Wstęp 4. Wprowadzenie 7. I.B.2. Katalog proponowanych działań w obszarach priorytetowych rozwoju produktu turystycznego 40

Transkrypt

1 1

2 Spis treści Wstęp 4 I. KONCEPCJA ROZWOJU PRODUKTU TURYSTYCZNEGO 6 Wprowadzenie 7 I.A. CZĘŚĆ ANALITYCZNO DIAGNOSTYCZNA 8 I.A.1. Analiza stanu rozwoju produktu turystycznego SOG 8 I.A.2. Uwarunkowania rozwoju SOG 24 I.A.3. Analiza SWOT 27 I.A.4. Grupy docelowe i otoczenie konkurencyjne 31 I.A.5. Podstawowe założenia 38 I.B. CZĘŚĆ PROGRAMOWO PLANISTYCZNA 39 I.B.1. Wizja i cel główny rozwoju produktu turystycznego 39 I.B.2. Katalog proponowanych działań w obszarach priorytetowych rozwoju produktu turystycznego 40 I.B.2.1. Partnerstwo na rzecz rozwoju produktu turystycznego SOG 41 I.B.2.2. Marketingowe podejście do kształtowania produktu turystycznego SOG 47 I.B.2.3. Podnoszenie konkurencyjności produktu turystycznego SOG i wzmocnienie jego potencjału. 50 I.B.2.4. Budowanie komplementarnego systemu komunikowania się z otoczeniem 61 II. STRATEGIA KOMUNIKACJI MARKETINGOWEJ 63 II.A. KONCEPCJA MARKI 64 II.A.1. Tożsamość marki 64 II.A.2. Atrybuty, walory, cechy 65 II.A.3. Osobowość marki 67 II.A.4. Pozycjonowanie 69 II.A.5. Obietnica marki 74 II.A.6. Piramida tożsamości marki 76 II.B. KONCEPCJA KREATYWNA 75 II.B.1. Idea przewodnia (core idea) 75 2

3 II.B.2. Hasło (claim) 80 II.B.3. Logo znak marki 82 II.C. PRIORYTETOWE WYTYCZNE KOMUNIKACJI 83 II.C.1. SOG: nowy wymiar 84 II.C.2. Szlak+ (Szlak plus) 85 II.C.3. Szlak a Jura zmiana priorytetu 87 II.C.4 Marka SOG na każdym kroku 89 II.C.5. Cała Jura buduje markę SOG 91 II.C.6. Kraków i Częstochowa a SOG 93 II.D. KATALOG PROPONOWANYCH DZIAŁAŃ 94 II.D.1. Komunikacja wewnętrzna 95 II.D.2. Promocja wizerunkowa 96 II.D.3. Kampanie promocyjne 98 II.D.4. Doskonalenie sposobów prezentacji i promocji oferty 99 II.D.5. Rozwój internetowych kanałów komunikowania 101 II.D.6. Kreowanie społeczności SOG 103 II.D.7. Budowanie trwałych relacji z mediami 104 II.D.8. Działania edukacyjne 106 II.D.9. Szlak Orlich Gniazd II.D.10. Marketing wystawienniczy 107 II.D.11. Rozpowszechnianie znaku marki i spójność wizualna II.D.12. Pozostałe III. ZAŁOŻENIA WDROŻENIOWE 110 III.A. PODSTAWOWE WYTYCZNE 111 III. B. MONITORING WDRAŻANIA 123 III. C. WYTYCZNE DO DALSZYCH DZIAŁAŃ 125 Wstęp Na wstępie do niniejszego opracowania należy przedstawić kilka podstawowych założeń, jakie przyświecały jego sporządzeniu. 3

4 Najogólniejszy, fundamentalny cel, jaki stawiamy wobec wdrożenia zawartych w dokumencie postanowień to wykreowanie marki produktu Szlak Orlich Gniazd 1, a tym samym doprowadzenie do ukształtowania markowego produktu turystycznego Szlak Orlich Gniazd. Abstrahując od szeregu różnorodnych ujęć i definicji marki (dokument ten ma być bowiem przede wszystkim narzędziem praktycznym), markę traktujemy tu jako kompleks funkcjonujących w świadomości odbiorców wyobrażeń (skojarzeń) z produktem. Można ją zatem utożsamić z wizerunkiem produktu. W takim kontekście istnienie markowego produktu turystycznego nie jest wynikiem decyzji jego dysponentów (zarządzających), lecz efektem swego rodzaju procesu, który można określić jako decyzję odbiorcy (konsumenta). To od tego, jaki wizerunek produktu funkcjonuje w jego świadomości zależy, czy można mówić o produkcie markowym. W takim kontekście markowy produkt jest więc celem, do jakiego zmierza wdrożenie założeń strategicznych. Równocześnie jednak, przy tego rodzaju perspektywie, każdy produkt już funkcjonujący na rynku siłą rzeczy posiada jakąś markę (jakiś wizerunek), bo zawsze będą funkcjonować wśród odbiorców określonego rodzaju skojarzenia z nim związane. Istotą procesu nazywanego kreowaniem marki jest więc kształtowanie tego rodzaju skojarzeń (wyobrażeń) w sposób planowy, tak aby w rezultacie odbiorcy myśleli o produkcie mniej więcej w taki sposób, w jaki jest to pożądane. W tym momencie dotykamy istotnej kwestii związanej z budowaniem marki otóż wpływają na jej kształt nie tylko elementy i działania związane z komunikacją marketingową (promocją), lecz kluczowe znaczenie ma tutaj sam produkt jego szeroko rozumiana atrakcyjność, jakość, poziom obsługi związanej z produktem, itd. Stąd na niniejsze opracowanie składa się nie tylko część poświęcona komunikacji marketingowej, lecz poprzedzająca ją koncepcja rozwoju produktu. To dwa uzupełniające się elementy. Drugie z fundamentalnych założeń, to szersze niż tylko wytyczona trasa turystyczna traktowanie Szlaku Orlich Gniazd (trasa, określana bardzo często w dalszej części opracowania, jako przysłowiowa czerwona linia ). Czerwony szlak Orlich Gniazd jest rdzeniem, kręgosłupem i na jego kanwie budujemy bardziej złożony byt. Wyjaśnieniu, na czym polega w szczegółach sygnalizowane tu założenie, poświęcono sporo miejsca w niniejszym opracowaniu, a wątek ten przewija się wielokrotnie. Konsekwencją zamierzonego odejścia od utożsamiania SOG wyłącznie ze szlakiem turystycznym, jest rekomendowana zmiana kierunku myślenia o Szlaku teraz to 1 Szlak Orlich Gniazd określany jest w niniejszym opracowaniu skrótowo jako SOG 4

