływu nienaruszalnego, można obliczyć wskaźnik średniego rocznego odpływu dyspozycyjnego oraz średniego odpływu dyspozycyjnego dla okresu wegetacyjnego. Poniżej zestawiono wszystkie proponowane wskaźniki oraz wzory do ich obliczania. Średni roczny odpływ jednostkowy z wielolecia SSq, dm 3 s 1 km 2 ; Średni z wielolecia odpływ jednostkowy w okresie wegetacyjnym (IV IX) SSq IV IX, dm 3 s 1 km 2 ; Wskaźnik korekcyjny odpływu w okresie wegetacyjnym (IV IX) Cq IV IX : Cq IV IX = SSq IV IX : SSq (7) Wskaźnik odpływu nienaruszalnego (środowiskowego) Wqnn, dm 3 s 1 km 2 : dla zlewni o powierzchni A > 2500 km 2 : Wqnn = Wqnn 2500 = 0,3SSq (8)

23 23 dla zlewni o powierzchni 500 A 2500 km 2 : 0,6. (9) dla zlewni o powierzchni A < 500 km 2 Wqnn = Wqnn 500 = 0,6SSq (10) Na przykład dla zlewni o powierzchni A = 1500 km 2 Wqnn 1500 = 0,45SSq. Wskaźnik średniego rocznego odpływu dyspozycyjnego z wielolecia Wqd, dm 3 s 1 km 2 : Wqd = SSq Wqnn (11) Wskaźnik średniego z wielolecia odpływu dyspozycyjnego w okresie wegetacyjnym (IV IX) Wqd IV IX, dm 3 s 1 km 2 : Wqd IV IX = Cq IV IX SSq Wqn (12) Zasoby wód powierzchniowych na terenie województwa dolnośląskiego są bardzo zróżnicowane przestrzennie (rys. 1). Najmniejsze występują na północy województwa, a największe na południu. Oceny tych zasobów wyznaczone na podstawie średnich dla obszaru powiatów odpływów jednostkowych zmieniają się od 3 do 7 punktów, czyli od małych do dość dużych (rys. 1, tab. 11). Zasoby dyspozycyjne w zlewniach większych od 2500 km 2 kształtują się w zakresie od 3 do 10 punktów (od małych do wyjątkowo dużych) rysunek 1, tabela 12. W małych zlewniach o powierzchni mniejszej od 500 km 2, które mają szczególne znaczenie ze względu na zaopatrzenie rolnictwa w wodę do nawodnień, zasoby dyspozycyjne w większości powiatów sklasyfikowane zostały w przedziale od wyjątkowo małych do poniżej przeciętnych zasobów (od 1 do 4 punktów), jedynie 6 powiatów położonych na południu województwa otrzymało ocenę 6 punktów, przypisywaną zasobom ponad przeciętnym. Do celów praktycznych i na potrzeby prac planistycznych można wstępnie ocenić wielkość i zmienność całkowitych zasobów wód powierzchniowych na podstawie zestawionych przepływów i odpływów charakterystycznych wyznaczonych z pięciolecia w wybranych zlewniach o naturalnym reżimie odpływu (tab. 9 i 10) OCENA POTRZEB ROZWOJU ODWODNIEŃ I NAWODNIEŃ WEDŁUG WSKAŹNIKÓW GLEBOWO-WODNYCH Merytoryczne podstawy oceny uwarunkowań Glebowo-wodne uwarunkowania rozwoju melioracji określa możliwa do uzyskania produkcyjna sprawność zmeliorowanych gruntów uprawnych, warunkująca utrzymanie lub poprawę potencjału produkcyjnego gleb, ograniczonego stosunkami powietrznowodnymi. Sprawność produkcyjną gruntów uprawnych należy traktować całościowo, w odniesieniu do rozpatrywanego fragmentu rolniczej przestrzeni produkcyjnej, gdzie melioracje wyrównują warunki uprawy i zwiększają efektywność wykorzystania potencjału produkcyjnego występujących gleb. Oceną glebowo-wodnych uwarunkowań rozwoju melioracji objęto rolniczą przestrzeń produkcyjną województwa, a najmniejszą jednostką podziału, do której ocena się odnosi, jest powiat.

