STRATEGIA MARKETINGOWA KLASTRA RAZEM CIEPLEJ

Transkrypt

1 STRATEGIA MARKETINGOWA KLASTRA RAZEM CIEPLEJ W Y K O N A W C A B I A Ł O S T O C K A F U N D A C J A K S Z T A Ł C E N I A K A D R U L. S P Ó Ł D Z I E L C Z A 8, B I A Ł Y S T O K T E L. ( ) , F A X. ( )

2 Spis treści 1. WSTĘP METODYKA PRAC NAD STRATEGIĄ CZĘŚD DIAGNOSTYCZNA STRATEGII Sytuacja sektora energetyki cieplnej w województwie warmioskomazurskim 5 na tle sytuacji w kraju Struktura rynku i uwarunkowania rozwoju rynku energetyki 23 cieplnej. 3.3 Specyfika sektora energetyki cieplnej w województwie warmioskomazurskim 31 z uwzględnieniem odnawialnych źródeł energii.. 4. POTENCJAŁ MARKETINGOWY KLASTRA RAZEM CIEPLEJ W ŚWIETLE 55 PRZEPROWADZONYCH BADAO 4.1. Metodologia badao Wyniki badao ilościowych Wyniki badao jakościowych Wyniki indywidualnych badao pogłębionych Wyniki wywiadów grupowych Wnioski z badao IDENTYFIKACJA STRATEGICZNYCH CELÓW MARKETINGOWYCH 95 ROZWOJU KLASTRA RAZEM CIEPLEJ W SFERZE AKTYWNOŚCI MARKETINGOWEJ Cele związane z rozwojem rynku i produktu Cele wizerunkowe Cele związane z rozwojem potencjału wewnętrznego Misja i wizja Klastra ANALIZA OTOCZENIA I POTENCJAŁU WEWNĘTRZNEGO KLASTRA RAZEM 105 CIEPLEJ 6.1. Analiza SWOT Analiza STEEPVL STRATEGICZNE PROGRAMY DZIAŁANIA W OBSZARZE INSTRUMENTÓW 111 MARKETINGU 7.1. Strategia ciepła jako głównego produktu Klastra Strategia marki RAZEM CIEPLEJ Strategia ceny i dystrybucji Strategia komunikacji Przesłanki działalności promocyjnej Obszary oddziaływania komunikacyjnego WNIOSKI I REKOMENDACJE SPIS RYSUNKÓW, MAP I TABEL 133 2

3 1. WSTĘP Strategia Marketingowa Klastra RAZEM CIEPLEJ jest dokumentem, którego zadaniem jest wyznaczenie kierunków działalności Klastra w relacjach z otoczeniem zewnętrznym i rynkami docelowymi na okres powyżej pięciu lat. Niniejsze opracowanie składa się z części diagnostycznej, której celem jest wskazanie potencjału rozwojowego sektora energetyki cieplnej w województwie warmiosko-mazurskim na tle sytuacji branży w kraju. W części badawczej dokonano oceny stanu potencjału marketingowego Klastra bazując na opinii liderów inicjatywy. Zestawienie części analitycznej i diagnostycznej umożliwiło identyfikację strategicznych celów marketingowych. W opracowaniu zawarta jest również propozycja misji i wizji Klastra, a także zakres oddziaływania otoczenia zewnętrznego na stan potencjału wewnętrznego organizacji. Posłużono się w tym miejscu analizą SWOT oraz analizą STEEPVL. W ostatniej części dokumentu znalazły się założenia dotyczące kierunków rozwoju strategicznych instrumentów marketingowego oddziaływania na rynek, uwzględniające rozwój oferty, rozwój marki RAZEM CIEPLEJ oraz zakres obszarów komunikacji wizerunkowej. Zaprezentowane zostały również propozycje wizualizacji w oddziaływaniu na strategiczne grupy interesariuszy oferty Klastra RAZEM CIEPLEJ. Wykonawca Zespół ds. prac nad Strategią Klastra RAZEM CIEPLEJ Białostockiej Fundacji Kształcenia Kadr 3

4 2. METODYKA PRAC NAD STRATEGIĄ Wyznaczenie głównych kierunków strategicznych w obszarze marketingu dla Klastra RAZEM CIEPLEJ zostało dokonane w oparciu o analizę danych zastanych oraz badania potencjału marketingowego Klastra. Częśd diagnostyczna powstała na bazie materiałów statystycznych i opracowao regionalnych. W tworzeniu tej części opracowania wykorzystano między innymi następujące źródła: Energetyka cieplna w liczbach 2009, URE, Warszawa 2010; Zużycie paliw i nośników energii w 2008 roku, GUS, Warszawa 2009; Program ekoenergetyczny województwa warmiosko-mazurskiego na lata , Zarząd Województwa Warmiosko-Mazurskiego, Olsztyn 2005; Gospodarka paliwowo-energetyczna w latach 2008, 2009, GUS, Warszawa 2010; Energia ze źródeł odnawialnych w 2009 roku, GUS, Warszawa 2010; Stan obecny rynku produkcji ciepła i chłodu ze źródeł odnawialnych w Polsce, RESH Policy, marzec 2009; Uwarunkowania rozwoju struktur Klastra ciepłowniczego na obszarze Polski północno-wschodniej ze szczególnym uwzględnieniem województwa warmioskomazurskiego, BFKK, Białystok Częśd diagnostyczna pozwoliła na sformułowanie podstawowych wniosków związanych z tworzeniem i realizacją strategii marketingowej Klastra RAZEM CIEPLEJ. Ocena potencjału marketingowego Klastra została dokonana w oparciu o wyniki badao ankietowych metodą CAWI oraz badao jakościowych (indywidualnych wywiadów pogłębionych oraz wywiadu zogniskowanego). Zestawienie części diagnostycznej oraz rezultatów badao pozwoliło na analizę potencjału wewnętrznego oraz siły oddziaływania otoczenia zewnętrznego. W tym celu posłużono się analizą SWOT oraz analizą STEEPVL. Przeprowadzone analizy stały się przesłanką do sformułowania misji i wizji Klastra oraz pozwoliły na wyznaczenie głównych celów marketingowych. 4

5 Na podstawie diagnozy oraz części analitycznych wskazano na strategiczne kierunki działalności marketingowej Klastra w oparciu o podstawowe narzędzia marketingowe. Zaprezentowano również warianty wizualizacji koncepcji możliwe do wykorzystania w nośnikach informacji. 3. CZĘŚD DIAGNOSTYCZNA STRATEGII 3.1. Sytuacji sektora energetyki cieplnej w województwie warmioskomazurskim na tle sytuacji w kraju Analiza tendencji w polskiej energetyce cieplnej w 2009 roku wskazuje, iż ponad 1/3 potencjału wytwórczego skupiona była w dwóch województwach: śląskim i mazowieckim. Najniższy udział w krajowej mocy zainstalowanej i osiągalnej charakteryzował województwa: lubuskie, świętokrzyskie, podlaskie oraz warmiosko-mazurskie - po około 2% (rysunek 1.). Rysunek 1. Struktura mocy osiągalnej przedsiębiorstw ciepłowniczych według województw w 2009 roku w % Źródło: Energetyka cieplna w liczbach, Urząd Regulacji Energetyki Cieplnej, Warszawa Biorąc pod uwagę wielkośd podmiotów wytwarzających ciepło, to tylko 5,4% koncesjonowanych przedsiębiorstw w dysponowało 2009 roku małymi źródłami o mocy osiągalnej do 5MW, 22% podmiotów eksploatowało źródła o mocy od 5 do 20 MW, a tylko 5

6 8% przedsiębiorstw miało w swoich źródłach moc osiągalną powyżej 1000 MW (stanowiło to ¼ mocy osiągalnej źródeł koncesjonowanych). Około 88% koncesjonowanych przedsiębiorstw ciepłowniczych zajmowało się produkcją ciepła, wytwarzając przy tym ponad 423 tys. TJ ciepła. Prawie 20% przedsiębiorstw produkowało ciepło w kogeneracji z produkcją energii elektrycznej. Z tego źródła pochodziło 63% całej produkcji ciepła. Znaczną częśd ciepła koncesjonowane przedsiębiorstwa ciepłownicze zużywały na zaspokojenie własnych potrzeb cieplnych (31,9%), a pozostała jego częśd wprowadzona została do sieci ciepłowniczych zarówno własnych, jak i będących własnością odbiorców. Do odbiorców trafiło 60% wyprodukowanego ciepła, a ponad 49% ciepła oddanego do sieci było przedmiotem dalszego obrotu. Wolumen sprzedanego ciepła wyniósł ogółem TJ, z czego 40% realizowane było bezpośrednio ze źródeł, zaś 60% z sieci ciepłowniczej. Tylko 12% ciepła sprzedawanego bezpośrednio ze źródeł zostało dostarczone do odbiorców koocowych, a w przypadku sprzedaży poprzez sieci ciepłownicze udział ten kształtował się na poziomie 94,6% Podstawowym paliwem do produkcji ciepła nadal w 2009 roku pozostawał węgiel kamienny, chociaż jego udział w ogólnej strukturze zmniejszył się w porównaniu z rokiem 2002 o 3,7%. Obecnie odnotowuje się systematyczny wzrost udziału ciepła uzyskiwanego w wyniku spalania biomasy. Tylko w latach produkcja ciepła z biomasy wzrosła dwukrotnie (patrz rysunek 2.). 6

