STRUKTURA I AKTYWACJA P YTEK KRWI ORAZ ICH ZASTOSOWANIE JAKO KOMÓREK MODELOWYCH

Transkrypt

1 STRUKTURA I AKTYWACJA P YTEK KRWI 561 POSTÊPY BIOLOGII KOMÓRKI TOM NR 3 ( ) STRUKTURA I AKTYWACJA P YTEK KRWI ORAZ ICH ZASTOSOWANIE JAKO KOMÓREK MODELOWYCH BLOOD PLATELETS AS PHARMACOLOGICAL MODEL Joanna SIKORA 1, Barbara KOSTKA 2 1 Klinika Chorób Wewnêtrznych z Oddzia³em Farmakologii Klinicznej i Terapii Monitorowanej, 2 Zak³ad Biochemii Farmaceutycznej, Katedra Chemii Farmaceutycznej i Biochemii, Uniwersytet Medyczny w odzi Streszczenie Komórki i sk³adniki krwi s¹ szczególnie nara one na kontakt z substancjami w ró ny sposób wprowadzanymi do krwioobiegu, nawet tymi szybko metabolizowanymi i wydalanymi. P³ytki krwi, mimo e nie posiadaj¹ j¹dra komórkowego, s¹ wysoce zorganizowanymi, bogatymi w liczne organelle komórkami. Reaguj¹ sekrecj¹ aktywnych zwi¹zków zmagazynowanych w specyficznych ziarnistoœciach nawet na bardzo ma³e iloœci kr¹ ¹cych moleku³. Dlatego p³ytka krwi od lat jest wykorzystywana jako komórka modelowa w badaniach farmakologicznych leków. Dotyczy to nie tylko badañ hemostazy, ale tak e innych komórek, np. neuronów i komórek miêœni g³adkich naczyñ krwionoœnych. Praca ta przedstawia g³ówne informacje dotycz¹ce budowy, aktywacji (i metod jej oceny) oraz wykorzystania p³ytek krwi jako modelu farmakologicznego. S³owa kluczowe: p³ytki krwi, receptory p³ytkowe, metody pomiaru aktywacji p³ytek krwi, model farmakologiczny Summary: Blood cells are exposed to any agent absorbed or injected into the bloodstream, even those rapidly metabolised and extracted. Although anucleated, blood platelets are highly organized cells, rich in different types of organelles. They respond to small amounts of circulating molecules by secreting a number of active compounds stored in specific granules. That«s the reason blood platelets are used as pharmacological model for new drugs evaluation for many years. The use of platelets as models has not only been confined to coagulation assay but also has extended to other cell types like: neuronal cells and vascular smooth muscle cells. This review presents the main information about structure of blood platelets, their activation, methods for monitoring of their function and using platelets as pharmacological model. Keywords: platelets, platelet receptors, platelet function assays, pharmacological model

2 562 J. SIKORA, B. KOSTKA STRUKTURA I FUNKCJA P YTEK KRWI P³ytki krwi (PK) to najmniejsze, niemaj¹ce j¹der elementy morfotyczne krwi obwodowej i szpiku. S¹ fragmentami cytoplazmy megakariocytów szpiku kostnego i p³uc. Prawid³owe p³ytki krwi maj¹ kszta³t dyskoidalny, œrednicê 3,6 + 0,7 µm i objêtoœæ 7,06 + 4,85 µm 3. Ich liczba u zdrowych osób wynosi /L. PK prze ywaj¹ od 8 do 12 dni i s¹ usuwane z krwioobiegu przez uk³ad siateczkowo-œródb³onkowy. Oko³o 30% ca³kowitej masy PK znajduje siê w œledzionie, stanowi¹c tzw. pulê wymienialn¹ [17]. PK s¹ niezwykle reaktywnymi komórkami reaguj¹cymi na bardzo ma³e iloœci kr¹ ¹cych moleku³ sekrecj¹ aktywnych zwi¹zków zmagazynowanych w ziarnistoœciach. Dlatego PK s¹ czêsto wykorzystywane jako model do badañ wyspecjalizowanych komórek sekrecyjnych, chocia w przeciwieñstwie do nich same nie syntetyzuj¹ zwi¹zków znajduj¹cych siê w