Ocena wdrażania praktyk laktacyjnych w ramach standardu opieki okołoporodowej w badaniu ankietowym personelu medycznego szpitali położniczych

Transkrypt

1 GinPolMedProject 1 (51) 2019: ARTYKUŁ ORYGINALNY Ocena wdrażania praktyk laktacyjnych w ramach standardu opieki okołoporodowej w badaniu ankietowym personelu medycznego szpitali położniczych Barbara Broers (AEF), Dorota Paluszyńska(BDG), Anna Szczygieł (BDG), Barbara Królak-Olejnik (ABFG) Uniwersytet Medyczny we Wrocławiu, Katedra i Klinika Neonatologii Wrocław, Uniwersytecki Szpital Kliniczny Wrocław STRESZCZENIE WKŁAD AUTORÓW: (A) Projekt badania (B) Zbieranie Danych (C) Analiza Statystyczna (D) Interpretacja Danych (E) Przygotowanie Rękopisu (F) Gromadzenie Piśmiennictwa (G) Gromadzenie Funduszy Wstęp. Wprowadzenie zaleceń oraz aktualizacja standardu opieki okołoporodowej obowiązującego od 1 stycznia 2019 roku dotyczy również uprawnień pacjentek do porad w zakresie laktacji. Poradnictwo laktacyjne, jako jeden z ważnych aspektów opieki nad matką i noworodkiem po porodzie, realizowane powinno być przez personel medyczny - lekarza, pielęgniarkę oraz położną. W Polsce obowiązuje podział szpitali na trzy stopnie referencyjności. Nowelizacja standardów medycznych umożliwia poprawę opieki okołoporodowej z zakresu laktacji. Cel. Ocena wdrażania standardu opieki okołoporodowej z dnia 20 września 2012 roku w zakresie praktyk laktacyjnych w oparciu o badania ankietowe wśród personelu medycznego oddziałów położniczych i neonatologicznych. Materiał i metody. W badaniu udział wzięło 767. pracowników medycznych 42. szpitali w Polsce zaproszonych do udziału w projekcie Ocena praktyk laktacyjnych w ramach obowiązującego od r. do r. standardu opieki okołoporodowej. Szpitale podzielono pod względem stopnia wdrażania standardu opieki okołoporodowej na 3 grupy. Badania przeprowadzono przy wykorzystaniu metody CAWI - link do samodzielnego wypełnienia ankiety. Do wykonania analiz wykorzystano IBM SPSS Statistics v.19. Wyniki. Profil ankietowanych osób: 46% położne, 27% pielęgniarki, 23% lekarze pediatrzy i neonatolodzy, 7% lekarze ginekolodzy. Kontakt skóra do skóry bezpośrednio po porodzie potwierdza 98% badanych. Pomoc w przystawieniu dziecka do piersi na sali porodowej deklaruje zdecydowana większość (98%) personelu. Informacje o korzyściach karmienia piersią udziela 99% wszystkich badanych. Odpowiedzi takiej w najwyższym odsetku udzielili pracownicy szpitali z tytułem Szpital Przyjazny Dziecku (grupa A) najczęściej udzielali informacji dotyczącej wyboru pokarmu pierwszego (odciągnięte mleko własnej matki) 93% vs. 85% (grupa C) vs.83% (grupab). Wnioski. Wiedza i świadomość personelu medycznego w zakresie wytycznych dotyczących poradnictwa laktacyjnego jest na wysokim poziomie. Położne biorą największy udział wśród pracowników medycznych w implementacji standardu. Udział pediatrów i neonatologów w procedury promujące naturalne odżywianie noworodków i niemowląt jest wysoki. Pracownicy medyczni szpitali posiadających tytuł Szpital Przyjazny Dziecku najczęściej deklaryują realizację standardów opieki okołoporodowej. Informowanie matek o korzyściach karmienia piersią deklarują wszyscy pracownicy medyczni bez względu na kategorię szpitala. Słowa kluczowe: laktacja; wytyczne; standard okołoporodowy; personel medyczny Adres do korespondencji: Barbara Broers Katedra i Klinika