7 Rysunek 2. Struktura produkcji ciepła według stosowanych paliw w 2002 i 2009 roku Źródło: jak na rys. 1., s. 13. Zróżnicowanie terytorialne udziału poszczególnych paliw w wytwarzaniu ciepła jest dośd duże. Do najbardziej widocznych prawidłowości w tym zakresie w 2009 roku, można zaliczyd następujące: ponad 90% ciepła wytwarzane było z węgla kamiennego w województwie: warmiosko-mazurskim, małopolskim i świętokrzyskim; w województwie mazowieckim prawie 1/3 wytwarzanego ciepła pochodziła z oleju opałowego ciężkiego; ciepło wytwarzane z gazu ziemnego stanowiło główne źródło energii w województwie lubuskim (74,3%), podkarpackim, lubelskim; najwięcej ciepła z biomasy wytwarzane było w województwach kujawskopomorskim (21,7%) i pomorskim (21,5%). Widoczna jest również tendencja zmian w wolumenie zatrudnienia. W krajowych przedsiębiorstwach ciepłowniczych zostało ono zredukowane średnio o jedną trzecią. Dla sytuacji ekonomicznej w analizowanym sektorze charakterystyczne są następujące tendencje: 1 1 Energetyka cieplna w liczbach, Urząd Regulacji Energetyki Cieplnej, Warszawa

8 1. Przychody sektora ukształtowały się w 2009 roku na poziomie mln zł i wzrosły w stosunku do roku poprzedniego o 8,8% (udział przychodów ze sprzedaży ciepła w przychodach ogółem działalności ciepłowniczej wynosił 91,6%). 2. Największy udział w przychodach całego sektora stanowiły przychody z wytwarzania ciepła (56%), a udział przychodów z przesyłania, dystrybucji oraz obrotu ciepłem stanowił odpowiednio 21,4 oraz 22,6% (patrz rysunek 3.). Rysunek 3. Przychody z działalności ciepłowniczej w latach i liczba badanych koncesjonowanych przedsiębiorstw ciepłowniczych Źródło: jak na rys. 1., s Nastąpił wzrost kosztów prowadzenia działalności ciepłowniczej o prawie 10% w stosunku do roku 2008, przy czym koszty stałe wzrosły o 3,7% (głównie w związku z zahamowaniem tempa wzrostu wynagrodzeo i świadczeo na rzecz pracowników), zmienne o 14,6% (poprzez wzrost kosztów paliwa technologicznego i energii elektrycznej odpowiednio o 21,1% oraz 13,4% w stosunku do 2008 roku), a pozostałe koszty operacyjne i koszty finansowe o 20,7%. 4. O ile w latach sytuacja finansowa branży mierzona wynikiem finansowym brutto ulegała systematycznej poprawie, o tyle w 2008 roku nastąpiło jej pogorszenie. W 2008 roku wynik finansowy brutto analizowanego sektora ukształtował się na poziomie (-)150855, 1 tys. zł, a rok później jego ujemna wartośd zwiększyła się ponad dwukrotnie uzyskując wartośd (-)319603,6 tys. zł. Dodatni wynik finansowy osiągnęły tylko przedsiębiorstwa z województw łódzkiego i lubelskiego. Przyczyn takiego stanu rzeczy należy dopatrywad się w podwyżkach cen paliw oraz energii elektrycznej w 2008 roku. Średni koszt tony węgla w 2009 roku ukształtował się na poziomie 279,23 zł, co 8

9 oznacza wzrost o ¼. Należy też zaznaczyd, iż niektóre z przedsiębiorstw ciepłowniczych stosowały taryfy zatwierdzone w 2007 roku. 5. Wskaźnik rentowności koncesjonowanego ciepłownictwa w 2009 roku obniżył się w stosunku do roku 2008 o 1,1%, osiągając poziom (-)2,19%. Najmniej rentowna była działalnośd ciepłownicza prowadzona przez przedsiębiorstwa przemysłowe i jednostki samorządu terytorialnego. 6. Wskaźnik rentowności sprzedaży energii elektrycznej po uwzględnieniu pozostałych i finansowych kosztów w grupie elektrociepłowni osiągnął poziom (+)41,6%, dlatego biorąc pod uwagę rentownośd na sprzedaży ciepła, wynoszącą (-)11,2%, przy udziale 40,9% przychodów ze sprzedaży ciepła, ogólny wskaźnik rentowności można uznad za zadowalający (patrz tabela 1.). Tabela 1. Rentownośd przedsiębiorstw ciepłowniczych Wyszczególnienie Przedsiębiorstwa wytwarzające ciepło bez kogeneracji Przedsiębiorstwa wytwarzające ciepło w kogeneracji Dolnośląskie 0,44-4,38 Kujawsko-pomorskie 0,65-1,43 Lubelskie 0,74 2,38 Lubuskie 0,08-4,05 Łódzkie 0,40 13,30 Małopolskie 1,57-13,71 Mazowieckie 1,86-9,64 Opolskie -0,46-1,18 Podkarpackie -0,29-8,04 Podlaskie 1,51-20,57 Pomorskie 1,27-11,37 Śląskie 0,19-7,83 Świętokrzyskie 0,28-4,84 Warmiosko-mazurskie -0,70-8,63 Wielkopolskie 3,24-13,95 Zachodniopomorskie 2,73-16,96 Polska 1,14-6,34 Źródło: jak na rys. 1., s W 2009 roku wskaźniki techniczne odnotowały bardzo korzystne zmiany. Szczególnie istotnie wzrosła sprawnośd wytwarzania, natomiast niemal nie uległa zmianie sprawnośd przesyłania. 9

10 8. Zauważalną tendencją jest również systematyczny wzrost wydajności pracy, mierzony wielkością przychodu na zatrudnionego. 9. Obserwuje się rokroczny wzrost średniej jednoskładnikowej ceny ciepła, która w 2009 roku w porównaniu z rokiem 2002 wzrosła o 25%, przy wzroście całkowitego kosztu jednostkowego o 28,2%. 10. Widoczny jest systematyczny wzrost wskaźnika reprodukcji majątku trwałego oraz wzrost liczby przedsiębiorstw ciepłowniczych realizujących przedsięwzięcia inwestycyjne. Udział przedsiębiorstw aktywnych inwestycyjnie zwiększył się w 2009 roku w porównaniu z rokiem 2002 o 17,2% (patrz rysunek 4.). Rysunek 4. Nakłady inwestycyjne oraz wskaźnik dekapitalizacji majątku trwałego w 2009 roku Źródło: jak na rys. 1., s. 14. Odnosząc się do specyfiki sektora energetycznego w województwie warmioskomazurskim, dysponuje ono długością sieci ciepłownicze zbliżoną do tej w województwach podlaskim, opolskim podkarpackim i zachodniopomorskim. Jej długośd w regionie systematycznie wzrasta. W 2009 roku wyniosła 616,2 km, co wskazuje na wzrost o 16,6% w porównaniu z 2002 rokiem (patrz tabela 2.). 10

11 Długośd sieci ciepłowniczej według województw Tabela 2. Województwo Długośd sieci ciepłowniczej Dolnośląskie 1469,8 1415,8 1414,6 Kujawsko-pomorskie 1127,8 1205,0 1206,4 Lubelskie 649,1 950,7 963,2 Lubuskie 316,2 280,1 281,6 Łódzkie 1351,0 1421,0 1443,6 Małopolskie 1451,2 1384,9 1428,9 Mazowieckie 2679,5 3053,5 3091,6 Opolskie 519,2 580,5 585,4 Podkarpackie 830,5 798,5 785,8 Podlaskie 479,3 534,9 552,9 Pomorskie 1130,1 1263,0 1293,3 Śląskie 2664,1 3324,3 3284,8 Świętokrzyskie 373,7 388,9 396,7 Warmiosko-mazurskie 528,1 605,1 616,2 Wielkopolskie 1056,4 1117,3 1153,1 Zachodniopomorskie 686,6 780,8 788,4 Polska 17312, , ,5 Źródło: jak w tabeli 1. Przeciętne zatrudnienie w analizowanym województwie w 2009 roku kształtowało się na poziomie 1748 pracowników i w 2008 i 2002 roku oznaczało odpowiednio 2201 i 1803 etatów. Oznacza to, iż przeciętne zatrudnienie w 2009 roku w porównaniu z rokiem 2002 spadło prawie o 21%. Przeciętne wynagrodzenie w 2008 roku ukształtowało się na poziomie 3142,9 zł/m-c. W skali kraju wskaźnik ten ukształtował się na poziomie 3556,6 zł/m-c (patrz tabela 3.). 11

12 Zatrudnienie i wynagrodzenie według województw Tabela 3. Województwa Przeciętne zatrudnienie Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto etat zł/m-c Dolnośląskie ,3 3561,8 3892,0 Kujawsko-pomorskie , ,8 Lubelskie ,9 3107,5 3321,9 Lubuskie ,6 3487,5 3688,4 Łódzkie ,2 3332,0 3495,9 Małopolskie ,6 3450,4 3860,7 Mazowieckie ,0 3450,4 3860,7 Opolskie ,0 3288,3 3541,4 Podkarpackie ,6 3037,2 3221,8 Podlaskie ,4 3272,1 3308,4 Pomorskie ,7 3715,4 3910,7 Śląskie ,1 3645,5 3884,5 Świętokrzyskie ,4 3320,2 3511,2 Warmiosko-mazurskie ,0 2944,1 3142,9 Wielkopolskie ,7 3330,1 3575,2 Zachodniopomorskie ,3 3216,0 3395,5 Polska ,6 3338,5 3556,6 Źródło: jak w tabeli 1. Zużycie ciepła na potrzeby własne w województwie warmiosko-mazurskim osiągnęło poziom 1454,4 TJ, z czego 1258 TJ, to jest 86,5%, przeznaczone zostało na potrzeby pozostałej działalności gospodarczej. 196,3 TJ zużyto na potrzeby własne wytwarzania źródeł ciepła (patrz tabela 4.). 12