ziarnistoœciach. Struktury wewn¹trzkomórkowe, takie jak: podb³onowy system kanalików okr¹ aj¹cych, system kanalików gêstych, pojedyncze mitochondria, ziarna glikogenu bêd¹ce Ÿród³em energii, nieliczne struktury aparatu Golgiego oraz liczne specyficzne ziarnistoœci s¹ rozproszone w cytoplazmie PK [37]. Za utrzymanie dyskoidalnego kszta³tu p³ytki oraz jego zmiany podczas aktywacji odpowiedzialny jest cytoszkielet p³ytkowy [22]. Podstawowym sk³adnikiem cytoszkieletu s¹ α- i β-tubulina, polimery aktyny oraz liczne bia³ka poœrednicz¹ce w ich ³¹czeniu [17]. W uk³adzie kanalików gêstych magazynowane s¹ jony wapniowe oraz liczne enzymy, m.in. kieruj¹ce przemianami kwasu arachidonowego. Struktury te pe³ni¹ istotn¹ rolê w kontroli aktywacji PK [11]. B³ona komórkowa sk³ada siê z dwóch warstw lipidów: zewnêtrznej i wewnêtrznej (najliczniejsze s¹ fosfolipidy, a w wewnêtrznej warstwie wystêpuje równie cholesterol). W b³onie rozmieszczone s¹ bia³ka, które mog¹ przechodziæ przez obie warstwy. Wówczas zewnêtrzne koñce cz¹stek wi¹ ¹ siê z oligosacharydami i wytwarzaj¹ glikoproteiny. S¹ to receptory dla czynników wp³ywaj¹cych na funkcjê PK, zawieraj¹ kana³y jonowe oraz pe³ni¹ funkcje enzymów. Powierzchnia b³ony pokryta jest amorficznym p³aszczem glikokaliksem, który dziêki resztom kwasu sjalowego bia³ek i lipidów ma ujemny ³adunek elektryczny [22]. Ziarnistoœci wewn¹trzp³ytkowe s¹ miejscem magazynowania wielu sk³adników biologicznie czynnych, które s¹ uwalniane do otaczaj¹cego œrodowiska podczas aktywacji PK [11] (tab. 1). AKTYWACJA P YTEK KRWI Aktywacja PK mo e nast¹piæ w wyniku adhezji do elementów macierzy pozakomórkowej w miejscu uszkodzenia œciany naczynia krwionoœnego, albo te pod wp³ywem ró norodnych substancji agonistów (np. trombiny, ADP, tromboksanu A 2 ). W przypadku wysokiego modu³u œcinania, który charakteryzuje przep³yw krwi w drobnych naczyniach, niezbêdnym spoiwem miêdzy PK a bia³kami macierzy

3 STRUKTURA I AKTYWACJA P YTEK KRWI 563 T ABELA 1. Sk³adniki ziarnistoœci wewn¹trzp³ytkowych [35] Ziarnistoœci gêste "czynniki proagregacyjne" α -ziarnistoœci "czynniki adhezyjne i naprawcze " Lizosom y "czynniki oczyszczaj¹ce" Nukleotydy Adeninowe: ADP, ATP Guaninowe: GDP, GTP Aminy Serotonina (5-HT) Histamina Jony dwuwartoœciowe: wapñ magnez Fosfoinozytole Proteoglikany: S woiste bia³ka PK: PF4 (czynnik p³ytkowy 4) β TG ( β-tromboglobulina); glikoproteiny bogate w serynê B ia³ka adhezyjne :fibronektyna, czynnik von Willebranda, trombospondyna, witronektyna B ia³ka czynne w krzepniêciu krwi i fibrynolizie : fibrynogen, czynniki: V, VII, XI, XII, kininogen, bia³ko S, plazminogen, t-pa M itogeny: PDGF (czynnik wzrostu pochodz¹cy z p³ytek), E CGF (cz. wzrostu komórek œródb³onka), IGF (insulinopodobny cz. wzrostu), interleukina β I nhibitory proteaz : α 2 -makroglobulina, α 2 -antytrypsyna, inhibitor kolagenaz, α 2 -antyplasmina, PAI-1 (inhibitor aktywator a plazminogenu), C1-inhibitor B ia³ka b³ony ziarnistoœci : P-selektyna, bia³ko-33 (GMP-33), GP IIb-IIIa, GP Ib-IX, GP IV (CD36), GP V, CD 9, osteonektyna, Rap I Immunoglobuliny : IgG, IgA, IgM Albuminy Kwaœne hydrolazy Katepsyna D, E Karboksypeptydazy Kolagenazy Kwaœne fosfatazy Glikohydrolazy pozakomórkowej jest czynnik von Willebranda. Adhezja PK