INWENTARZ. Nr zespołu 34. Zespołu (zbioru) akt Sekretariat Rektora Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. z lat

Transkrypt

1 309 Archiwum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika ul. Mickiewicza 2/ Toruń INWENTARZ Zespołu (zbioru) akt Sekretariat Rektora Uniwersytetu Mikołaja Kopernika z lat Nr zespołu 34

2 WSTĘP DO INWENTARZA I Dzieje twórcy zespołu Uniwersytet Mikołaja Kopernika powstał 24 sierpnia 1945 roku na mocy uchwały Rady Ministrów, którą 11 września zatwierdziło Prezydium Krajowej Rady Narodowej 1. Propozycje utworzenia na terenie Pomorza uczelni pojawiły się wcześnie. Pierwsze próby można odnieść do średniowieczna i bulli papieża Urbana VI z 9 lutego 1386 roku skierowanej do wielkiego mistrza Konrada Zöllnera von Rotenstein, w której była mowa o powołaniu uniwersytetu w Chełmnie. Decyzja nie dotyczyła bezpośrednio Torunia, ale już Fryderyk Wielki wahał się czy siedzibę uniwersytetu umieścić w Chełmnie, Toruniu czy we Frankfurcie nad Odrą. Ostatnią próbę założenia uczelni w grodzie Kopernika podjął w 1793 roku minister oświaty Otton Karol von Voss. W okresie międzywojennym w prasie pojawiały się postulaty różnych środowisk domagające się utworzenia w Toruniu wyższej uczelni. Koncepcję i realne możliwości powołania uniwersytetu w 1930 roku przedstawił na łamach Kuriera Poznańskiego profesor Uniwersytetu Poznańskiego Zygmunt Moczarski. W 1938 zapadła decyzja o powołaniu z początkiem 1940 roku w Toruniu uniwersytetu pomorskiego, jako filii Uniwersytetu Poznańskiego. Na profesorów w toruńskiej filii zamierzano powołać geografa Rajmunda Galona i historyka Karola Górskiego. Realizację planu przerwał wybuch II wojny światowej 2. Do projektu wrócono już w pierwszych miesiącach 1945 roku. 13 kwietnia tr. w Toruniu ukonstytuował się Komitet Organizacyjny Uniwersytetu na czele którego stał delegat rządu dr Henryk Świątkowski, jako prezes. Rezultatem intensywnej pracy komitetu, wielu organizacji oraz władz administracyjnych i politycznych było powołanie Uniwersytetu Mikołaja Kopernika 3. 1 Powstanie i pierwsze dziesięć lat UMK : wybór źródeł, wyd. H. Duczkowska-Moraczewska. Toruń 1995, nr 22 (Dziennik Ustaw 1945, nr 34 poz. 208). Dekret ogłoszono w Dzienniku Ustaw 19 września 1945 r. Zob. też: S. Burhardt, J. Mossakowski, Z prehistorii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Toruń 1946, s. 7 i n.; L. Kolankowski, Powstanie i organizacja uniwersytetu, [in:] Uniwersytet Mikołaja Kopernika , [red. R. Galon et al.]. Warszawa 1957, s. 14 i n. 2 R. Kozłowski, Zarys dziejów Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu , [in:] A. Supruniuk, M. A. Supruniuk, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w fotografiach: Toruń 2011, s Kwestia ta poruszana była np. w publikacjach Instytutu Bałtyckiego zob.: Sprawa wyższej uczelni na Pomorzu, Toruń Powstanie i pierwsze, nr 1-21 dokumenty dotyczące powołania uniwersytetu w Toruniu. 22 listopada 1945 r. Komitet Organizacyjny Uniwersytetu w Toruniu przekształcił się w Towarzystwo Przyjaciół UMK i Młodzieży Akademickiej, ibidem, nr 61, 62. Zob. też: A. Felski, Uniwersytet toruński dziełem demokratycznej Polski, Jednodniówka UMK: wydana staraniem nakładem "Bratniej Pomocy" Studentów w dniu inauguracji Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 1946, s. 5. 2

3 Zgodnie z artykułem 3 dekretu z 24 sierpnia 1945 roku na nowym uniwersytecie utworzono dwa wydziały: Matematyczno-Przyrodniczy i Humanistyczny 4. Organizację Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego rektor prof. Ludwik Kolankowski powierzył byłemu profesorowi Uniwersytetu Stefana Batorego (USB) w Wilnie Janowi Prüfferowi, mianując go dziekanem. Już 4 października 1945 roku dziekan zwołał pierwsze posiedzenie Rady Wydziału, które odbyło się w siedzibie Zakładu Zoologii przy ul. Danielewskiego 6. Do połowy grudnia fakultet miał prowizoryczne władze. 14 grudnia tr. odbyły się pierwsze wybory dziekana, na którego wybrano prof. Prüffera, prodziekanem został prof. Edward Passendorfer, a sekretarzem wydziału prof. Antoni Basiński. Struktura nowo powstałego wydziału oparta była na przedwojennym systemie katedr. Z przyznanych etatowych 24 katedr w końcu 1945 roku funkcjonowało 17. Zajęcia dla słuchaczy rozpoczęły się 3 grudnia 1945 roku zainaugurował je wykład znakomitego matematyka prof. Juliusza Rudnickiego 5. Od początku na wydziale prężnie działała astronomia. Jej twórcy, prof. Władysławowi Dziewulskiemu udało się od podstaw wybudować niewielki pawilon obserwacyjny w Piwnicach pod Toruniem. Majątek ten uczelnia otrzymała we wrześniu 1946 roku. Prace budowlane przy pawilonie obserwacyjnym ruszyły jesienią 1947 roku i zakończyły się rok później. W nowym obserwatorium pierwsze obserwacje astronomiczne prowadzono przy pomocy wypożyczonego z Uniwersytetu w Harwardzie (USA) astrografu Drapera, który był zalążkiem przyszłego centrum astronomicznego 6. Na początku roku 1947/48 Wydział Matematyczno-Przyrodniczy liczył 25 katedr, które zajmowało 22 samodzielnych pracowników naukowych, 57 pomocniczych oraz 34 technicznych. Do 1948 roku władze dziekańskie były wybierane przez Radę Wydziału spośród jej członków. Od roku 1948/49 władze powoływał minister oświaty. W 1950 roku rozpoczęła się reorganizacja wydziału dziekanem mianowano prof. Henryka Szarskiego, a prodziekanem prof. Witolda Zacharewicza. Z dniem 1 września 1951 roku Wydział Matematyczno-Przyrodniczy rozwiązano i utworzono z niego dwa nowe wydziały: Matematyki, Fizyki i Chemii oraz Biologii i Nauk o Ziemi 7. 4 Powstanie i pierwsze, nr J. Prüffer, Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, [in:] Uniwersytet Mikołaja Kopernika , [red. R. Galon et al.]. Warszawa 1957, s ; Powstanie i pierwsze, nr 40 protokół pierwszego posiedzenia Rady Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego (z 4 października 1945 r.); ibidem, nr 79 sprawozdanie dziekana Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego od 1 grudnia 1945 do 31 stycznia 1946 r. 6 Powstanie i pierwsze, nr 94. Zob. też: S. Jaśkowski, Wydział Matematyki, Fizyki i Chemii, [in:] Uniwersytet Mikołaja Kopernika , [red. R. Galon et al.]. Warszawa 1957, s (podrozdział: Katedry Astronomii i Astrofizyki). 7 J. Prüffer, Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, s Zob. też: Powstanie i pierwsze, nr 117 (s dotyczą Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego). 3