5 zarówno kompleksowy produkt turystyczny, jak i marka (tymczasem w znacznej mierze projektowana) produkt pod marką Szlak Orlich Gniazd. Również ten aspekt przewija się wielokrotnie w treści niniejszego opracowania, stąd na wstępie należy ograniczyć się do ogólnego zalecenia, które wskazuje na konieczność zaprzestania traktowania SOG, wyłącznie jako szlaku wyznakowanego przy użyciu czerwonej farby przez PTTK. Wreszcie rola Związku Gmin Jurajskich. Jakkolwiek część niniejszego opracowania dedykowana rozwojowi produktu turystycznego zawiera propozycje wprowadzenia nowych struktur organizacyjnych (podmiotów), to właśnie ZGJ przypada kluczowa rola animatora szeregu inicjatyw związanych z SOG. Łatwo zauważyć w części I. wybiegający w przyszłość podział zadań między ZGJ a nowe, proponowane jednostki; natomiast wciąż Związek Gmin Jurajskich postrzegany jest jako zarządzający produktem i marką Szlak Orlich Gniazd. Istotną częścią niniejszego opracowania są tzw. katalogi proponowanych działań w zakresie rozwoju produktu, jak również jego promocji. Katalogi te mają charakter propozycji, spośród których zarządzający może wybierać do realizacji te, których wdrożenie będzie możliwe przede wszystkim z punktu widzenia zasobów, jakimi dysponuje (w tym przede wszystkim zasobów finansowych). Jak już wspomniano wyżej, rola Związku w zakresie realizacji poszczególnych działań w przeważającej liczbie przypadków postrzegana jest jako rola inicjatora, animatora. Inicjatywa oznacza jednak nie tylko podjęcie pewnych przedsięwzięć, nadanie im biegu, ale także aktywne włączanie i przekonywanie do współpracy tych podmiotów, którym wstępnie przypisano rolę bezpośrednich wykonawców (realizatorów) poszczególnych działań. Katalogi zawierają bardzo zróżnicowane propozycje. Od stosunkowo prostych działań, które wykonane siłami własnymi, przy minimalnym nakładzie środków, pozwolą osiągać w krótkim czasie ciekawe efekty (to tzw. quick wins szybkie wygrane), po bardziej złożone, także pod względem organizacyjnym. Na przeciwległym biegunie do pierwszej z wymienionych kategorii znajdują się propozycje bardzo zaawansowane, która można uznać bez głębszej refleksji za wręcz nierealne. To w jakimś sensie prawda niektóre rzeczywiście pomysły wybiegają bardzo daleko w przyszłość. Ich zamieszczenie wśród propozycji jest jednak w pełni zamierzone. Zasadza się bowiem na przekonaniu, że strategia powinna inspirować i być wyrazem otwartego, innowacyjnego myślenia w perspektywie długofalowej. Nie można obawiać się nawet pewnego rodzaju wizjonerstwa, ograniczywszy się bezpiecznie tylko do tego, co można zrealizować tu i teraz. W takim kontekście opracowanie strategiczne ma inspirować do odważnego, także nieszablonowego, myślenia o Szlaku Orlich Gniazd. 5

6 6

7 Wprowadzenie Zanim przejdziemy do właciwego opisu elementów koncepcji rozwoju produktu turystycznego Szlak Orlich Gniazd (SOG), dla lepszego zrozumienia propozycji warto na moment zastanowić się, czym właściwie jest szlak jako swego rodzaju produkt turystyczny, a dokładniej: jako produkt turystyczny obszar. Produkt turystyczny miejsce to proponowana na rynku turystycznym kompozycja elementów (w tym atrakcji turystycznych) pozwalająca nabywcy (turyście) na realizację jego potrzeb i osiągnięcie określonych celów podróży. Inaczej mówiąc produkt turystyczny miejsce to wszystko to, co turysta robi i z czego w danym miejscu korzysta (atrakcje, urządzenia, usługi i wydarzenia). Atrakcją turystyczną mogą być występujące w danym miejscu walory naturalne lub w jakikolwiek sposób wytworzone przez człowieka; takie, które są lub mogą być powodem przyjazdu osób spoza danego miejsca. Miarą atrakcyjności jest wielkość ruchu turystycznego generowanego przez atrakcję. Jedną z atrakcji może być szlak turystyczny. Szlak to wytyczona trasa turystyczna, na ogół oznakowana w terenie tablicami lub znakami informacyjnymi łącząca atrakcyjne (pod względem widokowym, przyrodniczym lub kulturowym) miejsca lub obiekty. Produkt turystyczny szlak to z kolei szczególny przypadek produktu turystycznegoobszar składający się z wielu miejsc lub obiektów związanych pewną nadrzędną ideą, połączonych ze sobą wytyczoną, zwykle oznakowaną trasą (pieszą, samochodową, konną, rowerową itp.) oraz z wszelkiej infrastruktury turystycznej zlokalizowanej wzdłuż tej trasy. W skład produktu turystycznego szlak mogą więc wchodzić zarówno przedmioty, obiekty, jak i usługi, wydarzenia i imprezy oraz pakiety turystyczne związane z podstawową ideą spajającą szlak. Jak już jednak zostało zaznaczone na wstępie do niniejszego opracowania, a także szczegółowo rozwinięte w dalszej części pn. Strategia komunikacji marketingowej, sposób pojmowania SOG wykracza poza ramy szlaku sensu stricte (tj. wytyczonej trasy) i obejmuje szerszy konteskt przestrzenny. Produkt turystyczny SOG jest najważniejszym produktem turystycznym Jury (Wyżyny) Krakowsko Częstochowskiej. Szansą na ponowny rozwój tego typu produktów turystycznych jest zauważalna zmiana trendu z turystyki typu 3S (opartej na atrakcjach typu sun, sea, sand tzn. słońce, morze, piasek) na typ 3E, tzn. opartej na potrzebach entertainment, excitement, education tzn. rozrywki, ekscytacji i edukacji. Schemat struktury niniejszej koncepcji rozwoju produktu turystycznego obejmuje 4 strategiczne obszary, w których przewiduje się podjęcie działań. Są to: 1. Partnerstwo na rzecz rozwoju produktu turystycznego SOG. 2. Marketingowe podejście do kształtowanie produktu turystycznego SOG. 3. Podnoszenie konkurencyjności produktu turystycznego SOG i wzmocnienie jego potencjału. 7