13 Województwo Zużycie ciepła na potrzeby własne według województw w 2009 roku Liczba przedsiębiorstw, które podały zużycie ciepła na potrzeby własne Przeciętne zatrudnienie (liczba etatów) ogółem Zużycie ciepła na potrzeby własne (w TJ) z tego zużycie ciepła na potrzeby własne źródeł ciepła Tabela 4. zużycie ciepła na potrzeby pozostałej działalności gospodarczej Dolnośląskie ,5 609,4 1662,1 Kujawsko-pomorskie ,9 3846, ,6 Lubelskie ,1 612, ,7 Lubuskie ,3 487,7 867,6 Łódzkie ,2 514,8 496,4 Małopolskie ,8 558,9 7531,9 Mazowieckie ,2 1843, ,7 Opolskie ,2 367,5 9513,8 Podkarpackie ,9 436,8 1603,1 Podlaskie ,3 166,0 38,3 Pomorskie ,2 1090, ,0 Śląskie ,8 2092,8 6861,0 Świętokrzyskie ,5 107,7 474,8 Warmioskomazurskie ,4 196,3 1258,0 Wielkopolskie ,3 570,5 1374,7 Zachodniopomorskie ,0 491,2 6543,8 Polska , , ,5 Źródło: jak w tabeli 1. Sprzedaż ciepła w województwie warmiosko-mazurskim wyrażona w TJ wyniosła 3185,4. Przychody ze sprzedaży ciepła bezpośrednio ze źródeł osiągnęły poziom 97707,8 tys. zł, natomiast przychody ze sprzedaży ciepła pochodzącego z sieci ciepłowniczej wyniosły ,7 tys. zł (patrz tabele 5. i 6.). 13

14 Sprzedaż ciepła bezpośrednio ze źródeł (bez udziału sieci) według województw w Województwo Liczba przedsiębiorst w, które podały informacje 2009 roku Przeciętne zatrudnienie (liczba etatów) Moc zamówiona przez odbiorców Sprzedaż ciepła w TJ ogółem w tym do odbiorców koocowych Tabela 5. Przychody ze sprzedaży w tys. zł Mazowieckie , , ,9 Opolskie ,4 1023,5 453, ,2 Podkarpackie ,9 5553,8 1436, ,2 Podlaskie ,3 3497,4 116, ,7 Pomorskie , , 1 993, ,0 Śląskie , , 0 Świętokrzyskie ,0 3107,4 231, ,2 Dolnośląskie , 854, ,8 5 Kujawsko ,8 7724,8 3034, ,5 pomorskie Lubelskie ,3 6020,2 41, ,4 Lubuskie ,9 1200,6 433, ,5 Łódzkie ,5 2985,4 696, ,3 Małopolskie , , 835, ,0 0 Warmioskomazurskie Wielkopolskie , , 7 Zachodniopomorski 3557, , ,9 3185,4 700, ,8 1808, , ,6 4541,7 314, ,3 e , Polska ,1 1 Źródło: jak w tabeli , ,2 14

15 Tabela 6. Województwo Sprzedaż ciepła z sieci ciepłowniczej według województw w 2009 roku Liczba przedsiębi orstw, które podały informacje Przeciętne zatrudnienie (liczba etatów) Moc zamówion a przez odbiorców w MW Sprzedaż ciepła w TJ ogółem w tym do odbiorców koocowych Przychody ze sprzedaży w tys. zł Średnia cena jednoskła dnikowa ciepła* Dolnośląskie , , , ,4 43, , , , ,2 44,85 Kujawskopomorskie Lubelskie , ,4 9608, ,8 41,04 Lubuskie ,6 4344,9 3245, ,7 36,80 Łódzkie , , , ,8 39,83 Małopolskie , , , ,5 37,82 Mazowieckie , , , ,2 36,27 Opolskie ,6 5180,9 4989, ,7 47,32 Podkarpackie ,9 6545,5 6532, ,9 45,79 Podlaskie ,7 7468,4 7443, ,6 44,64 Pomorskie , , , ,0 45,39 Śląskie , , , ,5 41,94 Świętokrzyskie ,3 4568,6 4501, ,8 48,01 Warmioskomazurskie ,4 6974,6 6971, ,7 43,71 Wielkopolskie , , , ,2 45,45 Zachodniopomors kie ,0 9506,7 8139, ,9 47,56 Polska , , , ,9 41,52 * do wyliczenia średniej ceny jednostkowej ciepła pominięte zostały przychody ze świadczenia usługi przesyłowej dla odbiorców kupujących ciepło u innych dostawców Źródło: jak w tabeli 1. Dynamika wzrostu cen ciepła (średnich jednoskładnikowych) w latach wskazuje, iż najmniejszy ich wzrost wystąpił na Mazowszu o 3,7%, przy średnim poziomie dla całego kraju wynoszącym 8,7%. W największym stopniu wzrosły ceny w województwach świętokrzyskim (23,1%), śląskim (14,7%) oraz opolskim (13,1%). W województwie warmiosko-mazurskim w 2009 roku cena 1GJ wyniosła 39,74 (przy czym średnia cena w kraju ukształtowała się na poziomie 35,45 zł). W porównaniu z rokiem 2008 nastąpił wzrost cen o 11,4% (patrz tabela 7.). 15

16 Tabela 7. Średnie jednoskładnikowe ceny ciepła w Polsce w latach Wyszczególnienie Zmiana cen zł/gj % Polska 32,61 35,45 8,7 Dolnośląskie 34,56 37,73 9,2 Kujawsko-pomorskie 36,19 38,66 6,8 Lubelskie 33,30 36,04 8,2 Lubuskie 34,85 36,32 4,2 Łódzkie 34,98 38,16 9,1 Małopolskie 30,14 32,38 7,4 Mazowieckie 28,46 29,52 3,7 Opolskie 41,59 47,04 13,1 Podkarpackie 36,51 39,88 9,2 Podlaskie 36,50 40,22 10,2 Pomorskie 33,55 36,14 7,7 Ślaskie 31,45 36,06 14,7 Świętokrzyskie 32,16 39,57 23,1 Warmiosko-mazurskie 35,67 39,74 11,4 Wielkopolskie 34,78 37,10 6,7 Zachodniopomorskie 38,24 42,32 10,7 Źródło: data wejścia r. 16

17 Odnosząc się do sytuacji ekonomiczno-finansowej przedsiębiorstw w analizowanym regionie, województwo warmiosko-mazurskie w działalności ciepłowniczej realizuje niecałe 3% przychodów sprzedaży krajowej, przy ponad 4% zatrudnieniu. Działalnośd ta w roku 2009 generowała ujemny wynik finansowy, co jest charakterystyczne dla całego sektora w kraju. Jedynie województwa łódzkie i lubelskie wykazały dodatni wynik finansowy. Ujemny wynik finansowy działalności ciepłowniczej w województwie warmiosko-mazurskim spowodowany był osiąganiem znacznie niższych przychodów niż kosztów ponoszonych na prowadzenie działalności ciepłowniczej. Podobną sytuację można było zaobserwowad w roku 2008 w skali całego kraju. W latach w województwie warmiosko-mazurskim ponad 50% kosztów działalności stanowiły tzw. koszty zmienne, które uzależnione są od wielkości produkcji. Pozostałe to koszty stałe oraz pozostałe koszty operacyjne (patrz tabela 8. i 9. i 10.). 17

18 Tabela 8. Przychody i koszty przedsiębiorstw ciepłowniczych w województwie warmioskomazurskim w 2009 roku na tle kraju Wyszczególnienie Ogółem Wytwarzanie Przesyłanie i Obrót dystrybucja Przychody ogółem z działalności ciepłowniczej , , ,9 kraj w tym przychody ze sprzedaży kraj Koszty ogółem działalności ciepłowniczej kraj Koszty prowadzenia działalności ciepłowniczej kraj Koszty stałe kraj Amortyzacja kraj Wynagrodzenia kraj Świadczenia na rzecz pracowników kraj Materiały i energia kraj w tym materiały do remontów i konserwacji kraj Usługi obce kraj w tym remonty kraj Podatki i opłaty kraj Pozostałe koszty stałe kraj w tym koszty dzierżawy majątku trwałego kraj Koszty zmienne kraj materiały i energia kraj w tym paliwo energetyczne wraz z , , , , , , , , , , , , , , , , ,0 5440, , , ,1 5565, , , ,7 6954, ,0 1802, , , , , , , , , , , , , , , , , ,3 4700,4-5376,1 3376, ,0 2617,1 2822,9-9462,5 4188,1-4608,7 956,4-4220,6 7138,0-5261,5 1692,9-1095,0 708, , , ,3 5452, , , , ,0 5327, , , , ,9 X X 18

19 kosztami jego transportu kraj ,7 Energia elektryczna kraj 19641, ,9 Usługi obce 855,5 kraj 33251,7 Opłaty za korzystanie ze 2946,7 środowiska kraj 99854,8 Pozostałe koszty zmienne 814,8 kraj 60375,4 Inne koszty działalności 7498,2 ciepłowniczej kraj ,6 Pozostałe koszty 3748,4 operacyjne kraj ,1 Koszty finansowe 3749,7 kraj ,5 w tym odsetki od kredytów 1815,4 bankowych kraj 95289,4 Źródło: jak w tabeli ,5 5177,2-800,2 55,3-2943,3 3,5-748,8 66,0-5514,1 1984,1-2044,0 1704,5-3470,1 279,6-1647,5 167,9-19