4 W ciągu sześciu lat istnienia fakultetu odbyło się na nim 17 promocji doktorskich i sześć habilitacyjnych. Pierwszą habilitację dr Witolda Sylwanowicza przeprowadzono 15 sierpnia 1946 roku. Pierwsze egzaminy doktorskie mgr Janiny Wengris i mgr Eugeniusza Skorko odbyły się w końcu roku akademickiego 1945/46. Dyplomy magisterskie otrzymało 106 osób 8. Poszczególne jednostki wydziału mieściły się w kilku gmachach: przy ul. Sienkiewicza 30/32, przy ul. Grudziądzkiej 5/7, przy ul. Mickiewicza 61 oraz willi przy ul. Danielewskiego 6. Organizatorem Wydziału Humanistycznego był inny były profesor USB Konrad Górski, który wstępne prace przygotowawcze podjął już w sierpniu 1945 roku. Opracowany przez niego projekt struktury przewidywał utworzenie 26 katedr, w tym sześciu historycznych. Od początku prof. Górski prowadził rozległą korespondencję z historykami ubiegającymi się o zatrudnienie na UMK, jednak ostateczne decyzje w tych kwestiach należały do rektora prof. L. Kolankowskiego, który był faktycznym twórcą pierwszego zespołu historyków na Wydziale Humanistycznym 9. Pierwsze posiedzenie rady wydziału, na którym wybrano władze dziekańskie, odbyło się 18 grudnia 1945 roku. Dziekanem został prof. Konrad Górski, prodziekanem prof. Kazimierz Sośnicki listopada 1945 roku, w momencie rozpoczęcia wykładów dla studentów humanistyki, na wydziale funkcjonowało 12 katedr, na których zatrudnionych było 15 profesorów, 10 lektorów oraz blisko 20 asystentów 11. W roku 1946/47 wydział liczył już 28 katedr i dwie etatowe docentury, 25 samodzielnych pracowników naukowych oraz 41 pomocniczych. W roku 1948/49 istniało 28 katedr na których zatrudnionych było 22 samodzielnych i 58 pomocniczych pracowników naukowych. Wkrótce po powstaniu uczelni jeszcze w 1945 roku na wydziale wydano 11 dyplomów magisterskich J. Prüffer, Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, s , wykaz prac doktorskich i habilitacji oraz osób, które ukończyły Wydział Matematyczno-Przyrodniczy do roku Obrony doktoratów mgr Janiny Wengrisówny i mgr Eugeniusza Skorko odbyły się w czerwcu 1946 r., chociaż we wszystkich wydawnictwach podawana jest data 5 stycznia 1946 r., czyli dzień pierwszej inauguracji roku akademickiego na UMK. 9 B. Nadolski, Wydział Humanistyczny, [in:] Uniwersytet Mikołaja Kopernika , [red. R. Galon et al.]. Warszawa 1957, s Wszystkie katedry Wydziału Humanistycznego prowadziły wspólną bibliotekę. Zob. też: K. Górski, O początkach UMK i organizowaniu Wydziału Humanistycznego, [in:] Uniwersytet Mikołaja Kopernika: wspomnienia pracowników, pod red. A. Tomczaka. Toruń 1995, s. 70; Powstanie i pierwsze, nr 41, 46, 49, 53, 56, 58, Powstanie i pierwsze, nr Ibidem, nr 70 w rozporządzeniu ministerialnym z 20 grudnia 1945 r. na Wydziale Humanistycznym przewidywano utworzenie 27 katedr, a na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym 24 katedr. Ibidem, nr 95 sprawozdanie z działalności wydziału w roku 1945/46. Pierwsze wykłady w Collegium Minus wygłosili profesorowie: Tadeusz Czeżowski i Stefan Srebrny. 12 B. Nadolski, Wydział Humanistyczny, s. 40, 82. Zob. też: Powstanie i pierwsze, nr 117 (s dotyczą Wydziału Humanistycznego). 4

5 W roku 1948/49 pojawiła się koncepcja utworzenia Instytutu Historii z siedmioma katedrami, a w grudniu 1950 roku ówczesny dziekan prof. Bronisław Włodarski przedstawił propozycję podziału Wydziału Humanistycznego na dwa: Filologiczny i Historyczny 13. W ciągu pierwszych pięciu lat działalności na Wydziale Humanistycznym odbyło się 30 promocji doktorskich i sześć habilitacyjnych. Dyplom magistra otrzymało 238 osób. Pierwsza promocja doktorska mgra Bolesława Kielskiego miała miejsce 26 czerwca 1946 roku, a habilitacyjna także dra Bolesława Kielskiego 18 listopada 1946 roku 14. Od początku siedzibą wydziału było Collegium Maius przy ul. Fosa Staromiejska 3. Rozporządzenie z 24 sierpnia 1945 roku zawierało klauzulę uprawniającą ministra oświaty do erygowania, w drodze rozporządzenia, kolejnych wydziałów z czego władze nowopowstałej uczelni szybko skorzystały. Wydział Prawno-Ekonomiczny, trzeci z kolei, formalnie utworzony został rozporządzeniem ministra oświaty z dnia 5 listopada 1945 roku, ale de facto prace organizacyjne podjęto wcześniej 15. Już 4 października tr. pojawiło się urzędowe ogłoszenie z informacją o zapisach na ten wydział. Z upoważnienia rektora pierwszym jego organizatorem został mgr Witold Reiss, późniejszy zastępca profesora w Katedrze Prawa Administracyjnego. Wzmocnienie kadrowe jednostki nastąpiło z chwilą przybycia do Torunia sporej grupy profesorów z byłego Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. Dzięki temu w rok później, 9 października 1946 roku minister oświaty powołał w Olsztynie, afiliowane przy Wydziale Prawno- Ekonomicznym UMK, Studium Prawno-Administracyjne (obsługiwane przez profesorów z Torunia, zlikwidowane zostało 19 lipca 1948) 16. Pierwsze posiedzenie rady Wydziału Prawno-Ekonomicznego poświęcone głównie sprawom organizacyjnym i wyborowi dziekana odbyło się 4 stycznia 1946 roku. Pierwszym dziekanem został prof. Michał Wyszyński, pełniącym obowiązki prodziekana zastępca profesora mgr Witold Reiss, potem prodziekanem był prof. Władysław Namysłowski. Fakultet obejmował zarówno sekcję prawną, jak i ekonomiczną. Na mocy rozporządzenia ministra oświaty z 18 stycznia 1946 roku utworzono na nim 16 katedr, obsadzonych przez Powstanie i pierwsze, nr 143. W styczniu 1951 r. ministerstwo ogłosiło zmiany organizacyjne na Wydziałach Humanistycznych, ibidem, nr 146. Zob. też: ibidem, nr 163, 164 rozporządzenia z 15 maja 1952 r. o zmianach organizacyjnych na UMK. 14 B. Nadolski, Wydział Humanistyczny, s w tym wykaz prac doktorskich i habilitacji oraz statystyka studentów (do roku akademickiego 1950/51). 15 Powstanie i pierwsze, nr 51, 52, 57, 73 protokół z pierwszego posiedzenia Rady Wydziału Prawno-Ekonomicznego z 4 stycznia 1946 r. 16 Ibidem, nr 77, 98, 99, 117 (s dotyczą Wydziału Prawno-Ekonomicznego), 119, 121, 135; W. Namysłowski, Wydział Prawa, [in:] Uniwersytet Mikołaja Kopernika , [red. R. Galon et al.]. Warszawa 1957, s , Studium istniało do końca roku 1950/51. 5