do struktur podœródb³onkowych, np: kolagenu czy fibronektyny, podobnie jak zwi¹zanie agonistów z receptorami, uruchamia wewn¹trzkomórkowe systemy przesy³ania sygna³ów aktywuj¹cych [19]. P³ytki przechodz¹ wówczas ze stanu spoczynku w stan aktywny, co we wczesnej fazie mo na stwierdziæ obserwuj¹c zmianê ich kszta³tu z dyskoidalnego na nieregularny z licznymi wypustkami. Ten pierwszy, najwczeœniejszy etap jest uwa any za nieodzowny dla prawid³owego przebiegu procesu aktywacji p³ytek krwi [2, 32]. Informacja o aktywacji w p³ytce, która ulega adhezji, mo e zostaæ wzmocniona dziêki przy³¹czeniu cz¹stek agonistów do receptorów PK. Przesy³ane s¹ wówczas dodatkowe sygna³y. W PK aktywowanych obserwujemy zmiany metabolizmu, architektury cytoszkieletu, a tak e translokacjê bia³ek i aktywacjê receptorów integrynowych. Umo liwia to ich adhezjê, agregacjê i uwolnienie substancji biologicznie aktywnych ziarnistoœci, a tak e udzia³ w retrakcji skrzepu [19]. ROLA RECEPTORÓW P YTKOWYCH W AKTYWACJI PK Harmonijne funkcjonowanie organizmu oparte jest na nieustannym porozumiewaniu siê jego komórek, polegaj¹cym na wysy³aniu i odbieraniu ró norodnych informacji. G³ówn¹ rolê w przypadku PK odgrywaj¹ substancje sygna³owe, które nie wnikaj¹ do komórek, ale wi¹ ¹ siê z b³onowymi receptorami uruchamiaj¹c w ten sposób kaskadê

4 564 J. SIKORA, B. KOSTKA zdarzeñ, w wyniku, której dochodzi do koñcowego efektu biologicznego [28]. W ³añcuchu przekazywania sygna³u, zainicjowanego przez powierzchniowy receptor bior¹ udzia³: 1) enzymy efektorowe, tj. cyklaza adenylanowa i guanylanowa, fosfolipaza C, fosfolipaza A 2, 3-kinaza fosfatydyloinozytolowa (PI 3-K), kinazy tyrozynowe bia³ek (PTK) [25]; 2) wtórne przekaÿniki informacji, tzn. camp [1], cgmp, DAG, IP 3, Ca 2+, ikozanoidy; 3) efektory wewnêtrzne (enzymy docelowe: kinazy bia³kowe C, G, A) [37]. Ze wzglêdu na budowê i mechanizm dzia³ania receptory p³ytkowe mo emy podzieliæ na dwie grupy: receptory transb³onowe oraz receptory bia³ek adhezyjnych. Receptory transb³onowe sprzê one i wspó³pracuj¹ce z heterodimerycznymi bia³kami G s¹ zbudowane z siedmiu transb³onowych domen tzw. receptorów serpentynowych (metabotropowych). Druga i trzecia pêtla oraz C-koniec receptora uwa ane s¹ za najistotniejsze miejsca oddzia³ywania bia³ka receptorowego z ró nymi rodzajami bia³ek G. Do tej grupy nale ¹ receptory dla trombiny, ADP, prostanoidów (TXA 2, PGE 2, PGI 2 ), fosfolipidów. Równie przez te receptory mog¹ potêgowaæ aktywacjê PK serotonina i adrenalina, ale same nie s¹ pe³nymi p³ytkowymi agonistami [26]. Ostatnio odkryto, e receptor CD47 (IAP ang. integrin associated protein), którego ligandem jest trombospondyna, jest zbudowany z piêciu domen transb³onowych. Mechanizm aktywacji PK z udzia³em CD47 nie jest jasny, ale wiadomo, e receptor ten jest sprzê ony z heterodimerycznym bia³kiem G i [25]. Niezwykle interesuj¹ce s¹ receptory serpentynowe PAR (ang. proteolytically activated receptor), po³¹czone z heterodimerycznymi bia³kami G (G q, G i i G 12 /G 13 ), dla jednego z najsilniejszych p³ytkowych agonistów trombiny. Na ludzkich p³ytkach stwierdzono obecnoœæ receptorów PAR-1 wra liwych tylko na niskie dawki trombiny oraz PAR-4 reaguj¹ce na wysokie jej stê enia. Trombina jedynie w formie