8 4. Budowanie komplementarnego systemu komunikowania się z otoczeniem. 8

9 I.A. CZĘŚĆ ANALITYCZNO DIAGNOSTYCZNA I.A.1. Analiza stanu rozwoju produktu turystycznego SOG Na ogół wyróżnia się 4 etapy rozwoju produktu turystycznego wprowadzenie na rynek, wzrost, stabilizacja (stagnacja) i schyłek, który może zakończyć się gwałtownym spadkiem, przedłużeniem stagnacji lub ożywieniem. SOG funkcjonuje na rynku już wiele lat i jego aktualną pozycję można określić jako przedłużające się stadium stagnacji. Dla ożywienia lub zapobieżenia gwałtownej degradacji i zanikowi, produkt ten wymaga zdecydowanych interwencji we wszystkich wymienionych wyżej obszarach. Dotyczy to przede wszystkim doskonalenia jakości i wzbogacania oferty oraz poprawienia (rozwinięcia) infrastruktury turystycznej i paraturystycznej. W Polsce funkcjonują dwa szlaki o nieco podobnym do SOG charakterze Szlak Zamków Piastowskich na Dolnym Śląsku i Szlak Zamków Gotyckich na Pomorzu. Oba zarządzane są przez wyspecjalizowane podmioty. Pierwszy wiedzie przez 15 zamków, drugi 12. Dążenie samorządów gmin jurajskich oraz ZGJ do ukształtowania silnej marki Szlak Orlich Gniazd. Przenikanie się w obrębie SOG pojęć Jura oraz Szlak Orlich Gniazd, a tym kontekście fakt nadużywania określenia Jura przez twórców rozmaitych parków rozrywki jurajskich, dinozaurów itp. Obecnie w Polsce działa takich parków 18, z czego 6 ma w nazwie określenie Jurajski lub Jura. Stanowi to element szumu informacyjnego (clutter) będącego utrudnieniem w przyswajaniu przekazów przez odbiorców. 9

10 I.A.1.1. Szlaki turystyczne na Jurze Na terenie Wyżyny Krakowsko Częstochowskiej, przez którą przebiega SOG, funkcjonuje w sumie kilkadziesiąt oznakowanych szlaków turystycznych o zróżnicowanej długości i zasięgu (międzynarodowe, krajowe i lokalne), sposobie przemierzania (piesze, rowerowe, konne i samochodowe) oraz tematyce (kulturowe, militarne, przyrodnicze). Wymieńmy najważniejsze: Szlaki piesze SOG (czerwony) to pierwszy w historii Polski wytyczony i oznakowany szlak turystyczny (dł. 164 km). Jest obecnie jednym z 15 wyznakowanych szlaków pieszych na Jurze. Z dziewięcioma z nich się przecina, z niektórymi kilkakrotnie. Biegnie wzgórzami, wąwozami i drogami pomiędzy Krakowem (Krowodrza) a Częstochową (Stary Rynek). Pomiędzy Olkuszem a Częstochową biegnie równolegle do rowerowego SOG, wielokrotnie się z nim przecinając. Szlaki piesze, z którymi pieszy SOG ma punkty wspólne: Szlak Warowni Jurajskich (niebieski) o dł. 154 km, pomiędzy Rudawą a Mstowem, prowadzi po XIV wiecznych zamkach i strażnicach; Szlak Zamonitu im. T. Belkego (żółty) o dł. 71,5 km, prowadzi przez tereny atrakcyjne geologicznie i historycznie pomiędzy Niegowonicami a Porajem; Szlak pustynny (żółty) w dwóch odcinkach: północnym (Ryczów Błędów) o dł. 26,2 km i południowym (Sosnowiec Olkusz) o dł. 23,8 km; prowadzi po Pustyni Błędowskiej; Szlak Partyzantów Ziemi Olkuskiej (czarny) o dł. 44,3 km; prowadzi przez miejsca związane z działalnością partyzantów w czasie II wojny światowej na odcinku Wiesiółka Udórz; Żarecki (żółty) o dł. 20,9 km (na Jurze)na trasie Woźniki Koziegłowy Trzebniów; Szlak Tysiąclecia (zielony) w dwóch wariantach: Skarżyce Siewierz Będzin (dł. 50,5 km) oraz Myszków Kostkowice (dł. 20,6 km); Szlak Ziemi Chrzanowskiej i Dolinek Jurajskich (żółty) o dł. 85,1 km na odcinku Chrzanów Pieskowa Skała; zamki: Lipowiec w Babicach, Ojców i Pieskowa Skała; Szlak Przybysławice Mników (niebieski), dł. 31,7; Szlak Walk 7. Dywizji Piechoty Wrzesień 1939 r. (zielony) o dł. 29,6 km, pomiędzy Częstochową a Janowem; atrakcje: m.in. rezerwaty Sokole Góry i Parkowe, Grota Niedźwiedzia. Szlaki rowerowe: Rowerowy SOG (ok. 190 km) jest jednym z 24 szlaków rowerowych na Jurze. W Krakowie rozpoczyna się przy pętli tramwajowej w Bronowicach Małych (Kraków). Z Krakowa do Olkusza biegnie zupełnie inną trasą niż pieszy SOG. Prowadzi na wschód w kierunku Krzeszowic i Rudna (zamek Tęczyn), gdzie skręca na północ do Olkusza. W 10