6 samodzielnych pracowników naukowych, czterech wykładowców oraz 19 pomocniczych sił naukowych. Z powodu braku obsady profesorskiej w styczniu 1946 roku działało tylko pięć katedr, resztę powierzono zastępcom profesora 17. W pierwszym okresie istnienia na wydziale realizowany był przedwojenny program nauczania. Już od roku akademickiego 1946/47 władze zwierzchnie przygotowały nowy program studiów prawniczych dostosowany do ówczesnego socjalistycznego i społecznego życia, gdzie m. in. obok przedmiotów obowiązkowych wprowadzono przedmioty specjalne. Zmiany dotyczyły głównie trzech sekcji: cywilistycznej, kryminologicznej i administracyjnej. W roku 1948/49 w związku z niemożnością obsadzenia katedr ekonomicznych zmieniono nazwę fakultetu na Wydział Prawa, przy czym ekonomia stała się wówczas jednym z wykładanych przedmiotów 18. Od roku 1949/50 obowiązywał trzystopniowy program nauczania, ale zasadniczych zmian w organizacji wydziału nie było 19. W związku z prowadzeniem w 1951/52 roku kursu trzyletniego wstrzymano zapisy studentów na pierwszy rok studium czteroletniego, które zakończyło działalność w październiku 1952 roku. Do roku 1953, czyli momentu likwidacji Wydziału, dyplom ukończenia studiów otrzymało 1099 magistrów prawa i 316 absolwentów studiów prawniczych I stopnia. W ciągu ośmiu lat działalności fakultetu odbyły się na nim 24 doktoraty i jedna habilitacja. Pierwsze promocje doktorskie magistrów: Tadeusza Cieślaka, Franciszka W. Orzechowskiego i Leonidasa Serafinowicza miały miejsce 21 kwietnia 1947 roku, a habilitacja dra Tadeusza Cypriana 19 kwietnia 1950 roku 20. Wydział zajmował gmach Collegium Minus (Harmonijka) przy ul. Fosa Staromiejska 1a. Od momentu powstania uczelni myślano również o powołaniu Wydziału Sztuk Pięknych, tym bardziej że w Toruniu osiadło grono wybitnych artystów, byłych profesorów USB, którzy na Wydziale Humanistycznym tworzyli odrębną sekcję. 7 października 1945 roku, w obecności rektora i dziekana Wydziału Humanistycznego, przeprowadzono personalną obsadę katedr tej sekcji 21. Dalsze prace organizacyjne przebiegały szybko 13 grudnia tr. 17 Powstały wówczas Katedry: Historii Ustroju i prawa Polskiego, Historii Ustroju i Praw Zachodnio-Europejskich, Prawa Kościelnego Nauki Skarbowości i Prawa Skarbowego, Prawa Narodów, Socjologii, Teorii Prawa, Prawa Rzymskiego, Ekonomii Politycznej, Nauki Administracji i Prawa Administracyjnego, Statystyki, Prawa handlowego i Wekslowego, Prawa Cywilnego i Prawa Karnego zob.: W. Namysłowski, Wydział Prawa, s ; Powstanie i pierwsze, nr 77, Faktycznie zmiana nastąpiła na mocy rozporządzenia Ministra Szkół Wyższych i Nauki z 19 października 1950 r. wówczas Wydział Prawno-Ekonomiczny UMK przekształcono na Wydział Prawa, Dziennik Ustaw 1950, nr 51, poz W. Namysłowski, Wydział Prawa, s ; Powstanie i pierwsze, nr 139 rozporządzenie ministra szkół wyższych i nauki z 21 sierpnia 1950 r.; nr 148 memoriał Rady Wydziału Prawa do ministerstwa w sprawie wstrzymania naboru kandydatów na rok 1951/ stycznia 1953 r. Rektor i Senat UMK zwrócili się do ministra A. Rapackiego z prośbą o zarządzenie naboru studentów na Wydział Prawa UMK w roku akademickim 1953/54 Powstanie i pierwsze, nr W. Namysłowski, Wydział Prawa, s wykaz prac doktorskich i habilitacji. 21 Powstanie i pierwsze, nr 43 i 44. 6

7 minister oświaty polecił rektorowi utworzyć na UMK Wydział Sztuk Pięknych. Pierwsze posiedzenie Rady Wydziału odbyło się już 18 grudnia. Funkcję dziekana powierzono prof. Bronisławowi Jamonttowi, prodziekana prof. Tymonowi Niesiołowskiemu 22. Formalnie, dopiero 24 stycznia 1946 roku na mocy rozporządzenia ministra (nr IV-504/46) sekcję przekształcono w Wydział Sztuk Pięknych. Przed końcem roku akademickiego 1945/46 fakultet posiadał osiem katedr, z ośmioma samodzielnymi pracownikami naukowymi oraz 11 pomocniczymi siłami naukowymi, i stale się rozrastał. Realizowano własny program kształcenia, który obejmował edukację artystów, malarzy, rzeźbiarzy, grafików, artystów plastyków w zakresie wnętrz i sztuki dekoracyjnej. Słuchacze fakultetu specjalizowali się także w zakresie konserwatorstwa, zabytkoznawstwa i wiedzy o sztuce 23. W roku 1947/48 zorganizowana została pierwsza wystawa sprawozdawcza. W maju 1950 roku Ministerstwo Oświaty poleciło utworzyć Komisję Likwidującą Wydział; przyczyną była negatywna opinia ministra kultury i sztuki Stefana Dybowskiego. Rozpoczęto akcję ratunkową w wyniku, której po licznych wizytacjach delegaci Ministerstwa Kultury i Sztuki zaproponowali nauczanie studentów na dwóch kierunkach: Studium Konserwatorstwa i Muzealnictwa oraz Studium Artystyczno-Dydaktycznym. Pierwszy z kierunków pokrywał się ze studiami specjalnymi. Drugi miał przygotować kadry plastyków pedagogów 24. Z dniem 1 września 1950 roku z Wydziału Humanistycznego na Wydział Sztuk Pięknych przeniesiona została Katedra Historii Sztuki, której kierownikiem został prof. Kazimierz Hartleb 25. Pracownia Technologii i Technik Malarskich, działająca od 1947 roku przy Katedrze Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa, od początku roku 1950/51 została samodzielną katedrą, kierowaną przez prof. Leonarda Torwirta. W roku 1952 nastąpiły dalsze zmiany: przy Katedrze Rysunku utworzono Pracownię Dydaktyczną, przeznaczoną do prowadzenia zajęć dydaktycznych dla studentów kierunku artystyczno-dydaktycznego. 26 maja tr. na podstawie rozporządzenia ministra szkolnictwa wyższego Katedry: Malarstwa Dekoracyjnego, Pejzażu i Martwej Natury oraz Rysunku połączono w jedną Katedrę Malarstwa i Rysunku wraz z Pracownią Dydaktyczną. W 1953 roku powstała Katedra Malarstwa z trzema zakładami. Do 1955 roku wydział ukończyło 109 absolwentów. Dyplomy otrzymało 45 osób. W ciągu dziesięciu lat 22 Ibidem, nr 57, 65, 66 protokół z pierwszego posiedzenia Rady Wydziału Sztuk Pięknych z 18 grudnia 1945 r. 23 Ibidem, nr 84 i 117 (s dotyczą Wydziału Sztuk Pięknych); S. Narębski, Wydział Sztuk Pięknych, [in:] Uniwersytet Mikołaja Kopernika , [red. R. Galon et al.]. Warszawa 1957, s Powstanie i pierwsze, nr 133 (z 17 maja 1950 r.), nr 136 protokół konferencji przedstawicieli Ministerstwa Kultury i Sztuki oraz rady Wydziału Sztuk Pięknych z 15 lipca 1950 r. Zob. też: S. Narębski, Wydział Sztuk Pięknych, s S. Narębski, Wydział Sztuk Pięknych, s. 281; Powstanie i pierwsze, nr 149,