24 24 a) b) c) d) Rys. 1. Charakterystyka powierzchniowych zasobów wodnych wód płynących w poszczególnych powiatach: a) wskaźnik średniego rocznego odpływu jednostkowego SSq, dm 3 s 1 km 2 ; b) punktowa ocena naturalnych zasobów wód powierzchniowych wg tabeli 11; c) punktowa ocena średnich rocznych dyspozycyjnych zasobów wód powierzchniowych w profilach zamykających zlewnie o powierzchni większej od 2500 km 2 wg tabeli 12; d) punktowa ocena średnich rocznych dyspozycyjnych zasobów wód powierzchniowych w profilach zamykających zlewnie o powierzchni mniejszej od 500 km 2 wg tabeli 12; powiaty: 1 = bolesławiecki, 2 = dzierżoniowski, 3 = głogowski, 4 = górowski, 5 = jaworski, 6 = jeleniogórski, 7 = kamiennogórski, 8 = kłodzki, 9 = legnicki, 10 = lubański, 11 = lubiński, 12 = lwówecki, 13 = milicki, 14 = oleśnicki, 15 = oławski, 16 = polkowicki, 17 = strzeliński, 18 = średzki, 19 = świdnicki, 20 = trzebnicki, 21 = wałbrzyski, 22 = wołowski, 23 = wrocławski, 24 = ząbkowicki, 25 = zgorzelecki, 26 = złotoryjski; źródło: opracowanie własne na podstawie: SZYMCZAK [2014] Poziom uogólnienia oceny jest adekwatny do skali dokumentów kartograficznych, z których mogą być zaczerpnięte dane przestrzenne dotyczące występujących gleb uprawnych, ich potencjału produkcyjnego (przydatności rolniczej, klas bonitacyjnych), warunków tlenowych, zdolności retencyjnej i filtracyjnej (przepuszczalności). Do oceny uwarunkowań wykorzystano dostępne mapy tematyczne w skali 1: : Ponieważ brak jest kartograficznej (cyfrowej) informacji o występowaniu obszarów (użytków rolnych) zmeliorowanych, to ocena glebowo-wodnych warunków

25 25 Tabela 9. Charakterystyczne roczne przepływy i jednostkowe odpływy w profilach wodowskazowych znajdujących się na terenie województwa dolnośląskiego na rzekach o naturalnym reżimie hydrologicznym wyznaczone z pięciolecia Powierzchnia Rzeka Wodowskaz Długość zlewni A km 2 geograficzna Szerokość geograficzna WWQ SWQ SSQ SNQ NNQ WWq SWq SSq m 3 s 1 2 dm 3 s 1 km SNq NNq Kamienna Jakuszyce Dolne 5, '23" 50 49'22" 56,30 21,30 0,25 0,050 0, , ,41 43,10 8,621 3,793 Jedlica Kowary 18, '03" 50 47'41" 13,10 8,18 0,32 0,070 0, ,12 445,29 17,42 3,811 2,613 Klikawa Kudowa-Zakrze 48, '31" 50 26'18" 6,20 4,18 0,61 0,080 0, ,21 86,44 12,61 1,654 1,241 Nysa Kłodzka Międzylesie 50, '51" 50 09'20" 49,90 19,10 0,78 0,060 0, ,41 381,01 15,56 1,197 0,878 Czarny Potok Mirsk 56, '04" 50 59'20" 72,80 32,90 0,99 0,100 0, ,47 583,64 17,56 1,774 0,053 Kamienica Barcinek 95, '13" 50 56'37" 91,30 47,90 1,34 0,120 0, ,72 500,89 14,01 1,255 0,941 Kamienna Piechowice 98, '18" 50 51'01" 169,00 79,80 3,11 0,470 0, ,52 809,58 31,55 4,768 3,246 Łomnica Łomnica 116, '12" 50 52'35" 65,00 41,40 2,14 0,370 0, ,27 354,94 18,35 3,172 1,629 Kaczawa Świerzawa 136, '20" 51 01'02" 38,00 23,70 1,31 0,280 0, ,80 173,26 9,58 2,047 1,535 Biała Lądecka Lądek Zdrój 162, '14" 50 20'48" 218,00 98,40 3,97 0,940 0, ,00 603,94 24,37 5,769 2,578 Skora Zagrodno 166, '50" 51 11'17" 67,30 27,40 0,89 0,190 0, ,35 165,03 5,36 1,144 0,843 Kwisa Mirsk 185, '01" 50 59'22" 225,00 114,00 3,50 0,280 0, ,25 615,22 18,89 1,511 0,648 Kamienna Jelenia Góra 255, '34" 50 53'56" 144,00 68,60 5,31 1,110 0, ,18 268,29 20,77 4,341 2,620 Nysa Kłodzka Bystrzyca Kłodzka 260, '55" 50 17'36" 212,00 95,60 3,73 0,520 0, ,26 366,73 14,31 1,995 1,726 Witka Ostróżno 265, '56" 51 01'16" 615,00 205,00 5,19 0,860 0, ,42 771,81 19,54 3,238 2,297 Minimum 5,80 128,21 86,44 5,36 1,144 0,053 Średnia 128, ,59 653,23 18,87 3,086 1,776 Maksimum 265, , ,41 43,10 8,621 3,793 Objaśnienia: WWQ = przepływ największy z maksymalnych, SWQ = przepływ średni z maksymalnych, SSQ = przepływ średni ze średnich, SNQ = przepływ średni z minimalnych, NNQ = przepływ najmniejszy z minimalnych, WWq = największy z maksymalnych odpływ jednostkowy, SWq = średni z maksymalnych odpływ jednostkowy, SSq = średni ze średnich odpływ jednostkowy, SNq = średni z minimalnych odpływ jednostkowy, NNq = najmniejszy z minimalnych odpływ jednostkowy. Źródło: opracowanie własne na podstawie: IMGW-PIB [2012].