a stymuluje krwinki p³ytkowe, m.in. poprzez unikatowy proteolityczny rozpad receptora PAR. W d³ugiej N-koñcowej domenie pozakomórkowej receptora znajduje siê silnie kwaœna sekwencja, do której przy³¹cza siê trombina, a nastêpnie powoli odcina 41 aminokwasowy odcinek tej zewn¹trzkomórkowej domeny. Ods³oniêty w ten sposób nowy N-koniec receptora pe³ni rolê agonisty i to on wyzwala odpowiedÿ PK na trombinê [23, 37]. Ze wzglêdu na du e znaczenie adenozynodifosforanu (ADP) w aktywacji PK nale a³oby wyró niæ wœród tej grupy receptory purynowe. ADP pomimo stosunkowo s³abych efektów dzia³ania (w porównaniu z innymi agonistami) odgrywa kluczow¹ rolê w prawid³owym przebiegu procesu aktywacji p³ytek krwi [13]. Jest czynnikiem autokrynnym magazynowanym w wysokich stê eniach w ziarnistoœciach gêstych p³ytek krwi i uwalnianym z nich w przebiegu procesu sekrecji zachodz¹cej pod wp³ywem innych agonistów [12, 39]. Inhibitory p³ytkowych receptorów dla ADP s¹ skutecznymi lekami przeciwp³ytkowymi stosowanymi we wtórnej prewencji epizodów niedokrwiennych (Tiklopidyna i Klopidogrel) [27, 41, 42]. Natomiast u pacjentów ze stwierdzonymi defektami receptorów dla ADP obserwuje siê wystêpowanie skaz krwotocznych [4, 5]. Jak dot¹d udowodniono istnienie trzech receptorów p³ytkowych dla ADP. S¹ to dwa receptory serpentynowe: P2Y1 [9] i P2T AC oraz jeden receptor jonotropowy P2X1 [7, 18, 20, 46]. ADP po przy³¹czeniu do receptora P2Y1 aktywuje fosfolipazê C (PLCb2/

5 STRUKTURA I AKTYWACJA P YTEK KRWI 565 b2) z udzia³em heterodimerycznych bia³ek Gqa, powoduj¹c hydrolizê 4,5-bisfosforanu fosfatydyloinozytolu (PIP 2 ) do wtórnych przekaÿników informacji: 1,4,5-trisfosforanu inozytolu (IP 3 ) i 1,2-diacyloglicerolu (DAG). IP 3 ³¹czy siê ze swoistymi receptorami trisfosfoinozytolowymi (RI), o naturze kana³ów wapniowych, obecnymi w b³onach systemu kanalików o du ej gêstoœci. Prowadzi to do uwolnienia jonów wapnia do cytozolu. Uwolniony Ca 2+ pobudza receptory rianodinowe (RR), które po aktywacji powoduj¹ dalsze uwalnianie Ca 2+ z siateczki œródplazmatycznej (narastanie fali wapniowej). Jony wapniowe s¹ nastêpnie wi¹zane przez kalmodulinê, która fosforyluje liczne bia³ka enzymatyczne powoduj¹c ich aktywacjê (m.in. kinazy bia³kowe). Natomiast DAG aktywuje bia³kow¹ kinazê C (PKC), która jest enzymem odpowiedzialnym za przeniesienie fosforanu z ATP na serynê lub treoninê odpowiednich bia³ek w obecnoœci jonów wapnia i fosfatydyloseryny. Prowadzi to ostatecznie do uwolnienia zawartoœci ziarnistoœci wewn¹trzkomórkowych. Receptor P2T AC po³¹czony jest z bia³kiem G i i na skutek jego aktywacji pod wp³ywem ADP dochodzi do inhibicji cyklazy adenylanowej (AC) i zmniejszenia stê enia camp. P2X1 jest receptorem jonotropowym, którego pobudzenie wywo³uje gwa³towny nap³yw jonów wapnia z zewn¹trz. Ostatnio wykazano, e jego pobudzenie skutkuje zmian¹ kszta³tu p³ytek krwi [38]. Struktura receptorów dla bia³ek adhezyjnych pozwala zaliczyæ je do rodzin: integryn, selektyn i immunoglobulin. Do tej grupy nale ¹ równie GPI-IX i GPIV reaguj¹ce odpowiednio z czynnikiem von Willebranda i trombospondyn¹. Receptory integrynowe (α IIb, α V, α 2 β 1, α 5 β 1, α 6 β 5,) s¹ grup¹ o najwiêkszym znaczeniu w aktywacji PK, najobficiej w nich wystêpuj¹ i s¹ najlepiej poznane. Integryna α IIb (GP IIb-IIIa) uzyskuje w³aœciwoœci receptorowe dopiero po aktywacji PK, w wyniku konformacyjnej zmiany cz¹steczki. Podstawow¹ rol¹ α IIb jest udzia³ w procesie agregacji PK zachodz¹cej pod wp³ywem wszystkich fizjologicznych agonistów oraz w retrakcji skrzepu. Mechanizm jej dzia³ania polega na wi¹zaniu bia³ek adhezyjnych zawieraj¹cych sekwencje RGD (Arg-Gly-Asp). S¹ to: fibrynogen, fibronektyna, witronektyna i czynnik von Willebranda. Integryna ta przyczynia siê równie do gromadzenia w p³ytkowych ziarnistoœciach α osoczowego fibrynogenu. Fizjologiczne znaczenie integryny α IIb (GP IIb-IIIa) w procesie hemostazy obrazuje skaza krwotoczna spowodowana jej iloœciowym b¹dÿ jakoœciowym defektem trombastenia Glanzmanna. Z drugiej strony inhibitory integryny α IIb (GP IIb-IIIa) znajduj¹ coraz wiêksze zastosowanie w leczeniu przeciwzakrzepowym [41]. Nale ¹ do nich monoklonalne przeciwcia³a np. 7E3 ReoPro abciximab [6] i drobnocz¹steczkowe peptydy o dzia³aniu antagonistycznym zawieraj¹ce sekwencje RDG Integrelin, Tirofiban, Lamifiban, Xemlofiban i inne [48, 31]. Integryna α V (GP Ic-IIa) jest obecna w PK, komórkach œródb³onka naczyniowego, komórkach miêœni g³adkich, fibroblastach i osteoblastach. Jest receptorem witronektyny, fibrynogenu, czynnika von Willebranda, trombospondyny, osteospondyny i prawdopodobnie kolagenu. Obni on¹ jej iloœæ stwierdzono w trombastenii Glanzmanna. Integryna α 2 β 1 (GP Ia-IIa) odpowiada za adhezjê PK do kolagenu typu I-VIII, przy czym niezbêdny jest tu udzia³ jonów magnezu. Jony wapniowe hamuj¹ ten proces. Defekty w dzia³aniu tej integryny objawiaj¹ siê zazwyczaj jako ³agodne skazy krwotoczne (agregacja wystêpuje pod wp³ywem wszystkich agonistów z wyj¹tkiem kolagenu).

6 566 J. SIKORA, B. KOSTKA TABELA 2. Wybrane metody badania aktywacji i reaktywnoœci poszczególnych faz pobudzenia PK (wg [13]) Przejaw aktywacji PK Metody badania aktywacji i reaktywnoœc i T RANSDUKCJA SYGNA U Fosforylacja/defosforylacja western blotting REORGANIZACJA CYTOSZKIELETU AKTYWACJA RECEPTORÓW B ONOWYCH ZMIANA KSZTA TU AKTYWNOŒÆ PROKOAGULACYJNA METABOLIZM AA ADHEZJA REAKCJA UWALNIANIA Wi¹zanie fallicidyny do F-aktyny cytoszkieletu Spectroscopia EPR Spektrofluorymetriacytometria Metoda optyczn a Zmiana asymetrii lipidowej b³on Wi¹zanie aneksyny V Zmiany stê enia tromboxanu-tx B2 Metody kolorymetryczne i komorow e Analizatory przep³ywowe typu p oint-of-care * Immunoenzymatyczne metody oznaczania bia³ek uwalnianyc h z ziarnistoœci α ( selektyna P, β -tromboglobulina, PF-4, PAI-I wewn¹trzp³ytkowy), z ziarnistoœci gêstych (serotonina) z lizosomów (GP-53) Mobilizacja jonów wapnia (ziarnistoœci gêste) ATP (lucyferyna lucyferaza) AGREGACJA Metody turbidymetryczn e Metoda impedancyj n Acytometria przep³ywow a Metody ubytkow e Agregometria laserow a * analizatory przep³ywowe typu point-of-care s¹ pó³iloœciowe, oceniaj¹ zarówno proces adhezji, jak i agregacji Integryna α 5 β 1 (GP Ic-IIa) jest receptorem fibronektyny, niezale nym od aktywacji PK, warunkuje te tzw. rozpostarcie PK na powierzchni pokrytej fibronektyn¹. Integryna α 6 β 1 (GP Ic-IIa) jest receptorem lamininy wystêpuj¹cym na PK i wielu innych komórkach. Adhezja PK do lamininy jest zale na od obecnoœci jonów magnezu, manganu i kobaltu [31, 48]. METODY POMIARU AKTYWACJI I REAKTYWNOŒCI PK Pomiar aktywacji PK pozwala wnioskowaæ o ich pobudzeniu wewn¹trzustrojowym, czyli o stanie p³ytki przed wynaczynieniem krwi. Reaktywnoœæ to odpowiedÿ PK na dzia³anie agonistów lub si³ œcinaj¹cych w warunkach ex vivo, okreœlana na podstawie