8 działalności nie obroniono żadnej pracy doktorskiej, ani habilitacyjnej 26. Siedziby wydziału znajdowały się w: willi przy ul. Moniuszki 10, Collegium Maius (przy Fosie Staromiejskiej 3), Collegium Minus (przy Fosie Staromiejskiej 1a) oraz od 1948 roku w Collegium Maximum (Dwór Artusa) przy Rynku Staromiejskim 6. Niepowodzeniem zakończyły się starania władz uczelni o powołanie kolejnych fakultetów, tradycyjnie związanych ze strukturami przedwojennych uniwersytetów, takich jak: teologiczny, lekarski 27 czy rolniczy 28. Wydział Teologiczny USB po wyjeździe z Wilna zatrzymał się w Białymstoku, skąd jego pracownicy podjęli starania o włączenie w struktury tworzącego się w Toruniu uniwersytetu. Zabiegał o to m. in. ks. prof. Antoni Pawłowski, który próbował nawiązać kontakt najpierw z prof. Janem Wilczyńskim, a następnie z rektorem prof. L. Kolankowskim. Mimo zachowania dyskrecji informacje o rozmowach dotarły do lokalnych władz PPR, które starania te uznały za przejaw klerykalizmu środowiska uniwersyteckiego 29. Pierwsze lata funkcjonowania Uniwersytetu Mikołaja Kopernika (do roku 1949), charakteryzowały się dynamicznym rozwojem struktur organizacyjnych. Na uczelni zatrudnionych było wielu wybitnych uczonych, którzy w krótkim czasie mimo trudnych warunków stworzyli podwaliny pod liczące się zespoły badawcze. Należy wymienić profesorów: Aleksandra Jabłońskiego organizatora toruńskiej fizyki, Władysława Dziewulskiego twórcę astronomii, Antoniego Basińskiego chemii, Konrada Górskiego polonistyki, czy historyków Karola Górskiego i Bronisława Włodarskiego. Struktury organizacyjne nowo powstałego uniwersytetu nawiązywały do wzorców międzywojennych. Podstawową jednostkę stanowiły katedry i w nich koncentrowała się działalność naukowodydaktyczna. Obowiązywała wolność badań naukowych i nie było dyscypliny studiów, a cała społeczność akademicka swoją aktywność kierowała na sprawy organizacji i budowy od podstaw warsztatów naukowych, bibliotek czy laboratoriów. W ciągu niespełna kilku lat struktura organizacyjna uczelni uległa ewolucji i zmianom. W ramach poszczególnych 26 S. Narębski, Wydział Sztuk Pięknych, s , 285, statystyki studentów; Powstanie i pierwsze, nr 163, Powstanie i pierwsze, nr 76 apel studentów UMK z 11 stycznia 1946 r. do JM Rektora prof. Ludwika Kolankowskiego o powołanie wydziału lekarskiego; ibidem, nr 117 (s. 175 dotyczy powołania Wydziału Rolnego). W przemówieniu z 6 listopada 1948 r. rektor prof. Karol Koranyi wspominał również o próbach utworzenia Wydziału Farmaceutycznego, ibidem, nr 125. Prośba o powołanie wspomnianego wydziału była skierowana do ministra już 9 grudnia 1946 r., ibidem, nr Ibidem, nr 114 protokół komisji do realizacji wniosku o utworzeniu Wydziału Rolnego UMK z 4 lutego 1948 r., nr 122, 125. Odpowiednie zaplecze dla tego wydziału przygotowywano niemal od pierwszych dni istnienia uczelni. Swoistym reliktem tych starań jest dzisiaj ponad 700 ha ziemi ornej w posiadaniu UMK. 8

9 fakultetów likwidowano niektóre katedry 30. Po przeprowadzonych przez ministerstwo reformach do 1134 zmniejszyła się liczba studentów (w 1954). We wrześniu 1950 roku rozporządzeniem ministerstwa wprowadzono wojskowe szkolenie studentów 31. Od roku 1950 w związku ze zmianami organizacyjnymi na Wydziale Humanistycznym utrzymały się tylko dwa kierunki: historyczny i filologiczny, na które odbył się nabór. Ogółem na wspomnianym wydziale zlikwidowano 12 kierunków studiów. Reorganizacji uległy struktury wewnętrzne: w miejsce pojedynczych katedr powstały katedry zespołowe. Ze względu na rejonizację niektórych kierunków studiów, zamknięto kilka katedr, a ich pracowników i wyposażenie przeniesiono do innych uczelni, w tym m. in.: Zygmunta Czernego, Gustawa Fossa, Andrzeja Lewickiego czy Eugeniusza Słuszkiewicza. Kilku profesorów odsunięto od prowadzenia zajęć, m. in. profesorów Konrada Górskiego i Henryka Elzenberga. W 1952 roku utworzono dodatkowe cztery katedry, a zlikwidowano Katedrę Historii Europy Wschodniej 32. Przez pierwsze pięciolecie studenci kształcili się na dziesięciu kierunkach: historii, filologii polskiej, pedagogice, filozofii i psychologii, filologii klasycznej, filologii romańskiej, filologii angielskiej, filologii niemieckiej, filologii słowiańskiej i rosyjskiej, etnologii i etnografii, historii sztuki, językoznawstwie indoeuropejskim. 29 maja 1952 roku na mocy zarządzenie ministra szkolnictwa wyższego powstał zespół katedr historii, który złożony był z pięciu katedr z zakładami 33. Kolejne katedry zniesiono i utworzono nowe we wrześniu 1954 roku 34. W latach na Wydziale Humanistycznym odbyło się 11 promocji doktorskich i dwie habilitacyjne. Dyplom magistra otrzymało 369 osób, a dyplomy I stopnia w latach 1950/ / osoby Ibidem, nr 17 list ks. prof. Antoniego Pawłowskiego do rektora Kolankowskiego z 8 sierpnia 1945 r. Zob. też.: ibidem, nr 15. Na temat przyłączenia Wydziału Teologicznego do UMK pisał: S. Hołodok, Wydział Teologiczny Uniwersytetu Stefana Batorego w Białymstoku ( ), Studia Teologiczne t. 10:1992, s Powstanie i pierwsze, nr 163, 164 rozporządzenie ministerstwa z 15 maja 1952 r. w sprawie zmian na wydziałach: Humanistycznym, Prawa, Sztuk Pięknych, Matematyki, Fizyki i Chemii oraz Biologii i Nauk o Ziemi. 31 Ibidem, nr Studium zostało utworzone 1 grudnia 1950 r. 32 B. Nadolski, Wydział Humanistyczny, s. 42; B Włodarski, Zespół Katedr Historii, s. 44 powstały wówczas Katedry: Historii Narodów ZSSR, Archiwistyki i Nauk Pomocniczych Historii, Historii Nowoczesnej. Zob. też: Powstanie i pierwsze, nr 161 pismo dziekana z 6 lutego 1952 o trudnościach wydziału. Na Wydziale Humanistycznym zlikwidowano 11 katedr w tym katedry: psychologii, filologii klasycznej, romańskiej, niemieckiej, angielskiej, prehistorii, etnologii. 33 B. Włodarski, Zespół Katedr Historii, [in:] Uniwersytet Mikołaja Kopernika , [red. R. Galon et al.]. Warszawa 1957, s Powstanie i pierwsze, nr 163 zarządzenie z 15 maja 1952 w sprawie utworzenia nowych katedr na wydziale. 18 lutego 1955 r. Zespół Katedr Historii zwrócił się z wnioskiem do Ministerstwa Szkolnictwa Wyższego o przekształcenie go w Instytut Historyczny UMK. 34 Powstanie i pierwsze, nr B. Nadolski, Wydział Humanistyczny, s w tym wykaz prac doktorskich i habilitacji oraz statystyka studentów (do roku akademickiego 1950/51). W sumie w ciągu dziesięciu lat działalności wydziału dyplomy magistra otrzymało 607 osób, obroniono 41 prac doktorskich i osiem habilitacyjnych. 9