20 Tabela 9. Dynamika przychodów i kosztów przedsiębiorstw ciepłowniczych w tys. zł Wyszczególnienie Dynamika Przychody ogółem z działalności ciepłowniczej 13437, ,8 108,8 kraj w tym przychody ze sprzedaży , ,7 108,8 Koszty ogółem działalności ciepłowniczej , ,4 110,0 Koszty prowadzenia działalności ciepłowniczej 13180, ,8 109,6 Koszty stałe , ,1 103,7 Amortyzacja , ,5 107,8 Wynagrodzenia , ,7 102,8 Świadczenia na rzecz pracowników , ,0 96,0 Materiały i energia , ,0 105,0 w tym materiały do remontów i konserwacji , ,5 42,7 Usługi obce , ,1 105,7 w tym remonty , ,8 93,8 Podatki i opłaty , ,7 103,9 Pozostałe koszty stałe , ,0 94,4 w tym koszty dzierżawy majątku trwałego 53189, ,7 85,6 Koszty zmienne , ,6 114,6 materiały i energia , ,7 115,3 w tym paliwo energetyczne wraz z kosztami jego , ,7 121,2 transportu Energia elektryczna , ,9 113,4 Usługi obce 36136, ,7 92,0 Opłaty za korzystanie ze środowiska , ,8 83,7 Pozostałe koszty zmienne 53100, ,4 113,7 Inne koszty działalności ciepłowniczej , ,6 120,7 Pozostałe koszty operacyjne , ,1 129,4 Koszty finansowe , ,5 105,5 w tym odsetki od kredytów bankowych 77201, ,4 123,4 Źródło: jak w tabeli 1. Tabela 10. Wynik finansowy na działalności ciepłowniczej według województw w 2009 roku w tys. zł Województwo Przeciętne zatrudnieni e (etaty) Przychody ze sprzedaży Koszty prowadzenia działalności ciepłowniczej Wynik na sprzedaży Pozostałe przychody Pozostał e koszty Wynik ogółem , , , , ,5 Dolnośląskie , 3 Kujawsko-pomorskie , ,2-4211, , ,3-2915,3 Lubelskie , ,1 3363, ,4 9155,7 7561,8 Lubuskie , ,9-3622,8 2029,5 265,8-4059,2 Łódzkie , , , , , ,4 Małopolskie , , , , , ,0 Mazowieckie , , , , , ,6 6 2 Opolskie , ,3 756,7 6199,1 9683,5-2727,7 20

21 Podkarpackie , , , , , ,4 Podlaskie , , , ,5 6695, ,6 Pomorskie , , , , , ,8 Śląskie , , , , , ,2 Świętokrzyskie , , , ,6 5715,5-3067,1 Warmiosko-mazurskie , , ,1 9596,0 7498,2-9465,2 Wielkopolskie , , , , , ,7 Zachodniopomorskie , ,3-7976, , ,1-8704,4 Polska , , , , , ,6 Źródło: jak w tabeli 1. Wartośd nakładów poniesionych przez przedsiębiorstwa sektora energetycznego w województwie warmiosko-mazurskim związanych z wytwarzaniem ciepła ukształtowała się na poziomie 5960,5 tys. zł. Największą wartośd stanowiły nakłady związane z przesyłaniem i dystrybucją ciepła, stanowiąc koszt 25691,5 tys. zł. Tabela 11. Inwestycje związane z modernizacją, rozwojem i ochroną środowiska według województw w 2009 roku w tys. zł Województwo Liczba przedsiębiorstw, które podały nakłady Nakłady związane z wytwarzaniem ciepła Nakłady związane z przesyłaniem i dystrybucją ciepła Nakłady ogółem Dolnośląskie , , ,9 Kujawsko-pomorskie , , ,5 Lubelskie , , ,1 Lubuskie ,0 7570, ,4 Łódzkie , , ,6 Małopolskie , , ,1 Mazowieckie , , ,7 Opolskie , , ,7 Podkarpackie , , ,1 Podlaskie , , ,6 Pomorskie , , ,9 Śląskie , , ,9 Świętokrzyskie , , ,7 Warmioskomazurskie , , ,0 Wielkopolskie , , ,1 Zachodniopomorskie , , ,7 Polska , , ,9 Źródło: jak w tabeli 1. Dane wskazują, iż przedsiębiorstwa energetyczne województwa warmioskomazurskiego częściej finansowały inwestycje z własnych źródeł. W 2009 roku nakłady z własnych źródeł finansowania wynosiły tys. zł, wartośd nakładów z obcych źródeł finansowania osiągnęła poziom 3965,4 tys. zł. 21

22 Województwo Tabela 12. Źródła finansowania inwestycji według województw w 2009 roku w tys. zł Liczba przedsiębiorstw, które podały nakłady Nakłady z własnych źródeł finansowania Nakłady z obcych źródeł finansowania Nakłady ogółem Dolnośląskie , , ,9 Kujawsko-pomorskie , , ,5 Lubelskie ,7 5494, ,1 Lubuskie ,4 9775, ,4 Łódzkie ,8 8238, ,6 Małopolskie , , ,1 Mazowieckie , , ,7 Opolskie ,8 8427, ,7 Podkarpackie ,1 1687, ,1 Podlaskie ,3 2798, ,6 Pomorskie , , ,9 Śląskie , , ,9 Świętokrzyskie ,8 4334, ,7 Warmioskomazurskie ,6 3965, ,0 Wielkopolskie , , ,1 Zachodniopomorskie , , ,7 Polska , , ,9 Źródło: jak w tabeli 1. Wstępne wnioski do strategii marketingowej wynikające z diagnozy sytuacji sektora energetyki cieplnej w województwie warmiosko-mazurskim na tle sytuacji w kraju: 1. Sektor energetyczny województwa warmiosko-mazurskiego nie jest strategiczny z punktu widzenia krajowego sektora i nie odgrywa w nim znaczącej roli, ale jego znaczenie jest duże z punktu widzenia rozwoju regionu. 2. Lokalny charakter branży może ułatwiad proces pozycjonowania oferty usług energetycznych. 3. Silna koncentracja na kosztach działalności wymaga tworzenia pozacenowych czynników oddziałujących na docelowych nabywców. 4. Silne skoncentrowanie się w regionie na konwencjonalnych źródłach energii wymusza szerszy zakres szeroko pojętych działao komunikacyjnych skoncentrowanych na odnawialnych źródłach energii, co może byd przesłanką do budowania kompetencji wyróżniających sektora energetycznego w województwie warmiosko-mazurskim. 22

23 3.2. Struktura rynku i uwarunkowania rozwoju rynku energetyki cieplnej Produkcja energii jest podstawą wszelkiej działalności gospodarczej i bazą rozwoju gospodarczego. Do uczestników rynku energii w Polsce zalicza się: wytwórców energii; przedsiębiorstwa zajmujące się handlem energią; przedsiębiorstwa zajmujące się transportem energii; odbiorców energii. Do wytwórców energii zalicza się: elektrownie systemowe (zawodowe); elektrociepłownie; Odnawialne Źródła Energii (OZE). Obecnie w Polsce funkcjonuje 19 elektrowni systemowych, w których energia elektryczna wytwarzana jest ze spalania węgla brunatnego i węgla kamiennego. W elektrowniach tych produkowane jest 75% całości energii zużywanej w kraju. 2 Elektrociepłownie wytwarzają jednocześnie energię elektryczną oraz ciepło. W Polsce pracuje ponad 50 elektrociepłowni zlokalizowanych przy większych aglomeracjach miejskich. Elektrociepłownie przemysłowe funkcjonują w obrębie większych zakładów przemysłowych. W Polsce obecnie działa ponad 160 obiektów tego typu. Do podstawowych rodzajów odnawialnych źródeł energii należą: elektrownie wodne, elektrownie wiatrowe, biomasy. 3 Liczba przedsiębiorstw funkcjonujących na rynku ciepłowniczym i posiadających koncesję Prezesa URE na działalnośd związaną z zaopatrzeniem w ciepło w 2009 roku zmniejszyła się o 4% w stosunku do 2008 roku i aż o 43% w stosunku do 2002 roku. Spowodowane to było przede wszystkim zmianami w przepisach prawa, a także przekształceniami własnościowymi i organizacyjnymi w ciepłownictwie. 4 W związku z zakresem prowadzonej działalności w 2009 roku około 88% koncesjonowanych przedsiębiorstw zajmowało się wytwarzaniem ciepła, a 91% z nich świadczyło usługi dystrybucyjne. Większośd przedsiębiorstw ciepłowniczych posiada koncesje na różne rodzaje działalności ciepłowniczej. 2 Dane Urzędu Regulacji Energetyki, 3 Tamże. 4 Tamże. 23