11 Częstochowie podobnie jak pieszy dochodzi do Starego Rynku. Szlaki rowerowe, z którymi rowerowy SOG ma punkty wspólne: Szlak Olsztyński (czarny); pętla Częstochowa (Mirów) Częstochowa (Raków) przez Olsztyn i Św. Annę. (dł. 78,3 km); Szlak Zygmunta Krasińskiego (zielony); Częstochowa Myszków przez Mstów, Janów, Złoty Potok, Ostrężnik (dł. 73 km); Szlak Przełomy Warty (żółty); Częstochowa Mstów przez Olsztyn (dł. 31,5 km); Szlak Zamków (czarny); Myszków Siewierz przez Podlesice, Bobolice, Mirów, Łutowiec, Żarki, Koziegłowy (dł. 83 km); Szlak Hotelu Ostaniec (zielony) pętla: Podlesice Podlesice; biegnie przez skały w okolicach Podlesic; atrakcje: Góra Zborów, Zamek Bąkowiec w Morsku (dł. 21,1 km); Szlak Dolinki Podkrakowskie (niebieski); pętla Jerzmanowice Jerzmanowice (dł. 24,3 km); Szlak Wokół Krzeszowic (niebieski i zielony); pętle wokół Krzeszowic o dł. 18,1 km i 42,4 km; Szlak Zalew Chechło Rudno (niebieski); przez Puszczę Dulowską (dł. 13,9 km); Szlak Alwernia Rudno (żółty); o dł. 31 km; Szlak Greenway Wiedeń Morawy Kraków (zielony); przez Babice, Rudno, Mników, Kryspinów pod Wzgórze Wawelskie (63 km). Szlaki konne: Transjurajski Szlak Konny (dł. 204 km) jedyny konny szlak na Jurze, biegnie z Nielepic do Częstochowy. W pierwszej podkrakowskiej części do Pustyni Błędowskiej biegnie dwoma niezależnymi trasami, potem wielokrotnie przeplata się z pieszym i rowerowym SOG. Szlaki międzynarodowe: Międzynarodowy Szlak Maryjny mający ze Szlakami OG 38 punktów wspólnych. Szlak Greenway Wiedeń Morawy Kraków na interesującym nas obszarze biegnie od Oświęcimia do Krakowa umożliwiając dotarcie od zamku w Rudnie do samego Wawelu. Szlaki regionalne: Szlak Architektury Drewnianej jedna z jego tras w pobliżu Krakowa obejmuje Tenczynek, Paczółtowice, Racławice, Olkusz, Rodaki, Dłużec, Wolbrom Skałę i Ojców. Szlaki papieskie obejmujące miejsca, które odwiedzał Karol Wojtyła jako biskup krakowski. Pomiędzy Krakowem a Częstochową oznakowano pięć tras łączących oba miasta. 11

12 Powyższe zestawienie obrazuje stosunkowo dużą liczbę szlaków zarówno pieszych, jak i rowerowych mających wspólne punkty z oboma szlakami OG. Jednak ich rozmieszczenie i gęstość (zwłaszcza rowerowych) jest bardzo niejednolita. Najwięcej szlaków rowerowych wyznaczono w najbardziej atrakcyjnych turystycznie częściach Jury północnej oraz w południowej. Część środkowa poza samym SOG jest niemal całkowicie ich pozbawiona. Sytuacja zmieni się wraz z realizacją sieci tras rowerowych dla centralnej Jury w gminach Zawiercie, Ogrodzieniec i Pilica, powstającej przy wsparciu ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Ścieżki rowerowe w okolicach Klucz i Olkusza mają obecnie znaczenie tylko lokalne. Nieco lepiej przedstawia się sieć szlaków pieszych, pomimo że również nie jest rozmieszczona równomiernie na całym obszarze przebiegu SOG. Sieć szlaków pieszych umożliwia dotarcie turystom do wszystkich związanych ze SOG ważniejszych atrakcji turystycznych w regionie zarówno naturalnych, jak i antropogenicznych. Przebiegające przez Jurę szlaki turystyczne (piesze, rowerowe, konny) dają podstawę do rozwoju turystyki aktywnej, rekreacyjnej i specjalistycznej, a Międzynarodowy Szlak Maryjny i szlaki papieskie turystyki religijnej, innej niż pielgrzymki piesze przemierzające corocznie w sierpniu szlak z Krakowa na Jasną Górę w Częstochowie. Przebieg szlaków przez obszary niezwykle atrakcyjne przyrodniczo i krajobrazowo pozawala rozwijać się turystyce ekologicznej, krajoznawczej i agroturystyce. 12

13 I.A.1.2. Atrakcje turystyczne na SOG SOG obejmuje większość z gmin leżących na Jurze. Największe wrażenie robi kilkanaście średniowiecznych warowni, których okres świetności przypadał na lata , gdy stanowiły linię obrony granicy państwa, ale wkomponowane w niezwykle zróżnicowany i piękny krajobraz mogą dziś służyć za plener do różnego rodzaju widowisk, imprez sportowych i kulturalnych. Stosunkowo mało uwagi poświęcone będzie dwóm skrajnym punktom SOG Częstochowie i Krakowowi, gdyż to swego rodzaju wyższa liga, w tym pod względem siły oraz rozpoznawalności ich marek. Nasza uwaga będzie się zwracać na te miejsca głównie w momencie poszukiwania wsparcia dla rozwoju oraz promocji łączącego je Szlaku Orlich Gniazd. Główne atrakcje na szlakach OG (pieszym i rowerowym): obiekt Zamek Królewski na Wawelu Zamek Rycerski w Korzkwi Ruiny Zamku Królewskiego na Złotej Górze w Ojcowie Zamek Królewski w Pieskowej Skale Ruiny Zamku Rycerskiego w Rabsztynie (rekonstrukcja) gmina postać Kraków Kazimierz Wielki Zielonki Jan Syrokomla Skała Władysław Łokietek Sułoszowa Krzysztof Szafraniec Olkusz Jan Zamoyski, płk Francesco Nullo główne atrakcje (w tym okolica) Wawel, Stare Miasto, Letni Festiwal Muzyki Kameralnej, Festiwal Tańców Dworskich, Kopce Kościuszki i Piłsudskiego, rejsy po Wiśle, Opactwo Benedyktynów w Tyńcu, ZOO, skansen zabudowań drewnianych na Woli Justowskiej, Klasztor Kamedułów na Bielanach, szlak d. Twierdzy Kraków, Rydlówka w Bronowicach. Korzkiewski Park Kulturowy, hotel w zamku, turnieje rycerskie, pokazy tańców dworskich na zamkowym dziedzińcu, spektakle, koncerty na dziedzińcu i przy murach obronnych. Muzeum regionalne PTTK w zamku dostępne od IV do X; Jaskinie: Ciemna i Grota Łokietka; kaplica Na wodzie, Ojcowski Park Narodowy, Centrum Edukacyjno Muzealne OPN W zamku oddział Muzeum Narodowego na Wawelu; Maczuga Herkulesa, Dni Kultury Staropolskiej, Dni Renesansowe Zamek w rekonstrukcji, skałki, Muzeum Afrykańskie, Galeria Sztuki Współczesnej BWA w Olkuszu, Turniej Rycerski na Zamku. 13 infrastruktura, oferty, instytucje Rozbudowana infrastruktura dla obsługi ruchu turystycznego (np. hotele, hostele; biura podroży; system ścieżek i dróg rowerowych po mieście; ośrodki sportu i rekreacji itp. itd.). Na zamku: restauracja, hotel, sala bankietowa; szlak rowery Wokół Zielonek, ośrodek ZHP, stadnina koni, Chór Bel Canto, Zespół Wokalno Instrumentalny Fermata. Parking płatny, pokoje gościnne, schronisko młodzieżowe; wycieczki szkolne, geologiczne, przejażdżki dorożką, wspinaczka skałkowa. Parking w pobliżu zamku; program edukacyjny realizowany przez Zamek Hala sportowa, ośrodek sportowo rekreacyjna, boiska piłkarskie, lokalne ścieżki rowerowe.