10 Z dniem 1 września 1951 roku na mocy decyzji Ministerstwa Szkolnictwa Wyższego dokonano także reorganizacji Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego, który podzielono na dwa fakultety: Biologii i Nauk o Ziemi oraz Matematyki, Fizyki i Chemii 36. Rozdzielono Radę Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego i od tego momentu zaczęto prowadzić osobną ewidencję studentów obu nowych fakultetów. Na organizatora Wydziału Matematyki, Fizyki i Chemii UMK minister Adam Rapacki powołał prof. Witolda Zacharewicza. Nowy wydział przejął 13 katedr i zachował cztery kierunki kształcenia. Jednak jeszcze w tym roku wydane zostało kolejne zarządzenie ministra, które wprowadzało kolejne zmiany w strukturze jego katedr 37. W tym okresie wydział pod względem liczby studentów i zatrudnionych pracowników naukowych był największym na toruńskim uniwersytecie. Łącznie w latach 1951/ /55 na Wydziale Matematyki, Fizyki i Chemii studiowało 2339 studentów, na czterech kierunkach: matematyce, fizyce, astronomii i chemii. W ciągu pierwszych pięciu lat istnienia nowego fakultetu odbyły się dwie promocje doktorskie. Pierwsza promocja mgr Jana Olszewskiego miała miejsce 12 grudnia 1951 roku. Dyplomy magistra otrzymało 471 osób, a dyplomy pierwszego stopnia 179 osób 38. Główna jego siedziba mieściła się w gmachu przy ul. Grudziądzkiej 5/7. Powstały 1 września 1951 roku Wydział Biologii i Nauki o Ziemi przejął ze starego 16 katedr. Organizatorem nowego fakultetu został prof. Henryk Szarski. Przy okazji reorganizacji, z dawnego Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego, decyzją ministerstwa na Uniwersytet Warszawski przeniesiono Katedrę Geologii (wraz z pracownikami i wyposażeniem). Jej kierownik, prof. Edward Passendorfer, w krótkim czasie stworzył w Warszawie Wydział Geologii. Katedrę Paleontologii na nowym Wydziale Biologii i Nauki o Ziemi przemianowano w nową Katedrę Geologii o charakterze usługowym, jej kierownikiem został prof. Roman Kongiel. Kolejne zmiany wprowadziło rozporządzenie ministra A. Rapackiego z 15 maja 1952 roku, zamknięto wówczas Katedrę Biologii wraz z Hydrobiologią, połączono Katedrę Geografii I i Geografii II w zespołową Katedrę Geografii Fizycznej z dwoma zakładami, Katedrę Geografii III przemianowano na Katedrę Geografii Ekonomicznej, Katedrę Anatomii Człowieka i Higieny Szkolnej na Katedrę Antropologii, Katedrę Anatomii 36 Powstanie i pierwsze, nr 162. Zob. też: S. Jaśkowski, Wydział Matematyki, Fizyki i Chemii, s. 116 i n.; H. Szarski, Wydział Biologii i Nauk o Ziemi, [in:] Uniwersytet Mikołaja Kopernika , [red. R. Galon et al.]. Warszawa 1957, s. 180 i n. 37 S. Jaśkowski, Wydział Matematyki, Fizyki Chemii, s ; Powstanie i pierwsze, nr 157, 160. Zob. też: Ibidem, nr 159 pismo pełniącego obowiązki rektora prof. Leona Kurowskiego do ministerstwa, w którym przekazuje dezyderaty w sprawie geologii. Na UMK studia II stopnia funkcjonowały na kierunkach: fizyka, chemia i geografia. Studia jednolite funkcjonowały jedynie na Wydziale Sztuk Pięknych. Do systemu studiów jednolitych powrócono w roku akademickim 1953/ S. Jaśkowski, Wydział Matematyki, Fizyki Chemii, s statystyka wydziału w latach 1951/2-1954/55. 10

11 Porównawczej wraz z Embriologią na Katedrę Zoologii Ogólnej, Katedrę Zoologii na Katedrę Zoologii Systematycznej i Katedrę Systematyki Roślin na Katedrę Systematyki o Geografii Roślin 39. W roku 1952/53 na wydziale uruchomiono studia II-go stopnia w zakresie geografii fizycznej, a w roku 1953/54 w zakresie zoologii. Ogółem do 1955 roku studiowało 1199 słuchaczy, na dwóch kierunkach: biologii i geografii. W ciągu pierwszych pięciu lat istnienia nowego wydziału odbyły się dwie promocje doktorskie. Pierwsza mgr Władysława Mrózka miała miejsce 15 grudnia 1951 roku. Dyplomy magistra otrzymało 201 osób, a dyplomy pierwszego stopnia 143 osoby 40. Główna siedziba wydziału znajdowała się w gmachu przy ul. Sienkiewicza 30/32. Na czele uniwersytetu stał rektor, wybierany przez senat, który przy jego współudziale zarządzał uczelnią. Na czele wydziału stała Rada Wydziału złożona ze zwyczajnych i nadzwyczajnych profesorów oraz dwóch delegatów z grona docentów danego fakultetu. Rada, najczęściej na okres jednego roku, ale z możliwością ponownej kadencji, wybierała ze swego grona dziekana, który miał do pomocy prodziekana. Obaj wchodzili w skład Senatu Akademickiego wraz z delegatami danego wydziału. Pierwszym rektorem UMK mianowanym przez Prezydenta Krajowej Rady Narodowej Bolesława Bieruta 15 lutego 1946 roku był prof. Ludwik Kolanowski 41. Jednak już od 20 września 1945 roku posiadał on kompetencje rektorskie i przejął trud związany z organizowaniem UMK. Prof. Kolankowski przyjechał do Torunia 22 sierpnia 1945 roku i jako delegat Ministerstwa Oświaty do zorganizowania uniwersytetu został wyposażony we wszelkie kompetencje Senatu i rad Wydziału oraz informację o mającym ukazać się wkrótce akcie erekcyjnym powołującym do życia Uniwersytet Mikołaja Kopernika z dwoma wydziałami: Humanistycznym i Matematyczno-Przyrodniczym. Pierwsze posiedzenie tymczasowego Senatu UMK odbyło się 23 sierpnia 1945 roku w gmachu Zarządu Miejskiego przy Placu Teatralnym, podczas tego spotkania ukonstytuowało się owo gremium w składzie: rektor prof. Ludwik Kolanowski, prorektor prof. Władysław Dziewulski, dziekan Wydziału Matematyczno- Przyrodniczego prof. Jan Prüffer, prodziekan Wydziały Matematyczno-Przyrodniczego prof. Edward Passendorfer, dziekan Wydziału Humanistycznego prof. Konrad Górski, prodziekan Wydziału Humanistycznego i Sekcji Sztuk Pięknych prof. Bronisław Jamontt oraz specjalny 39 H. Szarski, Wydział Biologii i Nauk o Ziemi, s ; Powstanie i pierwsze, nr H. Szarski, Wydział Biologii i Nauk o Ziemi, s statystyka wydziału w latach 1951/ / Powstanie i pierwsze, nr 80 prof. Kolankowski obowiązki rektora z nominacji pełnił do 31 maja 1947 r. W tym odbyły się pierwsze w historii UMK wybory rektora na rok 1947/ /49. Rektorem na dwuletnią kadencję wybrano w dwunastym głosowaniu prof. Kolankowskiego. 11