26 26 Tabela 10. Wartości wskaźników hydrologicznych uwarunkowań melioracji określone dla poszczególnych powiatów woj. dolnośląskiego Nr Powiat Średni ze średnich odpływ jednostkowy SSq 2 dm 3 s 1 km Wskaźnik odpływu nienaruszalnego dla zlewni o powierzchni Wskaźnik odpływu dyspozycyjnego dla zlewni o powierzchni 500 km 2 Wqnn km 2 Wqnn km 2 Wqd km 2 Wqd 2500 dm 3 s 1 km 2 1 bolesławiecki 5,75 3,45 1,73 2,30 4,03 2 dzierżoniowski 7,00 4,20 2,10 2,80 4,90 3 głogowski 3,75 2,25 1,13 1,50 2,63 4 górowski 3,25 1,95 0,98 1,30 2,28 5 jaworski 6,25 3,75 1,88 2,50 4,38 6 jeleniogórski 8,55 5,13 2,57 3,42 5,99 7 kamiennogórski 8,40 5,04 2,52 3,36 5,88 8 kłodzki 9,00 5,40 2,70 3,60 6,30 9 legnicki 4,85 2,91 1,46 1,94 3,40 10 lubański 7,00 4,20 2,10 2,80 4,90 11 lubiński 3,90 2,34 1,17 1,56 2,73 12 lwówecki 8,00 4,80 2,40 3,20 5,60 13 milicki 3,70 2,22 1,11 1,48 2,59 14 oleśnicki 4,30 2,58 1,29 1,72 3,01 15 oławski 5,15 3,09 1,55 2,06 3,61 16 polkowicki 4,30 2,58 1,29 1,72 3,01 17 strzeliński 6,05 3,63 1,82 2,42 4,24 18 średzki 4,60 2,76 1,38 1,84 3,22 19 świdnicki 6,35 3,81 1,91 2,54 4,45 20 trzebnicki 3,80 2,28 1,14 1,52 2,66 21 wałbrzyski 7,70 4,62 2,31 3,08 5,39 22 wołowski 3,75 2,25 1,13 1,50 2,63 23 wrocławski 5,10 3,06 1,53 2,04 3,57 24 ząbkowicki 7,55 4,53 2,27 3,02 5,29 25 zgorzelecki 7,50 4,50 2,25 3,00 5,25 26 złotoryjski 6,40 3,84 1,92 2,56 4,48 Źródło: opracowanie własne. rozwoju melioracji ma wyłącznie charakter potencjalny, czyli traktujący oceniane gleby, jakby nie były zmeliorowane. Jeżeli są już zmeliorowane, to rozwój melioracji należy rozumieć jako techniczne zachowanie sprawności istniejących urządzeń melioracyjnych. Jeżeli nie, to rozwój należy traktować jako potrzebę przestrzennego rozszerzenia zabiegów melioracyjnych na gleby o wadliwych i nieuregulowanych stosunkach powietrzno- -wodnych. Dokonana analiza warunków i możliwości oceny glebowo-wodnych uwarunkowań rozwoju melioracji skłania do przyjęcia systemu czterostopniowej oceny słownej, sformułowanej jako: korzystne, sprzyjające, niesprzyjające i niekorzystne uwarunkowania, które zdefiniowano w metodycznej części opracowania.