7 STRUKTURA I AKTYWACJA P YTEK KRWI 567 parametrów aktywacji p³ytek. Nale y zwróciæ szczególn¹ uwagê na wyj¹tkow¹ wra liwoœæ PK, a co za tym idzie du e ryzyko wyst¹pienia niepo ¹danej aktywacji w czasie pobierania i preparatyki krwi [14, 15]. Dlatego tak wa ne jest odpowiednie pobranie krwi i w³aœciwy dobór antykoagulanta. Niestety w praktyce nie jest mo liwe uzyskanie PK, które nie uleg³y przynajmniej minimalnej niepo ¹danej aktywacji w czasie pobierania i przygotowania do w³aœciwego oznaczenia [44]. Ze wzglêdu na z³o onoœæ procesów aktywacji PK nie istnieje jedno, uniwersalne bdanie testuj¹ce ca³kowit¹ sprawnoœæ hemostatyczn¹ PK. Ka d¹ z faz aktywacji PK mo na badaæ za pomoc¹ kilku alternatywnych metod (tab. 2) [33, 36]. P YTKA KRWI JAKO KOMÓRKA MODELOWA Komórki i sk³adniki krwi s¹ szczególnie nara one na kontakt ze wszystkimi substancjami w ró ny sposób wprowadzanymi do krwioobiegu, nawet tymi szybko metabolizowanymi i wydalanymi [3]. Nowosyntetyzowane zwi¹zki chemiczne, preparaty otrzymywane z produktów naturalnych [46] czy te nowe analogi znanych leków s¹ przed podjêciem prób klinicznych poddawane wielostopniowej ocenie w badaniach przesiewowych in vitro i in vivo.[30]. Ró ne strategie badawcze oraz stosowanie w nich ró nych modeli doœwiadczalnych pozwalaj¹ na lepsze poznanie biologii procesu chorobowego, co w konsekwencji prowadzi do poszukiwañ nowych leków i strategii terapeutycznych [40]. Zgodnie z definicj¹...model doœwiadczalny winien byæ uk³adem mo liwie zbli onym do uk³adu badanego, ale prostszym i ³atwiej dostêpnym [29]. Dziêki swej skomplikowanej strukturze [22] p³ytka krwi od lat jest wykorzystywana jako komórka modelowa w badaniach farmakologicznych leków [34]. Dziêki temu mo na zredukowaæ eksperymenty na zwierzêtach i hodowlach komórkowych. Dotyczy to nie tylko badañ hemostazy, ale poprzez analogie w budowie, tak e innych komórek, np. neuronów i komórek miêœni g³adkich naczyñ krwionoœnych [24]. Oczywiœcie miêdzy p³ytk¹ krwi a neuronem istniej¹ znaczne ró nice, ale pewne elementy PK, jak mechanizmy magazynowania i uwalniania serotoniny, receptory p³ytkowe dla neurotransmiterów (serotoniny, wazopresyny, receptory α 2 - i β-adrenergiczne) oraz obecnoœæ niektórych enzymów (np. monoaminooksydazy MAO) pozwalaj¹ wykorzystaæ je do badañ przesiewowych leków stosowanych w schorzeniach neurologicznych [10, 38]. Równie na komórkach miêœni g³adkich naczyñ krwionoœnych i komórkach p³ytek krwi znajduj¹ siê receptory dla tych samych neurotransmiterów. Ich stymulacja wywo³uje podobne reakcje w obu typach komórek, tj. zmianê kszta³tu PK i skurcz miêœni naczyñ krwionoœnych [43]. W procesach tych poœrednicz¹ takie same przekaÿniki metabolity fosfatydyloinozytoli i jony wapnia [34, 24]. Wielk¹ zalet¹ p³ytek krwi jest ich dostêpnoœæ i to, e w przeciwieñstwie do komórek zwierzêcych, czêsto wykorzystywanych w badaniach farmakologicznych, s¹ one reprezentatywne dla cz³owieka [24].