14 Ruiny Zamku Rycerskiego w Bydlinie Ruiny Zamku Rycerskiego w Smoleniu (zakaz wstępu) Ruiny Zamku w Podzamczu Ruiny Zamku Rycerskiego "Bąko wiec" w Morsku (na terenie prywatnego ośrodka wypoczynkowego) (nie ma zamku na ternie gminy) Zamek Królewski w Bobolicach (zrekonstruowany) Ruiny Zamku Rycerskiego w Klucze Jan Firlej, Stanisław Paderewski Pilica Elżbieta Granowska Ogrodzieni ec Seweryn Boner Zawiercie Leszek Dutka, Wiktor Weintraub Kroczyce Niegowa Piotr Szafraniec Niegowa Ruiny zamku, Pustynia Błędowska, okopy z czasów I i II wojny światowej, Międzynarodowy Bieg Uliczny Szlakami Walk Legionistów w Bydlinie Zespół pałacowy w Pilicy, ruiny zamku Udórz, jaskinia na Biśniku (najstarsze ślady pobytu człowieka na terenie polski), rynek i kościół z XIV w., Skały Zegarowe, Szlak Warowni Ogrodzienieckich, ruiny zamku z Salą Tortur, muzeum i galerią, Park Miniatur, Gród na Górze Birów, Stara Prochownia, Ferma Strusi Afrykańskich, poniemieckie schrony i bunkry bojowe (z 1945 r.), jaskinie, kurhany, ruiny strażnicy w Ryczowie, Pustynia Ryczowska, Groty Żydowskie w jaskiniach Ryczowa, sceneria do Zemsty A. Wajdy, Pokazy rycerskie i inne cykliczne wydarzenia z kalendarza imprez. Skała Okiennik Wielki ; możliwości uprawiania narciarstwa zjazdowego Rezerwat geologiczny Góra Zborów, jaskinie, krajobrazy, ostańce. Ruiny strażnicy w Łutowie, 99% powierzchni gminy należy do obszarów chronionych, lokalne zwyczaje ludowe, słownik gwary. Po przebudowie zamek ma być dostępny w 2012 r. Parking u podnóża wzgórza, pokoje gościnne, gospodar stwo agroturystyczne, ścieżka dydaktyczna, 2 baseny, stanica turystyki konnej, orkiestra dęta. 2 wyciągi narciarskie, spływy kajakowe, wspinaczki, zaniedbany parking przy zamku, ośrodek szkoleniowy. Karczma Rycerska, Pokoje gościnne, karczma, sieć tras rowerowych, oferta wycieczek profilowanych, oferty specjalne dla szkół, zwiedzanie zamku z przewodnikiem, Bractwo Rycerskie Ziemi Ogrodzienieckiej, kilka zespołów muzycznych. Na terenie ośrodka: kawiarnia, pub, Szałas Jurajski, basen, wypożyczalnia rowerów, pole golfowe, korty tenisowe, stadnina koni, trasy zjazdowe; projekty współfinansowane z EU sieć tras rowerowych i piłkarskie boisko na sztucznej nawierzchni hotel, gospodarstwa agroturystyczne, 4 zbiorniki wodne, amfiteatr, basen, boisko, zespół pieśni i tańca, dom kultury Popas Rycerski miejsce na rodzinny piknik, Karczma i Stajnia, Schronisko Pod Zamkiem, wynajem domków, gospodarstwa agroturystyczne. Wspinaczka na terenie prywatnym, boisko, 14

15 Mirowie (w trakcie rekonstrukcji) Ruiny Zamku w Ostrężniku Ruiny Zamku Królewskiego w Olsztynie Zespół Klasztorny Jasna Góra Zamek Tęczyn w Rudnie Ruiny strażnic w: Suliszowicach i Przewodziszowic ach (niedostępne) Janów Zygmunt Krasiński Olsztyn Kacper Karliński Częstocho wa Władysław Opolczyk, o. Augustyn Kordecki Krzeszowic e Nawoj h.topór Żarki Jaskinia, rezerwat przyrody, 13 gatunków ślimaków, 58 gatunków motyli, obszar Natura 2000 (Ostoja Złotopotocka), Muzeum Regionalne im. Zygmunta Krasińskiego w Złotym Potoku, Dworek Krasińskich, Park Miniatur Jurajski Gród, pstrągarnia, endemity i rzadkie gatunki roślin i zwierząt, stawy, Święto Pstrąga. Zabytkowy Spichlerz, Jurajski Teatr Stodoła, największy na Jurze rezerwat Sokole Góry, piękne plenery sceneria m.in. do filmów: Rękopis znaleziony w Saragossie, Hrabina Cosel i Demony wojny Klasztor Paulinów spełniający niegdyś rolę twierdzy obronnej, Muzeum Częstochowskie, Muzeum Produkcji Zapałek, Muzeum Historii Kolei, Raków rezerwat archeologiczny, Dawna Karczma przy Starym Rynku (wg podań miał ją odwiedzić Jan III Sobieski i Napoleon Bonaparte) Ruiny zamku z XIV w. (obecnie prace zabezpieczające), klasztor Karmelitów w Czernej z XVII w., kamieniołom czarnego marmuru Dębnik, dawny dom i park zdrojowy, Synagoga i cmentarz żydowski, 29,7% pow. lasów, 11 pomników przyrody, Ostoja Złotopotocka, Żareckie Kolorowe Jarmarki, Kupiecki Sąsiek w Zareckiej Stodole ścieżka pieszo rowerowa, pole namiotowe, wspinaczka skalna. Szeroka baza noclegowa, parking przy źródle Zygmunta, 3 restauracje, ścieżki edukacyjne, sieć szlaków pieszych, rowerowych i konnych, 3 stajnie, wypożyczalnia rowerów i sprzętu wodnego, prace przygotowawcze do wyznaczenia Jurajskiego Parku Narodowego Zwiedzanie odpłatne, wieża widokowa, 2 płatne parkin gi, Trasa Krajobrazów Jurajskich (nordic walking), pole namiotowe, gospodarstwa agroturystyczne, gastronomia. Rozbudowana infrastruktura dla obsługi ruchu turystycznego (np. Dom Pielgrzyma, hotele, campingi, MSIT centra it i sieć infokiosków). Dom wycieczkowy, miejska trasa turystyczna, dwa szlaki rowerowe, przy zamku zbiega się 5 szlaków rowerowych, szlak pieszy i konny (transjurajski). Szlak Kultury Żydowskiej, Karczma, schronisko młodzieżowe, ośrodek wypoczynkowy, gospodarstwa agroturystyczne, Rycerska Drużyna Miasta Żarki W kolumnie gmina/postać wymieniono wybrane osoby w różny sposób związane z historią danej miejscowości na SOG. Postaci te mogą stać się swego rodzaju znakami rozpoznawczymi dla danej miejscowości poprzez ich wykorzystywanie w różnych działaniach (np. ich imieniem można nazwać miejsca wypoczynkowe na szlaku). Także historia związków danej postaci z danym miejscem może stać się inspiracją do różnych działań (np. rekonstrukcja uroczystości weselnych hetmana Jana Zamoyskiego z Gryzeldą Batorówną, 15