Neonatologii Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu ul. Borowska 213, Wrocław, Tel ; Fax barsamut@gmail.com Liczba słów: 1924 Tabele: 2 Ryciny: 5 Piśmiennictwo: 17 Received: Accepted: Published: WSTĘP Karmienie piersią jest optymalnym odżywianiem noworodka i niemowlęcia. Pokarm kobiecy, to gatunkowo swoisty pokarm, którego skład zmienia się w zależności od poszczególnych karmień, pory dnia oraz fazy laktacji, zabezpieczając dziecko we wszystkie substancje odżywcze, immunologiczne, mineralne i witaminy, potrzebne do rozwoju w życiu pozamacicznym [1]. Jest naturalnym prawem dziecka [2]. Światowa Organizacja Zdrowia zaleca wyłączne karmienie piersią przez okres pierwszych 6. miesięcy życia [3]. Badania naukowe pokazały, że czas trwania karmienia naturalnego można wydłużyć stosując odpowiednie praktyki propagowania karmienia naturalnego poprzez personel medyczny w trakcie ciąży lub po porodzie. Promocja zdrowia, której jednym z elementów jest karmienie piersią i pokarmem kobiecym jest podstawą programów zdrowotnych w Europie i na świecie [4,5]. Zgromadzenie ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych w przyjętej 20 listopada 1989 roku Konwencji o prawach dziecka (ratyfikowanej przez 191 krajów, przez Polskę w 1991 roku), zapewniło wszystkim dzieciom prawo do właściwego żywienia, w tym karmienia mlekiem matki, a rodzicom i opiekunom prawo do uzyskiwania informacji oraz wsparcia w korzystaniu z wiedzy o korzyściach karmienia piersią. W Polsce ratyfikacja międzynarodowej inicjatywy pod nazwą Deklaracja Innocenti zaowocowała w program 10 kroków do udanego karmienia piersią, stanowiący podstawę do wprowadzenia w życie upowszechnienia karmienia piersią [6,7]. Na podstawie Rozporządzenia 50

2 B. Broers et al. Ocena wdrażania praktyk laktacyjnych w ramach standardu opieki okołoporodowej Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej 22 grudnia 1998 roku wprowadzono w Polsce podział szpitali na poziomy referencyjne, co w znacznym stopniu poprawiło i usystematyzowało opiekę nad pacjentami. Szpitale przyporządkowano do trzech poziomów: I poziom referencyjny szpitale udzielające świadczeń zdrowotnych w czterech podstawowych specjalnościach medycznych, II poziom referencyjny szpitale wojewódzkie, III poziom referencyjny - szpitale kliniczne oraz jednostki badawczo-rozwojowe Ministerstwa Zdrowia [8]. Zadania związane z opieką nad matką oraz noworodkiem, w tym dotyczące poradnictwa laktacyjnego, realizowane są przez osoby posiadające uprawnienia do wykonywania zawodu lekarza, pielęgniarki i położnej [9]. Przeprowadzanie ogólnopolskich badań populacyjnych wykazało niskie wskaźniki karmienia naturalnego w Polsce. Zaplanowano wiele systemowych działań polegających na poprawie edukacji laktacyjnej, rezultatem którego było nadanie około 100. szpitalom tytuł Szpital Przyjazny Dziecku. Rozwinięto system szkoleń specjalistycznych, doskonalących i uzupełniających wiedzę w zakresie nauk o laktacji [10]. Wprowadzenie w życie programu wczesnej stymulacji laktacji dla ośrodków neonatologicznych i położniczych III poziomu referencyjnego usprawniło edukację personelu medycznego oraz pomoc dla matek i ich rodzin w polskich szpitalach [11]. Od 1997 roku nie publikowano ogólnopolskich badań epidemiologicznych dotyczących sposobu żywienia dzieci, w tym karmienia piersią. Publikacje lokalne obejmujące regionalne czy wojewódzkie