24 Podmiotowa struktura rynku energetycznego w Polsce Rysunek 5. Źródło: Należy podkreślid, iż polskie ciepłownictwo jest bardzo zróżnicowane. Świadczą o tym następujące fakty: 5 Ciepłownictwo indywidualne zużywa około 7 mln MG węgla na rok, gazu ziemnego i innych paliw, dostarczając w ten sposób 30% ciepła. Funkcjonuje wiele zróżnicowanych zakładów ciepłowniczych, pod względem rodzaju, jak i zakresu wykonywanej działalności ciepłowniczej. Ocenia się, iż na rynku krajowym funkcjonuje około 10 tysięcy tego typu jednostek. W 90% zużywają one ciepło na własne potrzeby. Najczęściej tę grupę firm tworzą małe, średnie i duże zakłady, które wykorzystują ciepło wytwarzane we własnych ciepłowniach, jak i elektrociepłowniach. Tylko około 10% przedsiębiorstw ciepłowniczych w Polsce prowadzi działalnośd związaną z zaopatrzeniem odbiorców w ciepło. Częśd z przedsiębiorstw ciepłowniczych nie podlega koncesjonowaniu wynikającemu z prawa energetycznego. Na początku procesu regulacji cen ciepła koncesje uzyskało około 1000 przedsiębiorców, z czego w wyniku zmian w przepisach prawa, 5 J. Szymczyk, Przyczyny trudnej sytuacji ekonomicznej polskiego ciepłownictwa sieciowego, Rynek Energii nr 5,

25 przekształceo w gospodarce oraz konsolidacji, ich liczba w 2005 roku ukształtowała się na poziomie 750. Około 90% tych przedsiębiorstw zajmuje się wytwarzaniem ciepła i tyle samo świadczy usługi przesyłowe i dystrybucyjne. Około 65% ciepłowni dysponuje mocami cieplnymi poniżej 50MW, a tylko kilka przedsiębiorstw posiada moc powyżej 1000 MW. Zainstalowana moc cieplna przedsiębiorstw koncesjonowanych wynosi 65 GW, a osiągalna około 60 GW. Blisko połowa przedsiębiorstw to zakłady typowo ciepłownicze, które z działalności ciepłowniczej uzyskują od 70 do 100% przychodów. Biorąc pod uwagę strukturę własnościową, około 60% przedsiębiorstw regulowanych stanowią spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, 20% to spółki akcyjne, a pozostałe to przedsiębiorstwa paostwowe, przedsiębiorstwa komunalne, gminne zakłady budżetowe, związki komunalne miast, spółdzielnie mieszkaniowe i zakłady prywatne. Zróżnicowanie ciepłowniczych zakładów koncesjonowanych, biorąc pod uwagę rodzaj i zakres wykonywanej działalności, powoduje, iż średnie ceny jednostkowe są zróżnicowane i kształtują się na poziomie od 10 do zł/gj do zł/gj (przy średniej krajowej około 32 zł/gj). Sytuację techniczną i ekonomiczną przedsiębiorstw ciepłowniczych determinują również następujące czynniki: 6 Zmienne warunki zewnętrzne, które wpływają na zmienne zapotrzebowanie na ciepło i utrzymywanie pewnych rezerw mocy w zakładach ciepłowniczych. Tylko w okresie zapotrzebowanie na ciepło w poszczególnych zakładach ciepłowniczych zmalało średnio o 30%. Pogarszająca się sytuacja rynkowa przedsiębiorstw ciepłowniczych wymuszająca restrukturyzację i racjonalizację kosztów działalności. Przejawia się to spadkiem zatrudnienia w analizowanym sektorze, przyczyniając się tym samym do zwiększenia wydajności pracy mierzonej wielkością przychodu na jednego zatrudnianego (w latach zatrudnienie spadło o 35-55%). 6 Tamże. 25

26 Ceny paliw mają wpływ na stan techniczny i ekonomiczny większości polskich przedsiębiorstw ciepłowniczych. Ceny paliw w Polsce rosną systematycznie i osiągnęły poziom cen światowych. Jednak biorąc pod uwagę stan finansowy krajowych odbiorców ciepła, dostarczanie energii cieplnej traktuje się w kategorii usługi socjalnej. Dysproporcje, jakie mają miejsce pomiędzy zdolnościami nabywczymi odbiorców ciepła a sytuacją przedsiębiorstw ciepłowniczych, w sposób bezpośredni negatywnie przedkładają się na kondycję zakładów energetycznych. Odbiorcy energii Wraz z zakupem ciepła odbiorcy zaspokajają potrzeby w zakresie: ogrzewania i wentylacji pomieszczeo; podgrzewania wody wodociągowej; usprawnieo technologicznych u odbiorców przemysłowych. W Polsce istnieją dwa główne sektory, które charakteryzują się najwyższym zapotrzebowaniem na ciepło. Są to: sektor gospodarstw domowych oraz przemysł (patrz rysunek 6.). Bezpośrednie zużycie ciepła w Polsce z podziałem na sektory Rysunek 6. Źródło: Stan obecny rynku produkcji ciepła i chłodu ze źródeł odnawialnych w Polsce, Raport przygotowany w ramach projektu IEE Wsparcie polityki zwiększenia produkcji ciepła 26

27 i chłodu w odnawialnych źródłach energii w krajach członkowskich UE, RESH Policy, marzec W dostawach ciepła dla sektora nabywców instytucjonalnych dostrzegalne są następujące tendencje: 7 Zapotrzebowanie na ciepło uległo zmniejszeniu prawie we wszystkich sektorach gospodarki z wyjątkiem rolnictwa i sektora budowlanego; Największy stopieo redukcji zapotrzebowania na ciepło uzyskany został w transporcie i wyniósł 15%. W 2007 roku zużycie ciepła w sektorze przemysłu wyniosło TJ, co stanowiło 43% ogólnego zużycia ciepła w kraju. Strukturę zużycia ciepła w Polsce przedstawia tabela 13. Ogólne zużycie ciepła w Polsce w sektorze przemysłu w latach w TJ Tabela 13. Źródło: jak na rys. 6. W odniesieniu do gospodarstw domowych jako odbiorców energii charakterystyczne są następujące tendencje: Nastąpiło ograniczenie zużycia ciepła na cele grzewcze, spowodowane głównie działaniami termomodernizacyjnymi realizowanymi w ramach ustawy 7 Stan obecny rynku produkcji ciepła i chłodu ze źródeł odnawialnych w Polsce, Raport przygotowany w ramach projektu IEE Wsparcie polityki zwiększenia produkcji ciepła i chłodu w odnawialnych źródłach energii w krajach członkowskich UE, RESH Policy, marzec 2009, s

28 termomodernizacyjnej. Dodatkowo na taki stan rzeczy miały wpływ działania realizowane w ramach programu zwiększenia efektywności energetycznej oraz uwolnienie cen energii (patrz rysunek 7.). Rysunek 7. Ogólne zużycie energii na cele grzewcze w sektorze gospodarstw domowych w latach Źródło: jak w tabeli 1. Udział zużycia w gospodarstwach domowych w finalnym zużyciu energii wynosi około 33% i wykazuje nieznaczną tendencję wzrostową. W strukturze zużycia według poszczególnych kierunków użytkowania energii zauważa się malejący udział zużycia energii na ogrzewanie i przygotowywanie posiłków. Na strukturę zużywania energii wpływ ma przede wszystkim coraz bogatsze wyposażanie mieszkao w urządzenia elektryczne oraz zmiana zachowao użytkowników, przejawiająca się głównie wzrostem świadomości nabywczej (patrz rysunek 8.). 28

29 Rysunek 8. Struktura zużycia energii według poszczególnych kierunków użytkowania w gospodarstwach domowych w 2006 roku Źródło: jak w tabeli 1. Trend zużycia energii w przeliczeniu na m2 wskazuje, iż dynamika poprawy jest wyższa o 1%, co wynika ze stopniowego wzrostu przeciętnej wielkości mieszkao w Polsce. Poniższy wykres przedstawia zużycie energii w budynkach gospodarstw domowych w przeliczeniu na m2 (rysunek 9.). Rysunek 9. Zużycie energii w gospodarstwach domowych na m2 z korektą klimatyczną Źródło: jak w tabeli 1. Ogólne zużycie energii na cele grzewcze w sektorze gospodarstw domowych z podziałem na nośniki energii wskazuje na dominującą rolę węgla kamiennego i ciepła sieciowego, których udziały w 2007 roku wyniosły odpowiednia 40% i 27%. 29

30 Dane GUS wskazują, iż ponad 80% mieszkao na terenach miejskich i 60% mieszkao na terenach wiejskich jest wyposażona w centralne systemy grzewcze. Średnie zużycie ciepła na cele grzewcze systematycznie się zmniejsza (patrz rysunek 10.). Rysunek 10. Średnie zużycie ciepła na cele grzewcze w kwh/m2 powierzchni użytkowej w zależności od okresu powstania budynków w Polsce Źródło: jak w tabeli 1. Znacznemu ograniczeniu ulegają również powierzchnie ogrzewane za pomocą scentralizowanych systemów zaopatrzenia w ciepło na rzecz innych indywidualnych sposobów ogrzewania, co w konsekwencji wpływa na zmniejszone zapotrzebowanie odbiorców na ciepło sieciowe. Wielu odbiorców rezygnuje tym samym z dostaw ciepła oferowanego przez przedsiębiorstwa ciepłownicze. Obecnie głównym odbiorcą ciepła pozostaje sektor bytowo-komunalny, ale i w tym przypadku zużycie ciepła ulega sukcesywnemu zmniejszaniu. Związane jest to z podejmowaniem przez odbiorców działao w kierunku racjonalizacji użytkowania ciepła nowoczesne, energooszczędne systemy budownictwa, przedsięwzięcia termomodernizacyjne i racjonalizatorskie. Wstępne wnioski do strategii marketingowej, wynikające ze struktury i czynników rozwoju rynku energetyki cieplnej: 1. Rynek jest w dużym stopniu sformalizowany, co wyznacza określone kierunki komunikacji marketingowej. 2. Energia stanowi jedną z najważniejszych pozycji asortymentowych w strukturze budżetów domowych. 30