12 rektorski delegat do spraw młodzieży studenckiej, następnie przewodniczący Senackiej Komisji Kontrolnej prof. Tadeusz Czeżowski 42. Pierwsze, normalne posiedzenie Senatu UMK odbyło się 30 września 1945 roku w sali czytelni Książnicy Miejskiej przy ul. Wysokiej 16. Ustalono na nim m. in. organizację biura rektorskiego, które składało się z czterech zasadniczych referatów: sekretariatu, kwestury, działu personalnego, wydziału gospodarczego (intendentury) 43. Po wojnie kadra naukowa w nowo powstałych uniwersytetach składała się przeważnie z osób pracujących w dawnych ośrodkach naukowych. Większość profesorów zasiadających na katedrach wydziałowych UMK było pracownikami Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, do których później dołączyło grono profesorów z Uniwersytetu Jana Kazimierza ze Lwowa, a także innych ośrodków uniwersyteckich (Kraków, Poznań). Już 23 sierpnia 1945 roku z kancelarii prezydenta miasta Torunia wyszło pismo przydzielające nowo powstałej uczelni budynki dzisiejszego Collegium Maius, Collegium Minus / Harmonijka /, pierwszej siedziby Biblioteki Głównej przy ul. Chopina 12/18 oraz gmach przy ul. Sienkiewicza 30/32, po opuszczeniu ich przez wojska Armii Czerwonej. Wcześniej w październiku 1945 roku, uniwersytet otrzymał dawny Dom Społeczny im. Józefa Piłsudskiego przy ul. Mickiewicza 2/4 (obecnie Dom Studencki nr l), w którym ulokowano całą ówczesną administrację uniwersytecką, czyli biura rektora, sekretariat, dziekanaty, kwesturę, niektóre zakłady naukowe oraz pokoje noclegowe dla przyjezdnych. Uczelnia otrzymała także willę przy ul. Danielewskiego 6, gmach przy ul. Grudziądzkiej 5/7 oraz pomieszczenia przy ul. Mickiewicza Pierwsze wykłady na Wydziale Humanistycznym i tym samym na uniwersytecie toruńskim rozpoczęły się 24 listopada 1945 roku, wygłosili je kolejno profesorowie: Tadeusz Czeżowski i Stefan Srebrny. Ten właśnie dzień należy uznać za moment inaugurujący działalność naukowo-dydaktyczną erygowanej trzy miesiące wcześniej uczelni 45. Dużym zainteresowaniem wśród młodzieży cieszyły się działające od 1945 Kursy Wstępne, a w 1946 roku Kursy Przygotowawcze, które miały na celu dokształcenie przyszłej inteligencji chłopskiej i robotniczej. W 1946 roku zorganizowano dwa kursy, którymi objęto 42 Ibidem, nr 19, 20. Drugie posiedzenie tymczasowego Senatu UMK odbyło się 25 sierpnia 1945 r. w pokoju 302 w gmachu Dyrekcji Kolejowej ibidem, nr Ibidem, nr Ibidem, nr 21. Zob. też: Uniwersytet Mikołaja Kopernika w przestrzeni miasta , oprac. Anna Supruniuk, Mirosław A. Supruniuk, Toruń Wspomniane wykłady odbyły się w Collegium Minus (Harmonijka). W tym samym dniu w Collegium Minus odbyły się także wykłady na Wydziale Prawno-Ekonomicznym wygłosili je: mgr Witold Reiss oraz ks. prof. Michał Wyszyński. 12

13 295 słuchaczy. Zajęcia odbywały się w gmachu przy ul. Grudziądzkiej, gdzie mieściły się sale wykładowe, pracownie i stołówka. W roku 1951/52 nastąpiły zmiany w organizacji studium. Zlikwidowano działające Towarzystwo Przygotowawczych Kursów Uniwersyteckich, które zajmowało się organizacją i funkcjonowaniem tego typu szkoły. Na jego miejsce utworzono osobny Departament Studiów Powszechnych w Ministerstwie Szkół Wyższych. W ten sposób studium w Toruniu stało się integralną częścią UMK i przyjęło nazwę "Studium Przygotowawcze UMK". Automatycznie zmieniły się też cele studium. Od tej pory miało ono przygotowywać przyszłych studentów przodujących w nauce i polityce na wyższe uczelnie. W roku 1954 zlikwidowano studium we wszystkich szkołach wyższych, ponieważ spełniły one swoje zadanie i nie były już potrzebne. Studenci, którzy byli jeszcze w trakcie pobierania nauki, kończyli je na uczelni łódzkiej lub wrocławskiej 46. W początkach lat 50-tych XX wieku utworzono kilka jednostek pozawydziałowych, w tym m. in. Studium Wychowania Fizycznego (1951) 47 oraz Studium Wojskowe (1950). W roku 1953 powołano Studium Praktycznej Nauki Języków Obcych 48. Lektorzy dotychczas należeli do wykładowców Wydziału Humanistycznego i podlegali dziekanowi tego wydziału. Z chwilą utworzenia jednostki powołano jego kierownika, który podlegał bezpośrednio prorektorowi do spraw nauczania. Całe studium podzielono na dwa zespoły: rusycystów i wykładowców języków zachodnio-europejskich. Obydwa zespoły posiadały kierowników odpowiedzialnych za poziom nauczania. Dwa razy w miesiącu zespoły językowe odbywały zebrania, w czasie których omawiano m.in. plan nauczania 49. Od chwili powstania uniwersytetu rozpoczęto prace nad utworzeniem biblioteki uniwersyteckiej. Początkowo myślano o przystosowaniu księgozbioru Książnicy Miejskiej mieszczącej się w budynku Towarzystwa Naukowego w Toruniu przy ul. Wysokiej 16, gdzie również tymczasowo znajdowała się biblioteka uniwersytecka, która oficjalnie powstała 1 września 1945 roku. Obie biblioteki łączył także jeden dyrektor dr Stefan Burhardt 50. Jednak po licznych sporach i dyskusjach, a także po zgromadzeniu i pozyskaniu pokaźnego zbioru książek, postanowiono stworzyć oddzielną, samodzielną bibliotekę uniwersytecką. 46 Kursy Przygotowawcze do szkół wyższych. Studium Przygotowawcze UMK, [in:] Uniwersytet Mikołaja Kopernika , [red. R. Galon et al.]. Warszawa 1957, s Zob. też: Powstanie i pierwsze, nr 151, Powstanie i pierwsze, nr Studium Języków Obcych, [in:] Uniwersytet Mikołaja Kopernika , [red. R. Galon et al.]. Warszawa 1957, s ; Powstanie i pierwsze, nr Powstanie i pierwsze, nr 175, przypis 1 w 1953 roku utworzono na UMK pozawydziałowe Studium Praktycznej Nauki Języków Obcych. 50 Doktor Stefan Burhard już 11 maja 1945 r. objął obowiązki dyrektora Książnicy Miejskiej M. Dunajówna, Z działalności Książnicy Miejskiej i Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu za 1945 r., Przegląd Biblioteczny, 1946 R. 14 z. 1-2, s Zob. też: Powstanie i pierwsze, nr 48, 50, 71, 86, 88, 90,

14 10 maja 1947 roku odbyła się uroczystość otwarcia Biblioteki Uniwersyteckiej w nowym budynku przy ul. Chopina 12/ W pierwszym okresie działalności pracownicy prowadzili akcję zabezpieczania księgozbiorów opuszczonych i poniemieckich, które zabezpieczali i przewozili do biblioteki, tworząc w ten sposób zrąb jej księgozbioru. Od 1948 roku uniwersytecka książnica otrzymuje książki w ramach egzemplarza obowiązkowego. Od lipca 1952 w bibliotece obowiązywała struktura organizacyjna wprowadzona rozporządzeniem ministra szkolnictwa wyższego Adama Rapackiego, która nie uległa zmianom do końca 1955 roku. W jednostce funkcjonowały następujące działy: zarząd ogólny, oddział gromadzenia i uzupełniania zbiorów, oddział opracowywania zbiorów nowych, oddział starodruków, oddział innych zbiorów specjalnych, oddział katalogów rzeczowych, oddział udostępniania zbiorów, oddział informacyjno-bibliograficzny, oddział magazynów i konserwacji zbiorów. W roku 1946/47 w bibliotece pracowało siedmiu bibliotekarzy naukowych, 13 pracowników technicznych i 12 niższych funkcjonariuszy 52. Pierwszym dyrektorem biblioteki był dr Stefan Burhardt (do 1 maja 1949), kolejnymi: prof. Ludwik Kolankowski (do 31 marca 1955) i dr Maria Puciatowa (od 1 kwietnia 1955). 16 września 1948 roku decyzją Senatu UMK powołano Archiwum UMK. Organizację archiwum powierzono historykowi, prof. Bronisławowi Włodarskiemu, który jednocześnie otrzymał upoważnienie do swobodnego doboru personelu spośród pracowników naukowych. Od początku jednostka uzyskała charakter naukowy, nawiązując tym samym do tradycji i doświadczeń uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, gdzie archiwum było samodzielnym zakładem naukowym, oraz powiązując ją z katedrami historycznymi UMK, co znalazło odbicie w obsadzie personalnej. W latach prof. Włodarskiego wspierał asystent magister Tadeusz Grudziński. Po rezygnacji prof. Włodarskiego w roku 1951, kierownikami archiwum byli kolejno: doc. Leonid Żytkowicz ( ) i dr Józef Mossakowski ( ). W początkowym okresie działalność jednostka ograniczała się do gromadzenia wycinków prasowych na temat Uniwersytetu. Od kwietnia 1951 roku rozpoczęto przejmowanie akta z poszczególnych komórek organizacyjnych oraz brakowanie dokumentacji kategorii B. Najpewniej około 1956 roku przejęto pierwszą partię akt 51 M. Puciatowa, Biblioteka Główna, [in:] Uniwersytet Mikołaja Kopernika , [red. R. Galon et al.]. Warszawa 1957, s M. Puciatowa, Biblioteka Główna, s W 1955 r. utworzono gabinet marksizmu-leninizmu kierowany przez dr Franciszka Indana. Zob. też: L. Kolankowski, Powstanie i organizacja uniwersytetu, s