badania wykazują olbrzymią różnorodność danych. Po porodzie rozpoczyna karmienie piersią 97,7% matek, jednak wyłącznie karmionych piersią jest tylko 50% dzieci. W 6. miesiącu życia 68,6% niemowląt jest karmionych piersią, w tym wyłącznie tylko 3,7%. Od kwietnia 2011 roku rozpoczął się w Polsce kolejny etap upowszechniania karmienia piersią, wraz z wejściem w życie rozporządzenia Ministra Zdrowia określającego standardy postępowania oraz procedury medyczne przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych z zakresu opieki okołoporodowej sprawowanej nad kobietą w okresie fizjologicznej ciąży, fizjologicznego porodu, połogu oraz opieki nad noworodkiem. Dotychczas realizacja inicjatywy Szpital Przyjazny Dziecku wynikała z dobrej woli personelu medycznego i kierowana była jedynie do zainteresowanych szpitali. Obecnie, dzięki zintegrowaniu programu 10 Kroków do Udanego Karmienia Piersią z obowiązującymi standardami opieki okołoporodowej, wszystkie szpitale położnicze są zobowiązane do realizacji inicjatywy szpitala przyjaznego dziecku, w więc podjęcia działań na rzecz ochrony, propagowania i wspierania karmienia piersią [12]. CEL PRACY Celem pracy było dokonanie oceny wdrażania standardu opieki okołoporodowej zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 20 września 2012 roku w zakresie praktyk laktacyjnych w oparciu o badania ankietowe przeprowadzone wśród personelu medycznego oddziałów położniczych i neonatologicznych (położnych, pielęgniarek i lekarzy). MATERIAŁ I METODY Spośród ponad 400. szpitali położniczo-noworodkowych w Polsce wybrano losowo 100, do których skierowano zaproszenie do udziału w projekcie Ocena praktyk laktacyjnych w ramach obowiązującego standardu opieki okołoporodowej. Uzyskano zgodę dyrektorów i ordynatorów oddziałów 44. szpitali oraz zgodę Komisji Bioetycznej Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu. Ostatecznie do badań włączono 42. szpitale. Projekt naukowy został przyjęty przez Fundację Nutricia, Rady Naukowej Fundacji (PR 10/2013Z) i Komitetu Etyki Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu (Nr 874/2012, 577/ 2013, 142/2014). Szpitale zostały podzielone pod względem stopnia wdrażania standardu opieki okołoporodowej na 3 grupy: A szpitale posiadające tytuł Szpital Przyjazny Dziecku, w którym odbyło się szkolenie przygotowujące wprowadzenie nowego standardu opieki okołoporodowej; B szpitale w trakcie wprowadzania nowych zasad opieki położniczo-noworodkowej, po odbytym szkoleniu dotyczącym nowego standardu; C szpitale bez szkoleń i nie posiadające tytułu Szpital Przyjazny Dziecku. Szpitale były badane przez firmę badania rynku, TNS (Warszawa). Badania przeprowadzono w okresie roku przy wykorzystaniu metody CAWI - link do samodzielnego wypełnienia ankiety. Do wykonania analiz wykorzystano IBM SPSS Statistics v.19. Do oceny stopnia wdrażania standardu opieki okołoporodowej (Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 20 września 2012 r.) skonstruowano kwestionariusz ankiety uwzględniający pytania odnoszące się do realizacji następujących procedur laktacyjnych: 51