31 3. Następuje zmniejszenie zapotrzebowania na ciepło sieciowe przez klientów indywidualnych, co wskazuje na koniecznośd podejmowania działao promujących Klaster i firmy w nim zrzeszone. 4. Poziom wiedzy użytkowników energii na temat odnawialnych źródeł energii jest bardzo niewielki. 5. Nie występuje na rynku system promocji energii cieplnej zorientowany na finalnych nabywców Uwarunkowania rozwoju sektora energetyki cieplnej w województwie warmiosko-mazurskim z uwzględnieniem odnawialnych źródeł energii Województwo warmiosko-mazurskie należy do województw obszarowo dużych, zajmując 7,7% powierzchni kraju. Jest regionem najsłabiej zaludnionym w Polsce, co ma istotne znaczenie w aspekcie komunalnych potrzeb energetycznych regionu. Województwo warmiosko-mazurskie dodatkowo charakteryzują: przeciętna stopa urbanizacji największe miasto Olsztyn skupia 20% ludności miejskiej; urozmaicona rzeźba terenu, duża różnorodnośd form morfologicznych oraz znaczna lesistośd; położenie z dala od wielkich aglomeracji miejskich; czyste środowisko. Rozwój sektora energetycznego w województwie warmiosko-mazurskim mogą sprzyjad: 8 bardzo dobre warunki do uprawy roślin energetycznych, ze względu na duży obszar gruntów czasowo nieużytkowanych rolniczo, wystarczający potencjał ludzki oraz odpowiednie zaplecze naukowo-badawcze; jedna z największych w kraju powierzchnia gruntów czasowo niewykorzystywanych wynosząca 179,5 tys. ha; 8 Program ekoenergetyczny województwa warmiosko-mazurskiego, Zarząd Województwa Warmiosko- Mazurskiego, Olsztyn

32 znaczący udział regionu w produkcji ważnych pozycji asortymentowych w skali całego kraju: opon, mebli, przetworów mleczarskich, tusz drobiowych oraz przetworów mięsnych; stosunkowo dobra efektywnośd rolnictwa w porównaniu z innymi obszarami kraju ze względu na korzystną strukturę obszarową oraz relatywnie niewielkie zatrudnienie (duże gospodarstwa stanowią 32% ogółu, a obszar przeciętnego gospodarstwa indywidualnego wynosi 16,5 ha użytków rolnych i jest ponad dwukrotnie. Dodatkowo należy wskazad na: 9 znaczne zasoby siły roboczej; potencjalne zasoby odnawialnych źródeł energii; duży areał odłogowanych gruntów uprawnych. Poniższa tabela przedstawia analizę SWOT dla programu ekoenergetycznego województwa warmiosko-mazurskiego, uwzględniającą potencjał przyrodniczy i gospodarczy regionu. 9 Tamże. 32

33 Tabela 14. Analiza SWOT dla programu ekoenergetycznego województwa warmiosko-mazurskiego Silne strony Słabe strony 1. Korzystna struktura wielkości gospodarstw. 1. Postępująca degradacja gospodarcza i 2. Znaczne zasoby siły roboczej. społeczna na terenie byłych paostwowych 3. Potencjalne zasoby odnawialnych źródeł gospodarstw rolnych i obszaru strefy energii na terenie województwa. przygranicznej. 4. Odpowiednie warunki przyrodnicze 2. Nieodpowiedni i nieadekwatny do potrzeb (klimatyczne i glebowe) dla prowadzenia poziom wykształcenia mieszkaoców. plantacji roślin energetycznych. 3. Ograniczone możliwości techniczne 5. Obecnośd potencjalnych odbiorców energii z odnawialnych źródeł w pobliżu miejsc jej wytwarzania. wykorzystania energii z biomasy w stosunku do możliwości wytwarzania biomasy. 4. Ograniczone możliwości wytwarzania energii 6. Duży areał odłogowanych gruntów z niektórych odnawialnych źródeł ze względu uprawnych. na niekorzystne warunki klimatyczne i hydrologiczne panujące na terenie województwa. 5. Relatywnie wysokie koszty inwestycyjne technologii wykorzystujących energię ze źródeł odnawialnych jak również wysokie koszty prac (np. geologicznych) niezbędnych do uzyskania energii ze źródeł odnawialnych. 6. Brak powszechnego dostępu do informacji o rozmieszczeniu potencjału energetycznego poszczególnych rodzajów odnawialnych źródeł energii, firmach produkcyjnych, projektowych i wykonawczych zajmujących się tą tematyką. Szanse 1. Rozwój edukacji ekologicznej. 2. Ustawowy obowiązek zakupu określonej ilości energii pochodzącej z odnawialnych źródeł energii. Zagrożenia 1. Niespójny i niestabilny system prawny. 2. Brak preferencji prawnych oraz ekonomicznofinansowych. 3. Nadmierny fiskalizm. 4. Brak programów edukcyjno-szkoleniowych dotyczących odnawialnych źródeł energii adresowanych do inżynierów, projektantów, architektów, przedstawicieli sektora energetycznego, bankowości i decydentów. 5. Brak u potencjalnych inwestorów wystarczających środków na inwestycje związane z odnawialnymi źródłami energii przy równoczesnym braku Widzy i doświadczenia w pozyskiwaniu środków z innych źródeł. Źródło: Program ekoenergetyczny województwa warmiosko-mazurskiego na lata , Zarząd Województwa Warmiosko-Mazurskiego, Olsztyn

34 Polityka energetyczna województwa warmiosko-mazurskiego zorientowana jest na wykorzystywanie odnawialnych źródeł energii. Program ekoenergetyczny regionu uwzględnia: 1. Racjonalne użytkowanie energii, poprzez: zmniejszenie energochłonności gospodarki w związku z zastosowaniem energooszczędnych technologii; zmniejszenie strat energii w systemach przesyłowych; poprawę parametrów termoizolacyjnych budynków; działania edukacyjne i informacyjne skierowane do społeczności lokalnych propagujące racjonalne użytkowanie energii. 2. Zwiększenie udziału energii odnawialnej, poprzez: podjęcie działao promocyjnych i doradztwa związanego z wdrażaniem pozyskiwania energii z odnawialnych źródeł dla potencjalnych inwestorów; opracowanie powiatowych programów wykorzystania odnawialnych źródeł energii; wprowadzenie problematyki energii odnawialnej do gminnych planów zagospodarowania przestrzennego; działania edukacyjne i informacyjne skierowane do społeczności lokalnych, odnoszące się do wykorzystania lokalnych, a przede wszystkim odnawialnych źródeł energii; prowadzenie programów badawczych w celu wdrożenia nowych technik i technologii; uruchomienie systemu logistyki produkcji i dystrybucji biopaliw; uprawę roślin energetycznych; budowę instalacji wykorzystujących energię odnawialną. 3. Dbałośd o środowisko między innymi poprzez: zamianę kotłowni na mniej obciążające atmosferę; gazyfikację województwa; zaostrzenie kontroli prawidłowości eksploatacji urządzeo elektrycznych; opracowanie gminnych planów zaopatrzenia w energię elektryczną, z uwzględnieniem jej odnawialnych źródeł. 34

35 Biomasa Biomasa to substancje pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego, które podlegają biodegradacji i pochodzą z produktów, odpadów i pozostałości z produkcji rolnej, leśnej lub z przemysłu przetwarzającego ich produkty, a także inne części odpadów, które podlegają biodegradacji. Podstawowym paliwem stałym z biomasy jest biomasa leśna (drewno opałowe). Inną grupę stanowią paliwa z biomasy rolniczej pochodzące z plantacji przeznaczonych na cele energetyczne. W Polsce energia elektryczna wyprodukowana z biomasy stałej stanowiła w 2008 roku 49,7% energii elektrycznej z odnawialnych źródeł energii. Dane na lata potwierdzają stały wzrost ilości pozyskiwanej i zużywanej energii z biomasy stałej. W 2009 roku zaobserwowano największy wzrost pozyskano o 9,5% biomasy więcej oraz zużyto jej o 9,3% niż 2009 roku. Dane statystyczne wskazują na wyraźną tendencję zużycia biomasy stałej na wsad przemian energetycznych od 2003 roku. W 2004 roku zużycie biomasy było większe niż w roku poprzednim o 20,6% i odpowiednio: w 2005 roku o 96,5%, w 2006 roku o 21,0%, w 2007 roku o 21,0%, w 2008 roku o 50,4% i w 2009 roku o 44%. Największy wzrost zużycia miał miejsce w elektrowniach i elektrociepłowniach zawodowych, gdzie w 2009 roku nastąpił wzrost o 55,2% w porównaniu z rokiem Struktura zużycia biomasy stałej przedstawiona jest na rysunku. 10 Mimo danych statystycznych wskazujących na systematyczny wzrost zużycia biomasy jako źródła energii widoczne są systemowe luki ograniczające zwiększenie wolumenu zużycia tego paliwa. W Polsce bariery związane z wykorzystaniem biomasy w produkcji ciepła wynikają z następujących przesłanek: 11 braku rynku biomasy, umożliwiającego przewidywalną sprzedaż biomasy po określonych cenach; braku prostych z punktu widzenia rolnika rozwiązao organizacyjno-finansowych, związanych z zakładaniem upraw wieloletnich roślin energetycznych; braku dostępnej infrastruktury technicznej związanej z zakładaniem uprawy, jej pielęgnacją, zbiorem biomasy, przetworzeniem i transportem; 10 Energia ze źródeł odnawialnych w 2009 roku, GUS, Warszawa Odnawialne źródła energii w świetle globalnego kryzysu gospodarczego. Wybrane problemy, F. Krawiec (red.), Difin, Warszawa 2010, s