16 bratanicą króla, które w 1583 r. z Krakowa przeniosły się na zamek w Rabsztynie). Są to tylko przykłady takich postaci niektóre bardzo znane, inne dopiero wymagające wydobycia z zapomnienia. Równocześnie społeczność lokalna może zaproponować inne postaci, warte spopularyzowania, a cała ich galeria zamieszczona jest w serwisie jura.pl. Poniżej przybliżono w sposób skrótowy sylwetki tych spośród wymienionych w zestawieniu postaci, które wydają się mniej znane: Jan Syrokomla pierwszy budowniczy zamku w Korzkwi z poł. XIV w., protoplasta rodu Korzekwickich. Krzysztof Szafraniec w 2. poł. XV w. dziedzic na zamku w Pieskowej Skale zajmujący się też grabieżami i z tego powodu stracony na Wawelu. Płk Francesco Nullo bliski współpracownik Giuseppe Garibaldiego, z oddziałem ochotników przybył z Włoch na pomoc upadającemu powstaniu styczniowemu, zginął w bitwie pod Krzykawką w 1863 r., pochowany na cmentarzu w Olkuszu, gdzie obecnie pozostała jego symboliczna mogiła. Jan Firlej w 2. poł. XVI właściciel zamku w Bydlinie, marszałek wielki koronny, wojewoda krakowski, sekretarz królewski, w swoich dobrach (m.in w Bydlinie) zamieniał kościoły katolickie na zbory ariańskie. Stanisław Paderewski podporucznik Legionów Polskich, zginął w bitwie pod Krzywopłotami w 1914 r., pochowany w zbiorowej mogile na cmentarzu w Bydlinie, przyrodni brat Ignacego Paderewskiego. Elżbieta Granowska trzecia żona Władysława Jagiełły, pochodząca z Pilicy, pochowana w katedrze na Wawelu. Seweryn Boner kasztelan krakowski, w latach przebudował gotycki zamek w Ogrodzieńcu na renesansową rezydencję obronną. Leszek Dutka wybitny malarz, ceramik, od 1924 r. mieszka w Zawierciu, od 2008 r. honorowy obywatel tego miasta, kawaler orderu Gloria Victis nadawanego przez Prezydenta RP. Wiktor Weintraub urodzony w 1908 r. Zawierciu wielki znawca języków i literatury słowiańskiej, od 1950 r. mieszkał w Stanach Zjednoczonych, gdzie był m.in. wykładowcą na Harvard University. Piotr Szafraniec podkomorzy krakowski, doprowadził do scalenia własności zamku w Bobolicach wykupując go w XV w. z rąk dwóch rodzin. Kacper Karliński wsławił się obroną zamku w Olsztynie przed najazdem wojsk arcyksięcia austriackiego Maksymiliana Habsburga, pretendenta do tronu polskiego po śmierci Stefana Batorego. Nawoj h.topór prawdopodobnie inicjator budowy zamku w Rudnie dokończonym przez jego syna Andrzeja, wojewoda sandomierski. Uzupełniając informacje podane w powyższym zestawieniu należy dodać, że: Na w sumie 19 jurajskich gmin, przez które fizycznie przebiegają pieszy i rowerowy SOG, 15 na swoim terenie posiada Orle Gniazda. Jednak 4 pozostałe, tj. Zabierzów, Jerzmanowice Przeginia, Kroczyce i Włodowice są na tyle atrakcyjne turystycznie, że nie tylko tworzą produkt turystyczny SOG, ale poprzez sieć szlaków pieszych i rowerowych wiążą ze Szlakiem także gminy sąsiednie. W 25 gminach Jury funkcjonują 32 punkty sieci Jurajskiej Informacji Turystycznej (JIT), 16