8 568 J. SIKORA, B. KOSTKA PIŒMIENNICTWO [1] AKKERMAN JWN. Inhibition of platelet functions by cyclic 3,5 AMP. Platelets 1996; 7: [2] BAUER M, MASCHBERGER P, QUEK L i wsp. Genetic and pharmacological analyses of involvement of Src-family, Syk and Btk tyrosine kinases in platelet shape change. Thromb Haemost 2001; 85: [3] BLOOM JC: Principles of hematotoxicology: laboratory assessment and interpretation of data. Toxicol Pathol 1993; 2: [4] CATTANEO M, GACHET Ch. ADP receptors and clinical bleeding disorders. Arterioscler Thromb Vasc Biol 1999; 19,: [5] CATTANEO M, LECCHI A, LOMBARDI R i wsp. Platelets from a patient heterozygous for the defect of P2 CYC receptors for ADP have a secretion defect despite normal thromboxane A 2 production and normal granule stores. Further evidence that some cases of platelet primary secretion defect are heterozygous for a defect of P2 CYC receptors. Arterioscler Thromb Vasc Biol 2000; 20: [6] COLLET JP, MONTALESCOT G, LESTY C i wsp. Disaggregation of in vitro preformed platelet-rich clots by abciximab increases fibrin exposure and promotes fibrinolysis. Arterioscler Thromb Vasc Biol 2001; 21: [7] DANIEL JL, DANGELMAIER C, JIN J i wsp. Molecular basis for ADP-induced platelet activation. I. Evidence for three distinct ADP receptors on human platelets. J Biol Chem 1998; 273: [8] DASKALOPOULOU SS, STANSBY G, MIKHAILIDIS DP. Clopidogrel and vascular disease prevention. Curr Med Res Opi 2004; 20, 11: [9] ECKLY A, GENDRAULT J-L, HECHLER B i wsp.: Differential involvement of the P2Y 1 and P2Y T receptors in the morphological changes of platelet aggregation. Thromb Haemost 2001; 85: [10] FERRARESE C, ZOIA C, PECORA N i wsp. Reduced platelet glutamate uptake in Parkinson s disease. J Neural Transm 1999; 106: [11] FOX JEB: Cytoskeletal proteins and platelet signaling. Thromb Haemost 2001; 86: [12] GACHET C, HECHLER B, LÉON C i wsp. Purinergic receptors on blood platelets. Platelets 1996; 7: [13]GACHET C. ADP receptors of platelets and their inhibition. Thromb Haemost 2001; 86: [14] GOLAÑSKI J, WATA A C. Instrumentalne metody badania aktywacji i reaktywnoœci p³ytek krwi-metody typu Point-of-Care. Diagn Lab. 2002; 38: [15] GOLAÑSKI J, WATA A C. Znaczenie procesu aktywacji p³ytek krwi in vivo oraz in vitro w wybranych zagadnieniach praktyki klinicznej i diagnostyce laboratoryjnej. Diagn Lab 1999; 35: [16] HARRISON. Platelet function analysis. Blood Rev 2005; 19: [17] HARTWIG J, ITALIANO J. The birth of the platelet. J Thromb Haemost 2003; 1: [18] HOYLAERTS MF, OURY C, TOTH-ZSAMBOKI E i wsp. ADP receptors in platelet activation and aggregation. Platelets 2000; 11: [19] JANIAK A, CIERNIEWSKI CS: Wczesne fazy aktywacji p³ytek. Acta Haemat Pol 1997; 28: [20] JIN J, QUINTON TM, ZHANG J i wsp. Adenosine diphosphate (ADP)-induced thromboxane A 2 generation in human platelets requires coordinated signaling through integrin α IIb and ADP receptors. Blood 2002; 99: [21] KAMATH S, BLANN AD, Lip gyh. Platelet activation: assessment and quantification. Eur Heart J 2001; 22, 17: [22] KOPEÆ M, OPACIUK S. Hemostaza fizjologiczna. [w] opaciuk S [red] Zakrzepy i zatory. PZWL, Warszawa 2002: [23]KOPEÆ M. Ró norodne i zmienne funkcje trombiny. Acta Haemat Pol 1997; 28: [24] MANGANO RM, SCHWARCZ R. The human platelet as a model for the glutamatergic neuron: platelet uptake of L-glutamate. J Neurochem 1981; 36: [25] MAUCO G. Phosphoinositide metabolism. Phosphatidylinositol 3-kinaze. Platelets 1996; 7: [26] MIKKELSEN H. Synergism and autocrine regulation of agonist inducet platelet responses. Platelets 1996; 7: [27] MULLER C, BUTTNER HJ, PETERSEN J i wsp. A randomized comparison of clopidogrel and aspirin versus ticlopidine and aspirin after the placement of coronary-artery stents. Circulation 2000; 101, 6:

9 STRUKTURA I AKTYWACJA P YTEK KRWI 569 [28] OLAS B. Udzia³ heterodimerycznych bia³ek G w przekazywaniu sygna³ów w p³ytkach krwi. Acta Haemat Pol 2001; 32: [29] OPOLSKI A. Ocena przydatnoœci modeli doœwiadczalnych w badaniach nad nowymi strategiami terapii przeciwnowotworowej. Instytut Immunologii i Terapii Doœwiadczalnej PAN. Wroc³aw 2000 [30] PARCHMENT RE, GORDON M, GRIESHABER CK i wsp. Predicting hematological toxicity (myelosuppression) of cytotoxic drug therapy from in vitro tests. Ann Oncol 1998; 9 (4): [31] PATEL D, VÄÄNÄNEN, JIROUŠKOVÁ M i wsp. Dynamics of GP IIb/IIIa-mediated platelet-platelet interactions in platelet adhesion/thrombus formation on collagen in vitro revealed by videomicroscopy. Blood 2003; 101: [32] PAUL BZS, DANIEL JL, KUNAPULI SP. Platelet shape change is mediated by both calcium-dependent and independent signaling pathways. Role of p160 Rho-associated coiled-coil-containing protein kinase in platelet shape change. J Biol Chem 1999; 274: [33] PEERSCHKE EI. The laboratory evaluation of platelet dysfunction. Clin Lab Med 2002; 22: [34] PLETSCHER A. Platelets as models: Use and limitations. Experientia 1988; 44: [35] QUINN MJ, FITZGERALD DJ. Ticlopidine and Clopidogrel. Circulation 1999; 100: [36] RAND ML, LEUNG R, PACKHAM MA. Platelet function assays. Transfus Apheresis Sci 2003: [37] RENDU F, BROHARD-BOHN B. The platelet release reaction: granules constituents, secretion and functions. Platelets 2001; 12: [38] ROLF MG, BREARLEY CA, MAHAUT-SMITH MP. Platelet shape change evoked by selective activation of P2X 1 purinoceptors with α,β-methylene ATP. Thromb Haemost 2001; 85: [39] SAVAGE B, CATTANEO M, RUGGERI ZM. Mechanisms of platelet aggregation. Curr Opin Hemat 2001; 8: [40] SILVER H, YOUDIM MB. MAO-A and MAO-B activities in rat striatum, frontal cortex and liver are unaltered after long-term treatment with fluvoxamine and desipramine. Eur Neuropsychopharmacol Mar; 10: [41] TANIUCHI M, KURZ HI, LASALA JM. Randomized comparison of ticlopidine and clopidogrel after intracoronary stent implantation in a broad patient population. Circulation 2001; 104, 5: [42] URBANO LA, BOGOUSSLAVSKY J. Antiplatelet drugs in ischemic stroke prevention: from monotherapy to combined treatment. Cerebrovasr Dise 2004; 17: 74 [43] VOGEL GH: Strategies in drug discovery and evaluation. [w] Vogel GH [red] Drug Discovery and evaluation. Phamrmacological Assays. Springer-Verlag [44] WATA A C, GOLAÑSKI J. Postêpy w metodach badania aktywacji p³ytek krwi trudnoœci i ograniczenia. Acta Haematol Pol 1999, 30, [45] WEBER AA, NEUHAUS T, SEUL C i wsp. Biotransformation of glyceryl trinitrate by blood platelets as compared to vascular smooth muscle cells. Eur J Pharmacol 1996; 309: [46] WILDE JI, RETZER M, SIESS W i wsp. ADP-induced platelet shape change: an investigation of the signalling pathways involved and their dependence on the method of platelet preparation. Platelets 2000; 11: [47] YAZDANPARAST R, MIANABAD I. The effect of the active component of Dendrostellera lessertii on the adhesive property of human platelets and HL-60 cells. Life Sci 2004; 75(6): [48] ZAWILSKA K. Receptory p³ytek krwi dla bia³ek adhezyjnych i ich anomalie. Acta Haemat Pol 1997; 28: Redaktor prowadz¹cy Janusz Kubrakiewicz Otrzymano r. Przyjêto: r. ul. Kniaziewicza 1/5; szpital im. W³. Biegañskiego B I prawa; ódÿ jsikora@forweb.pl

10 570 J. SIKORA, B. KOSTKA