27 27 Tabela 11. Kryteria oceny punktowej naturalnych zasobów wód powierzchniowych Obszary o naturalnych zasobach wodnych wód powierzchniowych Średni odpływ jednostkowy SSq dm 3 s 1 km 2 Ocena punktowa powierzchniowych zasobów wodnych Wyjątkowo małych SSq < 2 1 Bardzo małych 2 SSq < 3 2 Małych 3 SSq < 4 3 Poniżej przeciętnych 4 SSq < 5 4 Przeciętnych 5 SSq < 6 5 Ponad przeciętnych 6 SSq < 8 6 Dość dużych 8 SSq < 10 7 Dużych 10 SSq < 15 8 Bardzo dużych 15 SSq < 20 9 Wyjątkowo dużych SSq Źródło: opracowanie własne na podstawie: PUNZET [1983]. Tabela 12. Kryteria oceny punktowej dyspozycyjnych zasobów wód powierzchniowych Obszary o dyspozycyjnych zasobach wód powierzchniowych Wskaźnik odpływu dyspozycyjnego Wqd dm 3 s 1 km 2 Ocena punktowa dyspozycyjnych zasobów wodnych zlewni Wyjątkowo małych Wqd 1,5 1 Bardzo małych 1,5 < Wqd 2,0 2 Małych 2,0 < Wqd 2,5 3 Poniżej przeciętnych 2,5 < Wqd 3,0 4 Przeciętnych 3,0 < Wqd 3,5 5 Ponad przeciętnych 3,5 < Wqd 4,0 6 Dość dużych 4,0 < Wqd 4,5 7 Dużych 4,5 < Wqd 5,0 8 Bardzo dużych 5,0 < Wqd 6,0 9 Wyjątkowo dużych Wqd > 6,0 10 Źródło: SZYMCZAK [2014]. Określenie kryteriów tak sformułowanej oceny glebowo-wodnych uwarunkowań rozwoju melioracji jest wypadkową: celu, któremu ma służyć; warunków, które ten cel pozwala osiągnąć; formy i definicji przyjętych ocen. Ważnym elementem doboru kryteriów oceny, oprócz względów merytorycznych, jest możliwość przestrzennego sparametryzowania odpowiadających tym kryteriom wyznaczników diagnostycznych, których układ stanowi podstawę do zbudowania modelu oceny realizowanej z zastosowaniem techniki komputerowej. Z przyjętych definicji uwarunkowań wynika zasadność przyjęcia czterech podstawowych kryteriów oceny glebowowodnych uwarunkowań rozwoju melioracji: edaficznego, ekologicznego, hydrofizycznego i użytkowego, które zwięźle scharakteryzowano w metodycznej części opracowania, za-

28 28 wierającej również przyjęty model oceny glebowo-wodnych uwarunkowań rozwoju melioracji oraz opis procedury jej przeprowadzenia z zastosowaniem techniki komputerowej Forma prezentacji wyników oceny W wyniku przeprowadzonej oceny opracowano schematyczną mapę (kartogram) oceny glebowo-wodnych uwarunkowań rozwoju melioracji w powiatach należących do województwa (rys. 2) oraz zestawiono powiaty pogrupowane według dominujących przestrzennie uwarunkowań (tab. 13). Cyfrowe oznaczenia kolumn w tabeli z wartościami parametrów dotyczą następujących wyznaczników oceny: kol. 1, 2, 3 wysoki, średni, niski potencjał produkcyjny gleb; kol. 4, 5 opadowe, gruntowe zasilanie wodą; kol. 6, 7, 8 duża, średnia, mała zdolność retencyjna gleb; kol. 9, 10 niezakłócone, zakłócone przewodnictwo wodne; kol. 11, 12, 13 korzystne, ograniczone, niekorzystne natlenienie gleb; kol. 14, 15, 16 preferencje melioracyjne (nawodnienie, odwodnienie, brak). Oznaczenia parametrów podano w modelu diagnostycznym zawartym w metodycznej części opracowania. Zawarte w tabeli dane należy traktować jako orientacyjne (wskaźnikowe) ze względu na dokładność (skalę) map, z których je pozyskano. Rys. 2. Mapa oceny glebowo-wodnych uwarunkowań rozwoju melioracji w województwie dolnośląskim; źródło: opracowanie własne Dla ułatwienia podejmowania decyzji strategicznych w tabeli podano tylko największe wartości procentowe powierzchni gruntów rolnych powiatu odpowiadające poszczególnym wyznacznikom oceny, co nie oznacza, że jeżeli w danym powiecie występuje preferencja melioracji odwadniających, to część użytków rolnych nie będzie wymagała nawodnień.