15 studenckich. Do roku 1955 Archiwum mieściło się w różnych pomieszczeniach Collegium Maius przy ul. Fosa Staromiejska Od początku działania uczelni studenci mieli prawo zakładania stowarzyszeń akademickich, samopomocowych, ideowych lub naukowych, które posiadały osobowość prawną. Od października 1945 roku zaczęła funkcjonować Bratnia Pomoc Studentów UMK, która początkowo zajmowała się głównie sprawami dotyczącymi warunków materialno-bytowych studentów. A w kwietniu 1946 roku otrzymała dla studentów podtoruński majątek Kuczwały. W roku 1949/1950 Bratniaki zostały upolitycznione, a następnie zlikwidowane i zastąpione Zrzeszeniem Studentów Polskich (ZSP) 54. Na UMK działała także Federacja Polskich Organizacji Studenckich, która realizowała cztery główne idee: walka o wyniki w nauce, praca kulturalno masowa, warunki bytowe studentów, wczasy i turystyka oraz liczne koła naukowe 55. Jedną z pierwszych organizacji studenckich był Akademicki Związek Sportowy powstały w styczniu 1946 roku, którego członkowie od początku odnosili sukcesy sportowe. Jego kuratorem był prof. Zygmunt Czerny 56. Już w 1945 roku przy współudziale Bratniej Pomocy została utworzona Akademicka Pomoc Lekarska (APL). Założycielem i pierwszym jej kierownikiem był prof. Witold Sylwanowicz. APL początkowo mieściła się w dwóch pokojach w Collegium Minus, w końcu 1946 roku została przeniesiona do pomieszczeń w Domu Studenckim nr 1 przy ul. Mickiewicza 2/4, gdzie urządzono kilka gabinetów lekarskich. Kolejnym kierownikiem w październiku 1946 roku został dr Bolesław Sylwestrowicz. W 1950 roku nastąpiła reorganizacja APL i przejęcie jej przez Wydział Zdrowia Miejskiej Rady Narodowej (MRN) w Toruniu. W roku 1952 zorganizowano w DS 1 półsanatorium przeciwgruźlicze. Od 1951 roku kierownikiem APL była dr Jadwiga Szypiłło-Sylwestrowiczowa H. Duczkowska-Moraczewska, B. Kierzkowska, Sześćdziesiąt lat Archiwum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, [in:] Jubileusz 60-lecia Archiwum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, 10 października 2008: materiały z konferencji, pod red. K. Stryjkowskiego, Poznań 2009, passim. 54 Majątki uniwersyteckie, [in:] Uniwersytet Mikołaja Kopernika , [red. R. Galon et al.]. Warszawa 1957, s. 341 i n. Powstanie i pierwsze, nr 83. Na temat Bratniej Pomocy zob.: Powstanie i pierwsze, nr 55 7 listopada 1945 roku odbyło się posiedzenie Komisji Porozumiewawczej organizacji młodzieżowych w sprawie zorganizowania Bratniej Pomocy; ibidem, nr 102 (sprawozdanie z działalności Bratniej Pomocy od 1 października 1945 do 31 grudnia 1946). W lipcu 1946 r. UMK otrzymało majątek Kuczwały, ibidem, nr 91. Stowarzyszenie Bratnia Pomoc decyzją ministerstwa z maja 1950 r. zostało zlikwidowane na wszystkich uczelniach wyższych, ibidem, nr Powstanie i pierwsze, nr 105, 106 tu informacja o działalności stowarzyszeń akademickich na UMK w roku Akademickie Zrzeszenie Sportowe, [in:] Uniwersytet Mikołaja Kopernika , [red. R. Galon et al.]. Warszawa 1957, s W roku 1949 związek został przekształcony w Akademickie Zrzeszenie Sportowe (AZS). W 1956 roku AZS ponownie odzyskał dawną nazwę. Zob. też: Powstanie i pierwsze, nr 103 sprawozdanie AZS za rok Akademicka Pomoc Lekarska, [in:] Uniwersytet Mikołaja Kopernika , [red. R. Galon et al.]. Warszawa 1957, s Zob. też: Powstanie i pierwsze, nr 96 sprawozdanie z działalności z 16 października 1946 r. 15

16 Uroczysta inauguracja pierwszego roku akademickiego odbyła się 5 stycznia 1946 roku. Rozpoczęła ją msza pontyfikalna odprawiona w kościele Najświętszej Marii Panny przez administratora apostolskiego diecezji gdańskiej księdza dr. Andrzeja Wronkę. Druga część inauguracji odbyła się w auli Collegium Maius od przemówienia rektora. Wykłady inauguracyjne poświęcone osobie Mikołaja Kopernika wygłosili profesorowie Kazimierz Hartleb i Władysław Dziewulski. Na koniec inauguracji studenci reprezentujący poszczególne wydziały złożyli uroczyste ślubowanie 58. W chwili inauguracji roku akademickiego 1945/1946 kadra naukowa UMK liczyła 60 profesorów i 69 pomocniczych pracowników nauki. Łącznie z pracownikami bibliotek, administracji i obsługi uczelnia zatrudniała 217 osób. Immatrykulowano ok osób 59. W maju 1948 roku władze UMK otrzymały insygnia rektorskie berło i łańcuch ufundowane przez społeczeństwo miasta Bydgoszczy. Insygnia wykonane przez złotników bydgoskich według wzorów opracowanych przez prof. Jerzego Hoppena, przekazało Towarzystwo Przyjaciół UMK z prezydentem Bydgoszczy Józefem Twardzickim i przewodniczącym MRN Stefanem Rutkowskim 60. W pierwszych latach istnienia Uniwersytet Mikołaja Kopernika funkcjonował w oparciu o ustawę z dnia 15 marca 1933 r. o szkołach akademickich (do 29 października 1947), Tymczasowy Statut Państwowym Szkół Wyższych z 28 października 1947 oraz ustawę z dnia 15 grudnia 1951 roku o szkolnictwie wyższym i o pracownikach nauki 61. Ustawa z 15 grudnia 1951 r. likwidowała wybieralność władz akademickich na rzecz nominacji. W kompetencjach nowo utworzonego Ministerstwa Szkolnictwa Wyższego znalazły się sprawy związane z ustalaniem programów studiów, planów naukowo-badawczych, rozwojem kadr naukowych oraz limitów przyjęć na studia. Wprowadzono także stopnie naukowe oparte na wzorach sowieckich. Najniższym stopniem był kandydat nauk, wyższym doktor nauk, natomiast absolwentów szkół wyższych, którzy wykazali się wybitnymi zdolnościami, przyjmowano na tak zwaną aspiranturę naukową. W latach stopień doktora nauk 58 Powstanie i pierwsze, nr 74, L. Kolankowski, Powstanie i organizacja uniwersytetu, s , 21. Już 31 sierpnia 1946 roku uczelnia liczyła 53 profesorów, dziewięciu zastępców profesorów, trzech docentów, 27 adiunktów, 68 asystentów, 16 lektorów, 34 urzędników bibliotecznych i administracyjnych oraz 63 niższych funkcjonariuszy. Ogółem zatrudnionych było 279 osób, ibidem, s. 24. Zob. też: Powstanie i pierwsze, nr Na ten temat: H. Duczkowska-Moraczewska, Insygnia rektorskie Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Toruń Zob. też: Powstanie i pierwsze, nr 87, 111, Zob.: Dziennik Ustaw z 1933 r., nr 29, poz. 247; Dekret z dnia 28 października 1947 r. o organizacji nauki i szkolnictwa wyższego, Dziennik Ustaw, 1947, nr 66, poz. 415 (od 30 października 1947 roku do 6 lutego 1952 r.); Dziennik Ustaw, 1952, nr 6, poz. 38 (od 7 lutego 1952 roku do 19 listopada 1958 r.). 16