36 dużym rozdrobnieniu gospodarstw rodzinnych, nie sprzyjających rozwojowi nowych technologii; ograniczeniach mentalnych rolników wykazujących obawy wyjścia poza tradycyjne kierunki produkcji rolniczej; niskim poziomie wód gruntowych na znacznych obszarach użytków rolnych centralnej Polski. Rysunek 11. Struktura zużycia biomasy stałej w 2009 roku Źródło: Energia ze źródeł odnawialnych w 2009 roku, GUS, Warszawa 2010, s. 37. Dane za 2009 rok wskazują, iż w Polsce: 12 zużycie biomasy do produkcji ciepła wyniosło ,4 tys. GJ; przychody ze sprzedaży ciepła wytworzonego w kogeneracji z biomasy wyniosły tys. zł; średnia cena ciepła wytworzonego w kogeneracji z biomasy kształtowała się na poziomie 25,9 g zł/gj; produkcja ciepła w kogeneracji z biomasy wyniosła tys. GJ. koszt paliw z biomasy zużytych do produkcji ciepła w kogeneracji wyniósł tys. zł; 12 Energia ze źródeł odnawialnych w 2009 roku, op. cit. 36

37 średni koszt jednostkowy paliw z biomasy zużywanych do produkcji ciepła w kogeneracji wyniósł 15,09 zł/gj; średnia cena ciepła wytworzonego z biomasy wyniosła 28,01 zł/gj; zużycie paliw z biomasy do produkcji ciepła w kogeneracji wyniosło tys. GJ; sprzedaż ciepła z biomasy wyniosła GJ; przychody ze sprzedaży ciepła wytworzonego z biomasy wyniosły tys. zł; produkcja ciepła z biomasy wyniosła tys. GJ. W województwie warmiosko-mazurskim funkcjonuje kilkadziesiąt dużych instalacji produkujących energię cieplną na bazie biomasy. Do największych z nich należą: 13 Kotłownia opalana słomą we Fromborku; Kotłownia miejska opalana drewnem w Piszu; Kotłownia opalana zrębkami wierzby energetycznej w Łukcie; Kotłownia Spółdzielni Mieszkaniowej w Jonkowie. Składnikami biomasy, które w województwie warmiosko-mazurskim mają największe znaczenie pozostają: słoma, której potencjał możliwy do wykorzystania wynosi 7634TJ energii w ciągu roku; uprawy energetyczne, których potencjał możliwy do uzyskania z plantacji energetycznych wynosi nie mniej niż TJ; biogaz, gdzie łączna ilośd odzyskiwanego metanu w istniejących instalacjach wysypiskowych wynosi około 750 Mg ( m3) rocznie, co stanowi równowartośd 20TJ energii o potencjale wynoszącym 70 TJ; drewno opałowe i odpady drzewne, których roczny potencjał pozyskiwany z wycinki drzew rosnących przy drogach kształtuje się na poziomie m3 (71TJ) rocznie, z czego m3 wykorzystywanych jest w celach energetycznych, co stanowi 68 TJ. Dane statystyczne dla województwa warmiosko-mazurskiego za 2009 rok wskazują, iż: 14 zużycie biomasy do produkcji ciepła wyniosło ,8 tys. m3, zbliżając się do poziomu zużycia podobnie jak w województwie śląskim i świętokrzyskim; 13 Program ekoenergetyczny województwa warmiosko-mazurskiego, op. cit. 14 Energia ze źródeł odnawialnych w 2009 roku, op. cit. 37

38 koszt biomasy zużytej do produkcji ciepła kształtował się na poziomie 741,1 tys. zł, przy czym najniższy odnotowany został w województwie opolskim i wyniósł 29,5 tys. zł; średni koszt jednostkowy biomasy zużywanej do produkcji ciepła kształtował się na poziomie 13,08 zł/gj, dla porównania w kraju wyniósł on 15,03 zł/gj; produkcja ciepła z biomasy wyniosła GJ, zaliczając województwo warmiosko-mazurskie do grupy regionów charakteryzujących się średnią wielkością produkcji. Największą produkcję odnotowano w województwie pomorskim ( GL), a najmniejszą w województwie lubelskim (2.757,9 GJ). Szczegółowe dane prezentują tabele 15., 16., 17., 18., 19.,

39 Tabela 15. Koszt paliw zużytych do produkcji ciepła według województw w 2009 r. Województwa Liczba przedsiębiorstw, które podały informacje Przeciętne zatrudnienie etat węgiel kamienny węgiel brunatny olej opałowy lekki olej opałowy ciężki gaz ziemny wysokometanowy Koszt paliwa gaz ziemny zaazotowany biomasa biogaz tys. zł inne odnawialne źródła energii odpady komunalne stałe odpady przemysłowe nieodnawialne pozostałe paliwa Polska , , , , , , ,7 173, , ,4 Dolnośląskie ,2 6856,6 1306,3 4006, , , , ,7 Kujawsko-pomorskie ,2-4291, , ,5 173, ,8 Lubelskie ,0-43,5 319, ,5-299, ,3 - Lubuskie ,0 622,5 182, ,5 476, Łódzkie , ,5 2283,7 954, ,1-5380, Małopolskie ,7-990,7 1981, , , , ,3 Mazowieckie ,4 574,6 6041, , ,5 948, , ,1 Opolskie ,3-549,6 204, ,9 996,6 29, ,9 Podkarpackie ,3-91,9 7492, , Podlaskie ,0-1260,8-6001, , Pomorskie ,1-9823, , , , ,5 Śląskie ,7-2293,5 4259, , , ,6 Świętokrzyskie ,6-149,8-3603, , ,7 Warmioskomazurskie ,7-1329,8 574, ,2-7461, Wielkopolskie , ,3 978,4 4100, , , ,4 Zachodniopomorskie ,4-488,9 576, ,5 7234, ,9 Źródło: Energetyka cieplna w liczbach, Urząd Regulacji Informatyki, Warszawa

40 Tabela 16. Średni koszt jednostkowy paliw zużywanych do produkcji ciepła według województw w 2009 r. Województwa Liczba przedsiębiorstw, które podały informacje Przeciętne zatrudnienie węgiel kamienny węgiel brunatny olej opałowy lekki olej opałowy ciężki gaz ziemny wysokometanowy Średni koszt jednostkowy gaz ziemny zaazotowany biomasa biogaz inne odnawialne źródła energii etat Zł/tona Zł/m3 Zł/GJ odpady komunalne stałe odpady przemysłowe nieodnawialne Polska ,23 49, ,27 747,11 1,09 0,39 15,03 10,93 x - 10,02 13,92 Dolnośląskie ,38 76,5 1895, ,51 1,36 0,87 24, ,6 Kujawsko-pomorskie , , ,99 1,1-14,16 10, ,92 Lubelskie , , ,86 1,08-15, ,88 - Lubuskie ,41 83, ,5-0,44 0,26 11, Łódzkie ,57 30, ,78 355,35 1,34-8, ,03 Małopolskie , , ,16 1,38-25,1 - x - 4,16 10,51 Mazowieckie , ,98 680,87 1,33 0, x ,24 Opolskie ,7-2000, ,69 1,28 1,02 5, x 13,86 Podkarpackie , , ,41 1,18-16, ,93 Podlaskie , ,86-1,44-21, Pomorskie , , ,21 1,19-11, ,83 Śląskie , , ,98 1,27-22, ,39 Świętokrzyskie , ,53-1,46-19, ,91 Warmiosko-mazurskie , , ,96 1,42-13, Wielkopolskie ,14 61, , ,17 1,36 0,97 18, ,34 Zachodniopomorskie , , ,82 1,45 0,73 23,83 - x ,01 Źródło: jak w tabeli 15. pozostałe paliwa 40

41 Tabela 17. Produkcja ciepła z różnych rodzajów paliw według województw w 2009 r. Województwa Liczba przedsiębiorstw, które podały informacje Przeciętne zatrudnienie etat węgiel kamienny węgiel brunatny olej opałowy lekki olej opałowy ciężki gaz ziemny wysokometanowy Średni koszt jednostkowy gaz ziemny zaazotowany biomasa biogaz inne odnawialne źródła energii odpady komunalne stałe odpady przemysłowe nieodnawialne Polska , , , , , , , , ,4 Dolnośląskie , , , , , , ,1 Kujawsko-pomorskie , , , , ,7 Lubelskie , ,0-2757, Lubuskie , ,9 1483, , , , Łódzkie , ,3 3417, , , ,0 Małopolskie , , , , ,0 Mazowieckie , , , , , , ,3 Opolskie , , ,9 4428, , ,6 Podkarpackie , , , , ,0 Podlaskie , , , Pomorskie , , , , ,0 Śląskie , , , ,0-59, ,9 Świętokrzyskie , , , ,3 Warmioskomazurskie ,1-9049, , , , Wielkopolskie , , , , , ,0 Zachodniopomorskie , , , , ,0 Źródło: jak w tabeli 15. GJ pozostałe paliwa 41