3 GinPolMedProject 1 (51) 2019: Umożliwienie bezpośrednio po porodzie nieprzerwanego kontaktu skóra do skóry trwającego co najmniej 2 godziny. 2. Dostarczenie matce wyczerpujących informacji na temat korzyści i metod karmienia piersią. 3. Przeprowadzenie instruktażu w zakresie prawidłowego przystawiania dziecka do piersi i pomoc w rozpoczęciu karmienia piersią. 4. Wskazanie pokarmu pierwszego wyboru do dokarmienia noworodka. Niepodawanie noworodkom karmionym piersią do picia wody, roztworu glukozy oraz niedokarmianie ich sztucznym mlekiem początkowym, jeśli nie wynika to ze wskazań medycznych. 5. Umożliwienie matce przebywania na oddziale razem z dzieckiem przez całą dobę. WYNIKI Najwięcej ankiet 69% (n=533) pochodzi od położnych i pielęgniarek, w tym ankiety wypełnione przez położne stanowiły 46% (n=354), przez pielęgniarki 27% (n=179). Lekarze pediatrzy i neonatolodzy stanowili 23% (n=180) badanej grupy, najmniej ankiet uzyskano od lekarzy ginekologów-położników 7% (n=54). Profil personelu jest różny w różnych typach szpitali. Najwięcej odpowiedzi położnych uzyskano w szpitalach grupy B (szpitale po szkoleniu laktacyjnym) 53% w porównaniu do grupy C (szpitale bez szkolenia i bez tytułu) 41%. Jednocześnie w szpitalach grupy C najwięcej ankiet uzyskano od pielęgniarek 25% w porównaniu do grupy B 14%. Lekarze pediatrzy i neonatolodzy najliczniej odpowiedzieli w szpitalach grupy B i C, a w grupie A uzyskano najwięcej odpowiedzi od lekarzy położników 11% różnica znacząca w porównaniu do pozostałych grup szpitali B i C (tab.1.) Biorąc pod uwagę staż pracy, najwięcej odpowiedzi udzielił personel pracujący w zawodzie powyżej 21. lat (58%). Wynik jest podobny we wszystkich typach szpitali. Odsetek młodych pracowników ze stażem pracy do 5. lat był najwyższy w szpitalach grupy B 23% i w szpitalach grupy C 16%, w obu przypadkach różnica jest znacząca w porównaniu do szpitali grupy A. Uzyskane wyniki potwierdzają sytuację demograficzną obserwowaną w ostatnich latach w polskich szpitalach, gdzie większość pracowników szczególnie wśród personelu położnych i pielęgniarek stanowią osoby z ponad 20.letnim stażem pracy (tab.1.). Tabela 2. prezentuje liczbę uzyskanych odpowiedzi personelu medycznego w zależności od kategorii szpitala. Najwięcej odpowiedzi udzielił personel szipatali posiadających tytuł Szpital Przyjazny Dziecku (tab. 2). Tab. 1. Struktura zawodowa i staż pracy badanej grupy personelu medycznego Ogółem (N=767) [A] Szpitale Przyjazne Dziecku (N=379) [B] Szpitale po szkoleniu laktacyjnym (N=188) [C] Szpitale bez szkolenia i bez tytułu Szpitala Przyjaznego Dziecku (N=200) ZAWÓD Pediatra / Neonatolog 23% (n=180) 16%(n=61) 33%(n=62) 29%(n=58) Ginekolog-położnik 7% (n=54) 11%(n=42) 2%(n=4) 6%(n=12) Położna 46% (n=353) 47%(n=178) 51%(n=96) 41%(n=82) Pielęgniarka 23% (n=176) 27%(n=102) 14%(n=26) 25%(n=50) STAŻ PRACY 1-5 lat 14% (n=109) 9%(n=34) 23%(n=43) 16%(n=32) 6-10 lat 8% (n=65) 7%(n=27) 8%(n=15) 11%(n=22) lat 6% (n=45) 5%(n=19) 5%(n=9) 8%(n=16) lat 14% (n=102) 17%(n=64) 11%(n=21) 10%(n=20) Powyżej 21 lat 58% (n=447) 61%(n=231) 53%(n=100) 57%(n=114) A,B,C różnice istotne statystycznie przy 95% przedziale ufności Tab. 2. Liczba uzyskanych wywiadów personelu medycznego w poszczególnych szpitalach Liczba szpitali Liczba wywiadów z personelem Szpital z tytułem Szpital 18 (42,85%) 379 (49,42%) Przyjazny Dziecku Szpitale po szkoleniu laktacyjnym 11 (26,19%) 188 (24,51%) Szpitale bez szkoleń 13 (30,96%) 200 (26,07%) Suma 42 (100,0%) 767 (100,0%) 52