17 ale tylko w Olkuszu i Krakowie punkty niedawno utworzonej Małopolskiej Sieci Informacji Turystycznej. Spośród punktów sieci JIT zlokalizowanych na terenie województwa śląskiego, 12 zostało włączonych w realizowany projekt Śląskiego Systemu Informacji Turystycznej obejmujący łącznie 67 punktów it na terenie tego województwa. Wszystkie gminy jurajskie organizują różnego rodzaju imprezy czy wydarzenia, lecz ich zasięg i rozmach są bardzo nierównomierne. Na ogół imprezy te organizowane są w weekendy okresu letniego i mają charakter lokalny. Pozytywne przykłady stanowią: Janów (np. Mistrzostwa Europy w Biegach Pustynnych czy Ogólnopolski Maraton Kolarski Szlakiem Jurajskim), Częstochowa (np. Biwak Wojsk Napoleońskich), Olsztyn (np. Turniej Rycerski o szablę Kacpra Karlińskiego, Jurajski Zjazd Nordic Walking) czy Ogrodzieniec (np. Mistrzostwa Polski w nocnym biegu na orientację). Ciekawe propozycje barwnych imprez można znaleźć także w Ogrodzieńcu np. Turniej Rycerski, impreza o nazwie Napoleon Rusza na Moskwę Ogrodzieniec 1812, Najazd Barbarzyńców w kręgu Starej Baśni czy cykliczne Sekrety Zapomnianych Profesji i Pokazy Rycerskie z udziałem wyspecjalizowanych grup rekonstrukcyjnych (np. Bractwa Rycerskiego Ziemi Ogrodzienieckiej). Jak wynika z powyższego zestawienia, obecnie funkcjonuje na SOG 5 dobrze zachowanych lub odrestaurowanych obiektów: zamków Wawel, Korzkiew (hotel), Pieskowa Skała (muzeum), Bobolice (rekonstrukcja) oraz warowny klasztor Jasna Góra. Być może już w 2012 r. dołączy do nich zamek w Mirowie, gdzie obecnie prowadzone są prace rekonstrukcyjne. Podobne prace trwają też na zamku w Rabsztynie. Pozostałych 11 obiektów pozostaje w stałej ruinie 7 zamków w: Ojcowie, Bydlinie, Smoleniu, Podzamczu, Morsku, Janowie i Olsztynie (2 są niedostępne dla zwiedzających) oraz 4 mniejsze, niemal całkowicie zniszczone strażnice w: Ryczowie, Łutowcu, Przewodziszowicach i Suliszowicach (tylko pierwsza jest dostępna dla zwiedzających). Dostępność ruin na ogół ogranicza się do okresu od kwietnia do października. Jedynie 3 spośród wszystkich zamków pozostają w dyspozycji lokalnych samorządów: Olkusza, Klucz i Ogrodzieńca. Wg danych otrzymanych z biura ZGJ zamek w Smoleniu jest bądź własnością gminy, bądź Zespołu Parków Krajobrazowych. Trzema zarządza Skarb Państwa (Zamek Królewski na Wawelu, Ojców i Pieskowa Skała), 4 są własnością prywatną (w Korzkwi, Bobolicach, Mirowie i Morsku), jeden (w Olsztynie) jest własnością społeczną. Trochę na uboczu przebiegu głównych SOG leżą 4 tzw. zamki biskupie: Lipowiec w Babicach (gm. Alwernia), Sławków, Siewierz i pozostałości zamku w Koziegłowach. obiekt gmina / postać Ruiny Zamku Koziegłow w y Koziegłowach bp Jan Konarski główne atrakcje Nikłe pozostałości po zamku, kościół parafialny z XV w., dawny pałac biskupi z XVII w., największy na 17 infrastruktura Hotele: Stary Młyn i Karczma, szlaki rowerowe i szlak pieszy,

18 Ruiny Zamku w Siewierzu Ruiny Zamku w Sławkowie Zamek biskupi Lipowiec w Babicach Siewierz bp Zbigniew Oleśnicki Sławków bp Jan Muskata Alwernia bp Jan Prandota świecie kapelusz symbol miejscowego rękodzielnictwa. Ruiny zamku z XIV w., Izba Pamięci i Kultury, romański kościół cmentarny z XII w., kościół parafialny z XV w., jezioro Przeczycko Siewierskie Pozostałości wieży zamku z XIII w., wczesnogotycki kościół parafialny z XIII w., dawny dwór biskupi z XVI w., Muzeum Regionalne. Zamek Lipowiec z XIII w., Nadwiślański Park Etnograficzny w Wygiełzowie, Klasztor Bernardynów i sanktuarium Jezusa Miłosiernego i Muzeum Pożarnictwa w Alwerni. amfiteart. Ścieżka dydaktyczna, 5 hoteli, pole namiotowe, szlak rowerowy i pieszy. Karczma, szkolne schronisko młodzieżowe, zajazdrestauracja, szlak rowerowy, szlak konny i szlaki piesze. Parking w Wygiełzowie, zajazd turystyczny, pokoje gościnne, pole namiotowe, szlaki rowerowe i szlak pieszy. Do Zamku w Babicach dojechać można drogą krajową nr 780: Kraków Oświęcim, a do pozostałych drogami krajowymi nr: 94, 78 i 1. Warto przyjrzeć się tym miejscom na Jurze, gdyż zarówno obecność obronnych zamków budowanych przez biskupów krakowskich, jak i ich lokalizacja nie są przypadkowe i mogą stanowić intrygującą propozycję dla pasjonatów historii, uzupełniając tym samym ofertę produktu turystycznego SOG dla rowerzystów, a także zmotoryzowanych. Wzięcia pod uwagę możliwości wytyczenia nowego szlaku Zamków Biskupich i włączenia go jako jeszcze jednej oferty na SOG pozwoli zaangażować kolejne siedem gmin (w tym 4 z zamkami; Alwernię, Trzebinię, Bukowno, Sławków, Dąbrowę Górniczą, Siewierz i Koziegłowy) w bezpośrednie działania skupione na rozwoju i promocji produktu turystycznego SOG. Niezależnie od jurajskich warowni, bogactwo zasobów przesądza o znaczącym potencjale obszarów SOG w zakresie tworzenia nowych ofert uwzględniających szereg atrakcji zlokalizowanych w gminach położonych na SOG lub sąsiednich. Pod kątem turystyki religijnej: klasztory: Jasna Góra, Mstów, Aleksandrówka, Pilica, Imbramowice, Czerna, Alwernia, Tyniec, klasztor o.o. Kamedułów na krakowskich Bielanach kościoły drewniane Zrębice, Podlesie, Rodaki, Mostko, Racławice i Mętków, kościoły murowane Siewierz, Giebło, Niegowonice, Wysocice, Giebułtów, Korzkiew i Raciborowice. Zainteresowanym poznaniem codziennego życia w pałacach i dwory dawnej Polski można zaoferować podróż w czasie poprzez obiekty zlokalizowane w: Złotym Potoku, Nakle, Pilicy, Minodze, Krzeszowicach, Balicach oraz Krzykawce, Tarnawie, Trzebini, Karniowicach i Tomaszowicach. 18