42 Tabela 18. Sprzedaż ciepła z różnych rodzajów paliw według województw w 2009 r. Województwa Liczba przedsiębiorstw, które podały informacje Przeciętne zatrudnienie etat węgiel kamienny węgiel brunatny olej opałowy lekki olej opałowy ciężki gaz ziemny wysokometanowy Sprzedaż ciepła z paliw gaz ziemny zaazotowany biomasa biogaz inne odnawialne źródła energii odpady komunalne stałe odpady przemysłowe nieodnawialne Polska , , , , , , , , ,3 Dolnośląskie , , , , , , , ,7 Kujawsko-pomorskie , , , , , ,7 Lubelskie , , ,9-2480, Lubuskie , ,6 1483, , , , Łódzkie , , , , ,4-1532, Małopolskie ,0-5590, , , , ,0 Mazowieckie , , , , , , , ,1 Opolskie ,2-8509, , ,9 3769, ,7 Podkarpackie , , , ,0 Podlaskie , , , , Pomorskie , , , , , ,2 Śląskie , , , , , ,0 Świętokrzyskie ,6-1827, , , ,3 Warmioskomazurskie ,4-8471, , , Wielkopolskie , , , , , , ,7 Zachodniopomorskie ,2-2861, , , , , ,0 Źródło: jak w tabeli 15. GJ pozostałe paliwa 42

43 Tabela 19. Przychody ze sprzedaży ciepła wytworzonego z różnych rodzajów paliw według województw w 2009 r. Województwa Liczba przedsiębiorst w, które podały informacje Przeciętne zatrudnienie etat węgiel kamienny węgiel brunatn y olej opałowy lekki olej opałowy ciężki gaz ziemny wysokometanow y Przychody ze sprzedaży ciepła z paliw gaz ziemny zaazotowany biomas a biogaz inne odnawialn e źródła energii odpady komunaln e stałe odpady przemysłowe nieodnawialn e Polska , , , , , , , , ,5 Dolnośląskie , ,8 737,9 2728, , , , ,6 Kujawskopomorskie ,4-3164,0 851, ,3-8758, ,3 Lubelskie , , ,9-98, Lubuskie ,5 1556,5 116, , ,1 1479, Łódzkie , ,6 1456, , ,8-108, Małopolskie ,0-345, , ,6-9004, ,9 Mazowieckie ,6-6419, , ,0 1151, ,8-1120, ,4 Opolskie ,8-671, ,7 1437,6 142, ,6 Podkarpackie ,4-44, ,8-9815, ,0 Podlaskie ,8-755,6-7403, , Pomorskie ,6-1431,1 5578, ,7-7300, ,7 Śląskie ,3-1358,2 1815, ,4-3648, ,6 Świętokrzyskie ,1-126,9-5101,9-8789, ,4 Warmioskomazurskie ,8-655, , , Wielkopolskie , ,5 1082, , , , ,9 Zachodniopomorski e ,3-225, , ,0 7572,3-4302, ,0 Źródło: jak w tabeli 15. Tys. zł pozostałe paliwa 43

44 Tabela 20. Średnia cena ciepła (bez usługi przesyłowej) wytworzonego z różnych rodzajów paliw według województw w 2009 r. Województwa Liczba przedsiębiorstw, które podały informacje Przeciętne zatrudnienie etat węgiel kamienn y węgiel brunatny olej opałowy lekki olej opałowy ciężki gaz ziemny wysokometanow y Średnia cena ciepła gaz ziemny zaazotowan y biomasa biogaz inne odnawialne źródła energii odpady komunalne stałe odpady przemysłowe nieodnawialn e Polska ,02 18,96 70,85 23,61 46,41 34,38 28,01 33,62 22,69 Dolnośląskie ,78 21,64 55,69 31,87 59,47 76,06 26,85 8,24 Kujawsko-pomorskie ,19 77,21 40,57 57,05 29,98 61,79 Lubelskie ,26 49,81 27,69 39,82 Lubuskie ,96 31,37 78,61 41,89 26,99 52,64 Łódzkie ,41 15,71 74,1 59,03 29,67 71,02 Małopolskie ,07 61,84 51,52 21,46 32,21 31,77 Mazowieckie ,6 70,13 23,14 52,01 50,37 24,52 57,66 20,99 Opolskie ,05 78,88 48,19 67,48 37,68 23,17 Podkarpackie ,23 84,78 38,7 29,85 36,85 Podlaskie ,58 39,31 60,55 30,69 Pomorskie ,73 95,87 24,61 56,58 36,08 143,84 Śląskie ,61 72,65 27,53 48,02 25,77 26,06 Świętokrzyskie ,85 69,43 66,78 25,24 71,13 Warmioskomazurskie ,34 55,51 32,95 Wielkopolskie ,29 21,65 72,88 56,05 56,68 27,23 166,95 Zachodniopomorskie ,09 78,63 61,84 59,36 35,72 32,64 75,47 Zł/GJ pozostał e paliwa Źródło: jak w tabeli

45 Energia wody W Polsce nie ma zbyt dobrych warunków naturalnych do rozwoju hydroenergetyki. Wynika to z nizinnego ukształtowania terenu, budowy geologicznej oraz spadku rzek. Potencjał ekonomiczny krajowej energetyki wodnej szacowany jest na 18 PJ i obecnie jest on wykorzystywany w 40%. W Polsce działa 128 elektrowni wodnych, których moc nie przekracza 100 kw. 15 Województwo warmiosko-mazurskie leży w dorzeczu prawobrzeżnym Wisły w dolnym jej odcinku oraz lewobrzeżnym Pregoły. Największy potencjał energetyczny posiadają: Łyna; Drwęca; Pasłęka. Potencjał energetyczny pozostałych cieków wodnych województwa warmioskomazurskiego stanowi około 50% potencjału energetycznego trzech wymienionych powyżej rzek. Dokonując charakterystyki zasobów energetycznych wód w analizowanym regionie należy zwrócid uwagę na następujące aspekty: 16 Warunki lokalizacji małych elektrowni wodnych w województwie warmioskomazurskim są dośd korzystne, głównie ze względu na gęstą sied małych cieków wodnych. Powstanie każdej nowej elektrowni wodnej wymaga przeprowadzenia szczegółowych badao w kontekście potrzeb energetycznych, jak i uwarunkowao ekologicznych. W województwie warmiosko-mazurskim istnieje 88 małych elektrowni wodnych o mocy zainstalowanej 10,60 MW (w tej liczbie jest 5,665 MW mocy zainstalowanej w elektrowniach wodnych eksploatowanych przez Zakłady Energetyczne). W województwie jest 28 obiektów, które mogą byd wykorzystane do budowy małych elektrowni wodnych, których potencjalna moc wynosi 2,47 MW. 15 M. Sobolewski, Perspektywy wykorzystania odnawialnych źródeł energii w Polsce, [w:] Polityka energetyczna, Studia BAS, Nr 1(21), Warszawa 2010, s Energia ze źródeł odnawialnych w 2009 roku, op. cit. 45

46 Głównym ograniczeniem rozwoju energetyki wodnej w kraju, w tym także w województwie warmiosko-mazurskim, są niekorzystne skutki środowiskowe związane z uruchamianiem nowych elektrowni wodnych. Pompy ciepła Pompy ciepła są to urządzenia wykorzystujące ciepło niskotemperaturowe i odpadowe do ogrzewania, przygotowania ciepłej wody użytkowej oraz klimatyzacji. Źródło energii pompy cieplnej mogą stanowid: powietrze atmosferyczne; woda powierzchniowa i podziemna; gleba (pionowe i poziome gruntowe wymienniki ciepła); słooce (kolektory słoneczne); ciepło odpadowe z procesów technologicznych zawarte w ściekach, gazach zużytych na spaliny, wodzie powrotnej w systemach ciepłowniczych. W województwie warmiosko-mazurskim funkcjonuje kilkadziesiąt instalacji pomp ciepła, którymi ogrzewane są budynki jednorodzinne (Olsztyn, Ełk, Elbląg) oraz budynki użyteczności publicznej (np. kościoły w Ełku). Największa instalacja pomp ciepła znajduje się w Nowej Wsi Ełckiej przy Domu Pomocy Społecznej. Całkowita moc wszystkich instalacji pomp ciepła w województwie warmiosko-mazurskim szacowana jest obecnie na około 1,2 MW, dostarczając w ciągu roku 0,039 TJ energii. Pompy ciepła charakteryzuje wysoki koszt instalacyjny oraz stosunkowo długi koszt amortyzacji. Jednak z drugiej strony są to instalacje zapewniające niski koszt eksploatacji w porównaniu z innymi źródłami ciepła. Energia słoneczna Województwo warmiosko-mazurskie znajduje się w rejonie trzecim, gdzie roczne sumy promieniowania słonecznego są na poziomie kwh/m2, na poziomie zbliżonym do obszaru całego kraju (potencjał energii słonecznej prezentuje mapa 1.). Wykorzystanie energii słonecznej w analizowanym regionie wymaga uwzględnienia następujących uwarunkowao: Roczne promieniowanie całkowite na obszarze województwa rozkłada się równomiernie i mieści się w przedziale MJ/m2. 46

47 Roczne zasoby energii słonecznej kształtują się na poziomie TJ. Potencjał techniczny energii słonecznej w województwie warmiosko-mazurskim wynosi około TJ. Na terenie województwa znajdują się instalacje kolektorów słonecznych o łącznej powierzchni 1004 m2, pozwalające uzyskad 0,976 TJ energii w ciągu roku. Mapa 1. Sprzedaż kolektorów słonecznych w Polsce w 2009 roku w podziale na województwa Źródło: G. Wiśniewki, Stan i perspektywy wykorzystania źródeł odnawialnych źródeł energii w Polsce, Instytut Energetyki Odnawialnej, Warszawa Energia słoneczna w analizowanym regionie wykorzystywana jest głównie do: podgrzewania wody użytkowej; zasilania oznakowania drogowego za pomocą modułów fotowoltaicznych; 47