4 B. Broers et al. Ocena wdrażania praktyk laktacyjnych w ramach standardu opieki okołoporodowej Realizacja kontaktu skóra do skóry Pozostawanie w kontakcie skóra do skóry bezpośrednio po porodzie potwierdza 98% personelu Porównując kategorie szpitali, pracownicy szpitali grupy B potwierdzają w 94% przypadków w porównaniu do personelu pozostałych grup szpitali A i C (różnica znacząca). Zalecany w standardzie kontakt skóra do skóry trwający 2. godziny lub dłużej potwierdzony został przez 91% badanych w szpitalach grupy A różnica znacząca w stosunku do wyników w grupie szpitali B i C. Porównując odpowiedzi w szpitalach o różnych poziomach referencyjnych, kontakt skóra do skóry trwający 2. godziny lub dłużej został potwierdzony w 85% w szpitalach I i II stopnia referencyjnego, najmniej odpowiedzi twierdzących udzielili pracownicy szpitali III stopnia referencyjnego 71% (różnica znacząca). Ryc. 1. Nieprawidłowa procedura skóra do skóry (Fot. Materiały własne: Barbara Królak-Olejnik) Ocena poprawności kontaktu skóra do skóry Prawidłowy kontakt matka-noworodek bezpośrednio po porodzie polega na ułożeniu nagiego noworodka na nagiej piersi matki (skin to skin contact - SSC). Matkę i dziecko można przykryć podgrzaną wcześniej pieluszką lub kocykiem. W takiej pozycji dochodzi do kolonizacji noworodka bakteriami matki oraz umożliwione jest pierwsze karmienie. Oprócz dostarczenia ciepła, SSC wnosi również korzyści emocjonalne pomiędzy matką a noworodkiem i redukcję stresu pourodzeniowego dla noworodka. Według światowych rekomendacji SSC powinno trwać przynajmniej dwie godziny po porodzie [13]. Ocena poprawności realizacji tego zalecenia standardu przeprowadzona została na podstawie oceny zdjęcia zamieszczonego w kwestionariuszu ankiety przedstawiającego przykład nieprawidłowego kontaktu skóra do skóry (ryc.1.). Uzyskano 97% odpowiedzi poprawnych wśród ogólnej liczby personelu, wyniki były podobne we wszystkich grupach szpitali, jak również poziomu referencyjności (ryc.2.) Ocena udzielenia przez personel medyczny bezpośredniej (tuż po urodzeniu, jeszcze na sali porodowej) pomocy matkom w przystawieniu dziecka do piersi Pomoc w przystawieniu dziecka do piersi na sali porodowej deklarowała zdecydowana większość personelu - 98% ogólnej liczby badanych. Jednocześnie najwyższy odsetek deklaracji pomocy uzyskano wśród personelu szpitali grupy A 99% (różnica istotnie statystycznie wyższa w porównaniu do 97% w grupie C i 94% w grupie B). W szpitalach o różnym poziomie referencyjnym nie uzyskano znaczących różnic - we wszystkich szpitalach odpowiedzi twierdzącej udzieliło 98% badanych (ryc.2). Ocena poprawności karmienia piersią Prawidłowe uchwycenie piersi przez noworodka charakteryzuje się szeroko otwartymi ustami (kąt rozwarcia górnej a dolnej wargi wynoszący minimum 130 ), duża część otoczki znajduje się w ustach dziecka, czubek nosa i brody Ryc. 2. Rozkład odpowiedzi pracowników medycznych dotyczący oceny procedury kontaktu skóra do skóry z uwzględnieniem kategorii szpitala 53

5 GinPolMedProject 1 (51) 2019: opierają się na piersi, wywinięta dolna i odchylona górna warga, policzki noworodka są wypełnione, okrągłe (ryc.3.) [14]. Rozkład uzyskanych odpowiedzi prezentują ryciny 4 i 5. Ocena stopnia infomowania matek o korzyściach karmienia piersią Personel wszystkich szpitali udzielił odpowiedzi twierdzącej (99% badanych) udziela informacji o korzyściach karmienia piersią. Ryc. 3. Prawidłowe uchwycenie piersi przez noworodka (Fot. Materiały własne: Barbara Królak-Olejnik) Ocena