17 uzyskała jedna osoba z UMK, kandydata nauk cztery osoby oraz stopień doktora starego typu 47 osób. II Dzieje zespołu Większość akt związanych z UMK znajduje się w Archiwum UMK, gdzie przechowywane są również archiwalia dotyczące działalności instytucji i organizacji związanych z uczelnią oraz spuścizny po profesorach. Niewielką grupę archiwaliów, zwłaszcza z najwcześniejszych lat istnienia uniwersytetu, przechowują archiwa Państwowe w Bydgoszczy i Toruniu. Nieduża część dokumentacji dotycząca UMK znajduje się także w zespołach władz państwowych i politycznych, które przechowywane są w zasobnie Archiwum Akt Nowych w Warszawie. Cenne materiały archiwalne można odnaleźć również w Oddziale Zbiorów Specjalnych w Sekcji Rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej UMK (głownie spuścizny po profesorach UMK) 62. III Charakterystyka archiwalna zespołu Granice chronologiczne zespołu obejmują lata , czyli okres od momentu utworzenia uniwersytetu 24 sierpnia 1945 do końca 1955 roku, kiedy zamyka się pierwsze dziesięciolecie działalności toruńskiej almae matris, chociaż w omawianym zespole można odnaleźć także archiwalia z okresu późniejszego. Powodem takiego stanu rzeczy był fakt, że w przypadku niektórych teczek nie trzymano się granic rocznych. Nie było sensu i potrzeby, aby poszczególne pisma wyodrębnić z nich i włączyć do teczek późniejszych. Ponadto teczki osobowe pracowników i studentów przechowane były w jednostce organizacyjnej do czasu, kiedy dana osoba była związana z uczelnią. Zasięg terytorialny zespołu obejmuje Toruń, pobliskie miejscowości: Nawra, Koniczynka, Łysomice, Sławkowo, Ostaszewo oraz Włocławek, Bydgoszcz i Olsztyn. Wynika to z prowadzonej działalności naukowej i gospodarczej uniwersytetu. Miejscowości położone w pobliżu Torunia przekazane były w użytkowanie poszczególnym wydziałom lub przeznaczone zostały na mieszkania dla pracowników uczelni. We Włocławku, Olsztynie 62 Na ten temat: E. Wróblewska, Spuścizny rękopiśmienne w Bibliotece Uniwersyteckiej w Toruniu, Zeszyty Naukowe UMK. Nauka o Książce, 1966, z. 4(18), s ; K. Przybyszewski, Spuścizny rękopiśmienne w Bibliotece Uniwersyteckiej w Toruniu, Studia o działalności i zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, cz. I, [red. B. Ryszewski], Toruń 1980, s ; Idem, Spuścizny rękopiśmienne w Bibliotece Uniwersyteckiej w Toruniu, Studia o działalności i zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, cz. II, [red. B. Ryszewski], Toruń 1982, s ; H. Duczkowska-Moraczewska, Wykaz materiałów pracowników naukowych i dydaktycznych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w zbiorach Archiwum i Biblioteki UMK, [in:] Polsko-litewskie kontakty naukowe w świetle zbiorów 17

18 i Bydgoszczy organizowane były Powszechne Wykłady Uniwersyteckie, które w latach 1947/1948 uzyskały znaczne grono słuchaczy. Ponadto w Olsztynie w latach działało Studium Prawno-Administracyjne, obsługiwane przez profesorów UMK. Zespół akt Sekretariat Rektora ze wspomnianego okresu obejmuje 246 jednostek archiwalnych, co stanowi ok. 3 metry bieżące akt. Procentowy stan zachowania archiwaliów szacuje się na ok. 80%. Kancelaria uniwersytetu w pierwszym okresie działalności, tj. do 1953 roku, była kancelarią dziennikową. Swoją pracę opierała na takich samych zasadach organizacyjnych, jakie obowiązywały przed 1939 rokiem Tymczasową organizację biurowości szkół wyższych regulowało zarządzenie ministra oświaty z 20 lutego 1950 roku 63, wprowadzające dziesięć komórek organizacyjnych o charakterze administracyjnym. Na UMK zostało wprowadzone w życie na podstawie wewnętrznych zarządzeń rektorskich. Kancelaria ogólnouczelniana prowadziła jeden główny dziennik ogólnouczelniany, w którym rejestrowano wszystkie pisma, z wyjątkiem pism tajnych i poufnych, a także tych, które były adresowane bezpośrednio do konkretnej komórki lub wydziału. Wynika z tego, że wydziały posiadały własne dzienniki podawcze. Do 1948 roku istniał dwustronny dziennik, prowadzony w ramach roku akademickiego. Z każdym kolejnym rokiem zaczynano rejestrację od numeru pierwszego. Lewa strona dziennika była przeznaczona dla pism wchodzących, prawa dla pism wychodzących. Wszystkie pisma wpływały do kancelarii ogólnouczelnianej. Rejestracją danego pisma oraz innymi czynnościami związanymi z wpływami zajmowało się biuro podawcze. Otwieraniem pism, przystawieniem prezenty oraz wyborem osoby (referenta), która miała prowadzić sprawy merytorycznie zajmował się kierownik sekretariatu lub osoba do tego upoważniona. Zawiadomienia, zaświadczenia, wezwania lub sprawy, które nie wymagały decyzji, ani podpisu rektora, sekretarz przydzielał samodzielnie referentowi. Inne, dopiero po porozumieniu z rektorem. Kierownik dokonywał również dekretacji (informował o sposobie załatwienia sprawy), która z reguły dokonywana była odręcznie na piśmie. Zanim pismo trafiło do konkretnej osoby (referenta), registrator rejestrował je w dzienniku podawczym, nadawał mu numer i w miarę potrzeb kompletował wszystkie poprzedniki. Jeżeli pismo było od władz zwierzchnich i dotyczyło ważnych spraw organizacyjnych uczelni lub finansowych, kierowane było do wiadomości dyrektora administracyjnego, kwestora lub innej archiwalnych i bibliotecznych=moksliniai lenku-lietuviu kontaktai archyviniu ir bibliotekiniu rinkiniu šviesoje, [red. nauk. Joanna Arvaniti, Arkadiusz Roszkowski], Warszawa 2004, S H. Duczkowska-Moraczewska, Kancelaria i archiwa uniwersyteckie w Polsce Ludowej, Toruń 1982, s Zob. też: Zarządzenie ministra Szkolnictwa Wyższego Adama Rapackiego z 24 lipca 1952 r. AUMK, Biuro Rektora, R-84, k