19 Miłośnikom sztuki kulinarnej niemal każda gmina oferuje swoje wyjątkowe specjały: Częstochowa zakonny żur z jajem przepiórczym w chlebku; Przyrów marchwiaka po przyrowsku, pyzy ziemniaczane lub kapustę z fasolą po wiejsku; Olsztyn kućmok olsztyński i parzybrodę śląską; Janów pstrąga w galarecie, smażonego lub z grilla; Lelów czulent; Poraj jurajskie pieczonki; Żarki tatarczuch, żareckie bubelki lub danie ze strusiego mięsa; Niegowa jurajskie prażonki; Włodowice bigos, zalewajka i żurek; Kroczyce placek jurajski; Siewierz pieczona gęś, chleb siewierski i lody; Zawiercie polewka jurajska, piwo z lokalnego browaru; Ogrodzieniec wodzionka i placek jurajski; Pilica duszaki; Łazy tlone kluski; Klucze kołacz jurajski z posypką, pasztet z gęsi zatorskiej; Sławków roladę bobową i pierogi z bobem; Trzyciąż kapusta zakwaszana żurem; Sułoszowa chleb orkiszowy; Skała kluski o nazwie łojoki z rosołem; Iwanowice prażuchy, czyli kluski połom bite; Trzebinia pierogi z serem, kiszone ogórki; Krzeszowice pstrąg z Dubia, pęczak z grochem; Jerzmanowice / Przeginia miód i miód pitny; Wielka Wieś kluski prażone i kapustę z piechotą; Zielonki chleb ze smalcem i wędliny; Zabierzów żurek i krakowskie precelki; Alwernia płatki zbożowe i alwernieńskie krówki; Kraków maczanka krakowska. Powyższe zestawienia świadczy o tym, że możliwy jest dla każdej gminy wybór lokalnego specjału, z którego ma szansę zasłynąć i który mógłby stanowić magnes dla turystów smakoszy. Zestawienie powyższe to oczywiście wstępny zarys kulinarnej mapy SOG, propozycją, którą należy omówić na forum wszystkich zainteresowanych i ewentualnie dokonać zmian. Ponad setka wyznaczonych tras wspinaczkowych, setki ringów i stanowisk tworzy potencjał kreowania ofert dla tych, którzy pragną mierzyć się z tego typu sportowymi wyzwaniami. Trudno w syntetycznej formie ująć wszelkie zasoby mogące służyć wykreowaniu nowych ofert czy też opracowaniu i wytyczeniu nowych tematycznych szlaków turystycznych (rzeczywistych bądź tylko wirtualnych, o czym mowa w dalszej części materiału), dedykowanych poszczególnym grupom odbiorców. Oprócz zasobów wskazanych powyżej, można tez wyobrazić sobie np. szlaki poświęcone jurajskim źródłom, zabytkom techniki czy architekturze militarnej. Podsumowując powyższy wątek analizy rozwoju produktu turystycznego SOG należy zauważyć, że trasy turystyczne łączące jurajskie warownie zwane Orlimi Gniazdami przebiegają przez bardzo interesujące obszary, pełne atrakcji turystycznych, stosunkowo dobrze wyposażone w podstawową infrastrukturę turystyczną (lecz rozłożoną nierównomiernie i obarczoną pewnymi brakami), jak również cechujące się pewnym chaosem w oznakowaniu. 19

20 I.A.1.3. Dostępność komunikacyjna SOG W ocenie atrakcyjności turystycznej obszaru podstawowe znaczenie ma dostępność komunikacyjna, czyli możliwość dotarcia dowolnymi środkami komunikacji. Dobra dostępność komunikacyjna jest podstawowym warunkiem rozwoju produktu turystycznego. W niniejszej koncepcji nie jest jednak najistotniejszym postulat zapewnienia maksymalnie rozwiniętej obsługi komunikacyjnej każdego obiektu. Wiąże się to zarówno ze złożonością i kosztochłonnością inwestycji np. w infrastrukturę drogową (których realizacja wykracza zarazem poza zasadnicze ramy tematyczne niniejszego opracowania), jak również z wymogiem poszanowania walorów przyrodniczych (jako ważnych dla wartości turystycznej SOG), co przekłada się z kolei na potrzebę uporządkowania w sposób planowy ruchu turystycznego, jednak bez uszczerbku dla możliwości rozwoju turystyki. Propozycją rozwiązania kwestii dostępności komunikacyjnej SOG może być więc wyznaczenie punktów kluczowych. Ich rolę powinny pełnić miejscowości z dobrym dojazdem, w których byłby zlokalizowany parking, a także wypożyczalnia rowerów (wraz z dodatkową infrastrukturą, jak np. stojaki, punkty serwisowe), punkt sieci informacji turystycznej (np. Jurajskiej IT), z rozwiniętą siecią szlaków rowerowych i pieszych oraz oferujące ciekawe możliwości spędzania wolnego czasu. Wzorem transportu lotniczego można je określić jako swego rodzaju huby, koncentrujące ruch i zapewniające dostępność pozostałych miejsc. Można też zauważyć pewnego rodzaju analogię z koncepcją stosowaną w zarządzaniu aglomeracjami park & ride, porządkującą indywidualny ruch w centrach miast, także tych o znaczeniu turystycznym. Takimi punktami są w naturalny sposób Kraków i Częstochowa. Poza tym rolę punktów kluczowych mogłyby pełnić na przykład Krzeszowice, Olkusz, Ogrodzieniec, Zawiercie, Myszków, Żarki, Niegowa, Janów i Olsztyn. Dostępność komunikacyjna proponowanych punktów kluczowych SOG: lp. miejscowość połączenia lotnicze, kolejowe i drogowe 1. Kraków MPL im. Jana Pawła II Kraków Balice PKP: Wrocław Przemyśl i Warszawa Przemyśl Droga krajowa nr 7: Warszawa Chyżne Droga krajowa nr A4: Wrocław Korczowa 2. Krzeszowice PKP: Kraków Katowice Droga krajowa nr 79: Kraków Katowice 3. Olkusz PKP: Katowice Tunel Droga krajowa nr 94: Kraków Będzin Droga wojewódzka nr 783: Wolbrom Olkusz 4. Ogrodzieniec Droga wojewódzka nr 791: Olkusz Ogrodzieniec Nr 790: Pilica Ogrodzieniec PKS i ZKM Zawiercie 5. Zawiercie Międzynarodowy Port Lotniczy Katowice w Pyrzowicach Droga kraj. Nr 78: Pyrzowice Siewierz Szczekociny, PKP: Katowice Kielce i Częstochowa Katowice Kraków Zakład Komunikacji Miejskiej (ZKM) w Zawierciu 6. Myszków PKP: Częstochowa Katowice Kraków Droga wojewódzka nr 793: Siewierz Myszków Żarki Janów 7. Żarki Droga wojewódzka nr 793: Siewierz Myszków Żarki Janów 8. Niegowa Droga wojewódzka nr 789: Żarki Niegowa 9. Janów Droga krajowa nr 46: Częstochowa Szczekociny 20