poziomu wiedzy w zkresie znajomości pokarmu pierwszego wyboru do dokarmiania noworodka Jako pokarm pierwszego wyboru personel szpitali wskazuje najczęściej odciągnięte mleko własnej matki. Odpowiedzi takiej w najwyższym odsetku udzielili pracownicy szpitali z tytułem Szpital Przyjazny Dziecku (grupa A) - 93% w porównaniu do 85% (grupa C) i 83% (grupa B). Mleko początkowe, jako pokarm pierwszego wyboru w przypadku suplementacji noworodka wskazywane było najczęściej w szpitalach grupy C (12%) i grupy B (10%) - różnica znacząca w stosunku do grupy A. Porównując odpowiedzi w szpitalach w zależności od stopnia referencyjności nie uzyskano znaczących różnic. DYSKUSJA Pozytywne wzorce i postawy w żywieniu początkowym mają duży wpływ na zdrowie w okresie dorosłości. Liczne dane w światowej literaturze przedstawiają dużą zależność pomię- Ryc. 4. Rozkład odpowiedzi pracowników medycznych dotyczący oceny poprawności karmienia piersią z uwzględnieniem kategorii szpitala Ryc. 5. Rozkład odpowiedzi pracowników medycznych dotyczący oceny poprawności karmienia piersią z uwzględnieniem poziomu referencyjności szpitala 54

6 B. Broers et al. Ocena wdrażania praktyk laktacyjnych w ramach standardu opieki okołoporodowej dzy wsparciem laktacyjnym przez personel medyczny a początkiem laktacji oraz kontynuacją karmienia piersią po wypisie ze szpitala. Brak interwencji profesjonalnego wsparcia laktacyjnego przez personel medyczny (położne, lekarze rodzinni, pediatrzy, ginekolodzy), którzy znają aktualne zalecenia dotyczące żywienia niemowląt, prowadzi do spadku kontynuacji karmienia po porodzie. Badanie sondażowe wśród kobiet tych samych szpitali było pierwszym badaniem dotyczącym karmienia piersią i żywienia niemowląt w ciągu pierwszych 12. miesięcy po porodzie [12,15]. Zarówno w przypadku deklaracji matek, jak i personelu szpitali najwyższy stopień realizacji standardów okołoporodowych zaobserwowano w szpitalach posiadających tytuł Szpital Przyjazny Dziecku. Wyniki badań ankietowych nie wydają się być zaskakujące, ponieważ pracownicy medyczni tych szpitali powinni realizować program 10 Kroków do Udanego Karmienia Piersią zgodnie z posiadanym przez szpital tytułem. Tylko 25% szpitali w Polsce zostało nagrodzonych tym tytułem, a tylko nieliczne zostały ponownie certyfikowane i nadal posiadają ten tytuł [16]. W szpitalach z pozostałych grup (szpitale po szkoleniu laktacyjnym oraz szpitale bez szkolenia i bez tytułu Szpital Przyjazny Dziecku ) poziom spełnienia standardów jest niższy. W przypadku wszystkich rodzajów szpitali zaobserwowano, że pracownicy medyczni wszystkich badanych szpitali oceniają stopień realizacji standardów wysoko. Personel medyczny z wszystkich badanych szpitalach częściej deklarował realizację poszczególnych zaleceń standardów. Pracownicy medyczni częściej podają, że udzielają matkom informacji o korzyściach związanych z karmieniem piersią oraz o dostępnych formach poradnictwa i pomocy laktacyjnej niż to wynika z deklaracji matek [12,16]. Zalecane poradnictwo oraz opiekę laktacyjną zgodnie z nowym obowiązującym od 1 stycznia 2019 roku standardzie organizacji opieki okołoporodowej powinno w znacznym stopniu poprawić świadomość społeczeństwa w zakresie odżywiania noworodków oraz konsekwencji zdrowotnych przedwczesnego zakończenia karmienia [17]. WNIOSKI 1. Wiedza i świadomość personelu medycznego w zakresie wytycznych dotyczących poradnictwa laktacyjnego jest na wysokim poziomie. Położne biorą największy udział wśród pracowników medycznych w implementacji standardu. Udział pediatrów i neonatologów w procedury promujące naturalne odżywianie noworodków i niemowląt jest wysoki. 2. Pracownicy medyczni szpitali posiadających tytuł Szpital Przyjazny Dziecku najczęściej deklaryują realizację standardów opieki okołoporodowej. 3. Informowanie matek o korzyściach karmienia piersią deklarują wszyscy pracownicy medyczni bez względu na kategorię szpitala. 1. Li R, Fein S, Grummer Strawn L. Do infants fed from bottles lack self regulation of milk intake compared with directly breastfed infants? Pediatrcs 2010;125(6): Kowalewska Kantecka B. Breastfeeding an important element of health promotion. Developmental Period Medicine 2016;XX,5: Indicators for assessing infant and young child feeding practices. Geneva, Switzerland: World Health Organization; Available from: 4. Li L, Zhang M, Scott JA, Binns CW. Factors associated with the initiation and duration of breastfeeding by Chinese mothers in Perth, Western Australia. Journal of human lactation: official journal of International Lactation Consultant Association. 2004;20(2): Taveras EM, Capra AM, Braveman PA et al. Clinician support and psychosocial risk factors associated with breastfeeding discontinuation. Pediatrics 2003;112(1 Pt 1): Deklaracja Innocenti - o ochronie, propagowaniu i wspieraniu karmienia piersią. Warszawa: Federacja Konsumentów; Kowalewska Kantecka B. Implementation of breastfeeding promotion. Dev Period Med.2016;XX,5: Sagan A. Panteli D. Golinowska S i wsp. Zarys systemu ochrony zdrowia. Drukarnia Open Eye,Warszawa 2012; Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie standardów postępowania oraz procedur medycznych przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych z zakresu opieki okołoporodowej sprawowanej nad kobietą w okresie fizjologicznej ciąży, fizjologicznego porodu, połogu oraz opieki nad noworodkiem (Rozp. MZ z dn ). 10. Willińska M. Dlaczego warto karmić piersią? GdL 6_ Helwich E. Wilińska M. Borszewska-Kornacka MK, Królak-Olejnik B i wsp. Program wczesnej stymulacji laktacji dla ośrodków neonatologicznych i położniczych III poziomu referencyjnego. Stand Med. Pediatr 2014; 11,1:9-25, 27-45, Królak-Olejnik B, Błasiak I, Szczygieł A. Promotion of breastfeeding in Poland: the current situation. J Int Med Res 2017 Dec;45(6): Singh K, Khan S, Carvajal Aguirre L et al. The importance of skin to skin contact for early initiation of breastfeeding in Nigeria and Bangladesh J Glob Health Dec; 7(2): Published online 2017 Dec 20. doi: /jogh PMCID: PMC PMID: Żukowska Rubik M. Nehring Gugulska M. Sztuka karmienia piersią. Karmienie piersią w teorii i praktyce. Medycyna Praktyczna Kraków 2017; PIŚMIENNICTWO 55

7 GinPolMedProject 1 (51) 2019: Królak-Olejnik B, Hordowicz M. Ocena sposobu żywienia noworodków i niemowląt do 12. miesiąca życia - wieloośrodkowe badanie ankietowe Stand Med. Pediatr 2016;13,6: Królak-Olejnik B. Realizacja praktyk sprzyjających laktacji w ramach obowiązującego standardu opieki okołoporodowej - wieloośrodkowe badanie ankietowe Stand Med. Pediatr 2016;13,4: Szczygieł A, Królak-Olejnik B, Paluszyńska D. Czynniki ryzyka przedwczesnego zakończenia karmienia naturalnego - wstępne wyniki polskich badań wieloośrodkowych Post Neonatol 2015;21,2: