TRADYCJA POWSTA CZYCH MOGIŁ W SZADKU

Transkrypt

1 BIULETYN SZADKOWSKI Tom Dorota Stefa ska * TRADYCJA POWSTA CZYCH MOGIŁ W SZADKU Otaczaj cy Szadek kr g lasów uzupełnia pier cie cmentarzy: w. Idziego, w. Wawrzy ca, ewangelicki z kwater wojskow z 1914 r., kirkut, cmentarz ewangelicki w Łobudzicach oraz cmentarze wojenne z 1914 r. w Tarnówce, Szadkowicach i Ulejowie. Cmentarz w. Wawrzy ca, zwany tak e cholerycznym, w Szadkowicach-Ogrodzimiu został zało ony w pierwszej połowie XIX w. Chodz c cie kami tego cmentarza, przy głównej alei napotykamy mogił powsta ców styczniowych. 6 pa dziernika 1863 r. w Szadkowicach koło Szadku, w lesie nieopodal ko cioła w. Idziego, pluton powsta ców w sile trzydziestu strzelców został zaatakowany przez szwadron huzarów rosyjskich. W tej potyczce partyzanci, broni c si zaciekle, odnie li ci kie straty, które byłyby jeszcze wi ksze, gdyby nie osłona lasów. Dowodz cy oddziałem porucznik Powidzki podj ł decyzj o wycofaniu si do lasu. Rosjanie, obawiaj c si zasadzki, zrezygnowali z pocigu. W walce raniono kilku Rosjan, którzy stracili tak e dwa konie. Kl ska plutonu była zapowiedzi rychłego upadku powstania. W aktach zgonu parafii szadkowskiej mo na znale informacje o okoliczno ciach mierci powsta ców. Dokumenty te dostarczaj tak e wiedzy o szadkowskich rodzinach i samych uczestnikach walk powsta czych, cz sto ludziach młodych, mieszcza skiego pochodzenia, ró nych zawodów. Jeden z aktów zgonu zawiera nast puj c tre : Działo si w Szadku dnia 8 pa dziernika tysi c osiemset sze dziesi tego trzeciego roku o godzinie dziesi tej przed południem. Stawili si Jakób Borz cki stolarz lat czterdzie ci i Walenty Błachowicz organista lat pi dziesi t maj cy obydwaj w Szadku zamieszkali i o wiadczyli, i dnia szóstego bie cego miesi ca i roku o godzinie drugiej po południu umarł w skutek odniesionych ran w bitwie z Wojskami Rosyjskimi pod Szadkowicami Wincenty elisławski Garncarz lat dwadzie cia jeden maj cy urodzony z Tomasza i Teofili z Łazuchów w Szadku zamieszkałych * Dorota Stefa ska, mgr, jest nauczycielk w gimnazjum w Szadku.

2 178 Dorota Stefa ska Garncarzy. Po przekonaniu si naocznie o zej ciu Wincentego akt ten stawiaj - cym wiadkom przeczytany przez Nas i jednego wiadka podpisany został 1. W ksi gach zgonu parafii szadkowskiej pod kolejnym numerem wymienia si innego powsta ca: Franciszka Łukaszewicza lokaja, lat dwadzie cia dwa maj cego urodzenia i pochodzenia niewiadomego 2. Powsta cy wzmiankowani w kolejnych aktach zgonu zmarli w drugim dniu po stoczonej potyczce z wojskami rosyjskimi. Zgodnie z zaleceniami władz rosyjskich, powsta com nie wyprawiono uroczystego pogrzebu zostali pochowani w jednej mogile, bez mów pogrzebowych i jakichkolwiek oznak manifestacji polsko ci. Na pryzmie ziemi postawiono jedynie krzy rodziny ani społeczno szadkowska nie o mielili si umie ci tablicy z nazwiskami poległych. Powsta cy styczniowi podzielili losy swych przodków z powstania listopadowego. Mogiła powsta cza w Szadku, skazana przez zaborców na zapomnienie, przetrwała jednak do dzi. Zachowały si dokumenty parafialne i nie zatarła si pami piel gnowana w rodzinach poległych powsta ców z czasem na mogile postawiono wysoki krzy i otoczono j drewnianym ogrodzeniem. Dokonali tego potajemnie, w nocy, młodzi ludzie: Michał Zabłocki, Józef Woszczalski, Stanisław Kwieci ski i bli ej nieznany Kulczy ski 3. Dwaj pierwsi zaci gn si wkrótce do powstaj cej armii polskiej i w latach wezm udział w wojnie z Rosj Radzieck. Józef Woszczalski nie powrócił z wojny poległ mierci ołniersk 4. Mogiła w stanie nienaruszonym przetrwała okres I wojny wiatowej i czas niemieckiej okupacji Wiatr pr dki od nieznanej bezimiennej, wielkiej mogiły le nej leciał i leciał, nios c w przestrze, w czas, w pami, w serca, w przyszło wiata tryumfem dalekiej przyszło ci rozbrzmiewaj cy okrzyk: Gloria victis! 5 1 Archiwum Diecezjalne we Włocławku, Akta parafii Szadek. Ksi gi metrykalne: akt zgonu nr 135 z 1863 r. 2 Tam e akt zgonu nr 136 z 1863 r. 3 M. Milak, Ocali od zapomnienia, Na Sieradzkich Szlakach 1988, nr 4, s Tam e, s. 28; D. Stefa ska, Wymodlili j poeci, prorocy, Jednodniówka, Szadek 2004, s E. Orzeszkowa, Gloria victis, fragm., Warszawa 1947.

3 Tradycja powsta czych mogił w Szadku 179 Fot. 1. Mogiła powsta ców styczniowych w Szadku stan z 1915 r. ródło: zbiory szkolnej Izby Pami ci w Szadku Bezimienna mogiła pozostała w pami ci mieszka ców Szadku, a dla wielu była symbolem d e niepodległo ciowych. wiadczy o tym cho by zdj cie przedstawiaj ce członków Polskiej Organizacji Wojskowej w Szadku, którzy sfotografowali si przed mogił w kolejn rocznic wybuchu powstania. Fot. 2. Członkowie Polskiej Organizacji Wojskowej w Szadku przed mogił powsta ców 1863 r. od lewej stoj : F. Zabłocki, K. Lipi ski, A. Stamirowski od lewej siedz : Antoni Kuliberda, Szeplewicz, Tracz ródło: zbiory szkolnej Izby Pami ci w Szadku

4 180 Dorota Stefa ska M czy ni widoczni na fotografii sw postaw manifestuj hołd dla powsta ców styczniowych i gotowo walki o niepodległ Polsk. Nim ostatni powstaniec styczniowy przed tron odszedł meldowa si boski, walk podj ł strzelec legionowy z Oleandrów buntownik krakowski. Ruszył w Polsk strzelec zuchowaty zdoby to, co obca przemoc wzi ła. Na wielki bój grały mu armaty i stał si cud jeszcze nie zgin ła! 6 Po odzyskaniu przez Polsk niepodległo ci, w okresie II Rzeczpospolitej powsta cza tradycja pozostała ywa, a szadkowianie cz sto odwoływali si do niej organizuj c obchody rocznicowe. Uczestników walk z 1863 r., których niewielu doczekało niepodległej Polski, traktowano jak bohaterów. Szczególnie uroczysty charakter miały obchody siedemdziesi tej rocznicy wybuchu powstania. Zachowane zdj cie z 1933 r. pokazuje szadkowian reprezentuj cych lokalne organizacje, m. in. Ochotnicz Stra Ogniow i Towarzystwo Gimnastyczne Sokół, którzy w obecno ci władz i mieszka ców miasta zaci gn li wart honorow. Na ustawionych przed powsta cz mogił wrotach umieszczono napis: Cze Bohaterom 1863 r., a drewniany krzy udekorowano wierkowymi girlandami. Fot. 3. Obchody siedemdziesi tej rocznicy wybuchu powstania styczniowego przy powsta czej mogile w Szadku ródło: zbiory szkolnej Izby Pami ci w Szadku 6 Z. Kabata, Sztafeta, fragm., Kombatant 1997, nr 5, s.17

5 Tradycja powsta czych mogił w Szadku 181 W 1935 r. z inicjatywy Społecznego Komitetu odnowiono bezimienny powsta czy grób. Prace zlecone kamieniarzom i lusarzom spowodowały, e mogiła zmieniła wygl d. Zachowane dokumenty pozwoliły na upami tnienie nazwisk poległych powsta ców. Na prostok tnej, zwie czonej krzy em, tablicy epitafijnej wyryto inskrypcj : POWSTA CY POLEGLI POD SZADKOWICAMI W WALCE Z MOSKALAMI DNIA 6.X.1863 ROKU 7. Ni ej znalazły si napisy upami tniaj ce trzynastu powsta ców w tym dziesi ciu z imienia i nazwiska: Jan Sztorch, Wincenty elisławski, Franciszek Łukaszewicz, Kacper Pawlikowski, Władysław Kolasi ski, Ferdynand Wicens 8, Józef Mikulski, Stanisław elisławski, Julian Gerlic 9, Nepomucen Suli ski, ORAZ TRZEJ NIEZNANI Z NAZWISKA Poni ej wyryto napis: WIECZNA CZE ICH PAMI CI BO CHWALEBNEM JEST ZGIN ZA OJCZYZN. Ziemn mogił poro ni t kwiatami, otoczono sze cioma betonowymi słupkami, poł czonymi eliwnym ła cuchem. Fot. 4. Mogiła powsta ców 1863r. na cmentarzu w. Wawrzy ca w Szadku stan z okresu mi dzywojennego ródło: zbiory szkolnej Izby Pami ci w Szadku Kim byli powsta cy pochowani w mogile? Do oddziałów powsta czych walcz cych w Mied nie, Szadkowicach, Boczkach koło Szadku przedzierali si rzemie lnicy, inteligenci, uczniowie. Jednym z tych, którzy słu yli w oddziale Oksi skiego, był licz cy 16 lat terminator z Szadku Ludwik Popławski (pó niej wzi ty do niewoli rosyjskiej). 7 J. miałowski (Województwo sieradzkie, Łód Sieradz 1980, s. 103) oraz T. Marszał (Szadek. Monografia miasta, Łód Szadek 1995, s. 35) podaj bł dn dat 14 X Według J. Milczarek (Powstanie styczniowe w Sieradzkiem, Sieradz 1983, s. 48) powinno by Wicens, jak Wincens. 9 J. Mielczarek podaje brzmienie nazwiska jako Gierlitz, zob. tam e, s. 34.

6 182 Dorota Stefa ska Jan Sztorch, lat 27, był stolarzem, Wincenty elisławski, lat 21 garncarzem, Franciszek Łukaszewicz, lat 21 lokajem, Kacper Pawlikowski, lat 21 bednarzem,; Władysław Kolasi ski, lat 20 (ur. w Sieradzu do oddziału J. Oksi skiego doł czył 23 stycznia 1863 r.) aplikantem biura naczelnika powiatu. Julian Gerlitz był aplikantem pocztowym w Łasku, Nepomucen Suli ski miał lat 25. Zgon Kacpra Pawlikowskiego po wiadcza akt znajduj cy si w parafii Szadkowskiej (fot. 5.). Fot. 5. Kopia aktu zgonu Kacpra Pawlikowskiego ródło: ADWŁ. Akta parafii Szadek 137/1863 r. Kim byli Trzej Nieznani pochowani w grobie powsta czym? Odwołuj c si do opracowania J. Milczarka, mo na przypuszcza, e niewymienionymi z nazwiska na tablicy epitafijnej byli zmarli po bitwie pod Szadkowicami: Jan Mikulski, który zmarł 14 pa dziernika z powodu odniesionych ran 10, Maciej Sowalski zmarły 15 pa dziernika oraz Julian Jerlic, lat 18, zmarły 8 pa dziernika 11. Mo na te snu inne przypuszczenia by mo e w zbiorowej mogile został pochowany Aleksander Matuszewski, syn szadkowskiego policjanta, poległy w bitwie pod Dalikowem 12. By mo e spoczywaj w niej zmarli powsta cy, lecz cy rany w szadkowskim lazarecie (szpitalu powsta czym), w ród których byli: Szymon Kaszuba (zmarły 7 lipca 1863 r.) lat 42, pochodz cy z Ksi stwa Pozna skiego 13 oraz Józef Stysi ski (zmarły 11 czerwca 1863 r.) lat 41, ołnierz pierwszego batalionu strzelców pruskich Tam e, s. 9, Tam e, s. 35. Zbie no nazwisk Gierlitz i Jerlic mogła sprawi, e kamieniarz pomin ł jednego z powsta ców. 12 Tam e, s Tam e, s Tam e, s. 45.

7 Tradycja powsta czych mogił w Szadku 183 Mogiła powsta cza mo e kry szcz tki którego z powsta ców, straconych na szadkowskim rynku Franciszka Polkowskiego skazanego na mier wyrokiem s du wojennego 15, Franciszka Palkowskiego mieszczanina, dowódcy oddziału oraz Józefa Kozłowskiego, wo nego S du Pokoju w Szadku i dowódcy oddziału powsta czego rozbitego pod Ro d ałami 16 stycznia 1864r., powieszonego 14 pa dziernika 1864 r. 16 Nim ostatni ołnierz Listopada przed niebia skie zgłosił si ołtarze, ju z dwururki si składa kryjak stycznia w wytartej czamarze. Rzucił dom i rodzin i wszystko w beznadziejnym do wolno ci biegu. Na styczniowym zmaga bojowisku krwawe lady zostawił na niegu 17. Przejawem pami ci o powsta cach były przedstawienia członków amatorskiego teatru działaj cego w Szadku w okresie mi dzywojennym. W sto czterdziest rocznic bitwy pod Szadkowicami oraz sze dziesi t czwart rocznic utworzenia Słu by Zwyci stwa Polski, 5 pa dziernika 2003 r. członkowie szadkowskiego koła wiatowego Zwi zku ołnierzy Armii Krajowej zorganizowali we współpracy ze społeczno ci szkoln uroczysto wmurowania tablicy upami tniaj cej ołnierzy AK. Te dwie rocznice stanowiły długi ła cuch ludzkich istnie poł czonych my l prost : [ ] eby Polska była Polsk. Fot. 6. Krystyna Sołtysiak z domu Kuliberda w stroju powsta ca 1863 r. zdj cie z lat dwudziestych XX w. ródło: zbiory Szkolnej Izby Pami ci w Szadku 15 Tam e, s Tam e, s. 27 i s Z. Kabata, Sztafeta, s. 17.

8 184 Dorota Stefa ska W setn rocznic bitwy pod Szadkowicami dokonano renowacji mogiły. W miejsce zniszczonego eliwnego ła cucha wmontowano metalowy płotek. Dwadzie cia lat pó niej miejsce porosłe paprociami pokryto lastrykowymi płytami. Tak e w ostatnich latach pami tano o kolejnych rocznicach powstania na grobie powsta ców szadkowskich pojawiaj si kwiaty i znicze zarówno od władz samorz dowych, jak i społeczno ci uczniowskiej Szadku. Na cmentarzu w. Idziego w Szadku znajduje si mogiła innego powsta ca i sybiraka Antoniego Nowackiego społecznika i tajnego nauczyciela ludowego w Kromolinie koło Szadku 18. Grób został wybudowany z inicjatywy Jadwigi Kozłowskiej i uczniów Antoniego Nowackiego inicjatywa ta podj ta w setn rocznic wybuchu powstania styczniowego została poparta przez proboszcza szadkowskiego ks. Jana Wiatra. ciany boczne nagrobka, wykonane z polnych kamieni zlepionych zapraw murarsk, przykryto betonow płyt, w któr wczepiono mniejsz z napisem: Antoni Nowacki Powstaniec 1863 r. Zesłany na Syberi. I cho stan grobu jest dobry, to trudno go odnale renowacji wymagaj nieczytelne napisy. Rosyjski okupant zdawał sobie spraw z roli i znaczenia politycznego powstania, dlatego czynił wszystko, aby zatrze po nim pomi. Niszczył fizycznie i moralnie bezpo rednich uczestników czynu powsta czego, a tak e tych, którzy w jakikolwiek sposób wspierali d enia niepodległo ciowe. Za udział w powstaniu był poszukiwany przez władze carskie Józef Krzywi ski, lat 34, oraz Jan Modrzejewski, komornik z Szadku. Aresztowany został Józef Leopold, wła ciciel dóbr w Rzepiszewie, naczelnik cywilny okr gu szadkowskiego i s dzia dyscyplinarny. Władze carskie nie pozwalały organizowa uroczysto ci ku czci poległych i straconych powsta ców, zabroniono noszenia po nich ałoby. Władze lokalne zmuszano do składania listów hołdowniczych z pro b o przebaczenie walcz cym o niepodległo powsta com. Szadek, podobnie jak wiele innych miejscowo ci, utracił prawa miejskie. Likwidowano polskie instytucje i wprowadzano do ycia publicznego j zyk rosyjski. Mogiły powsta cze w Szadku skrywaj prochy Polaków, którzy oddali ycie, aby naród zyskał prawo do ycia w wolno ci i niepodległo ci. Współczesnym pokoleniom pozostaje troska o zachowanie dziedzictwa dziewi tnastowiecznych zrywów niepodległo ciowych i pami, e wolno nie tylko krzy ami si mierzy. 18 D. Stefa ska, Antoni Nowacki romantyk, czy pozytywista,,,biuletyn Szadkowski 2008, t. 8, s

9 Tradycja powsta czych mogił w Szadku 185 Bibliografia Archiwum Diecezjalne we Włocławku, Akta parafii Szadek, Ksi gi metrykalne akta zgonu nr 135/1863, nr 136/1863, nr 137/1863. Informator Samorz dowy Gminy i Miasta Szadek 2003, nr 6. Kabata Z., Sztafeta,,,Kombatant 1997, nr 5. Katalog wystawy historyczno-filatelistycznej Stary Szadek, Marszał T., Szadek. Monografia miasta, Łód Szadek Milak M., Ocali od zapomnienia,,,na Sieradzkich Szlakach 1988, nr 4. Milczarek J., Powstanie styczniowe w Sieradzkiem, Sieradz Orzeszkowa E., Gloria victis, Warszawa Rocznicowo w Szadku,,,Dziennik Łódzki, 7 X Ruszkowski A., Ci, którzy dowodzili ,,,Na Sieradzkich Szlakach 1989, nr 2. Stefa ska D., Antoni Nowacki romantyk czy pozytywista. W 145 rocznic powstania,,,biuletyn Szadkowski 2008, t. 8. miałowski J., Ziemie sieradzkie w latach zaborów, [w:] J. miałowski, Województwo Sieradzkie, Łód Sieradz Walki narodowowyzwole cze szadkowian, Zbiory materiałów z wystawy z 1998 r. Biblioteka Szkolnej Izby Pami ci. Zabytki naszego regionu. Nekropolie, [w:] Nasza ojcowizna. Powiat zdu skowolski, Zdu ska Wola Zwierzchowski H., Szum drzew cmentarnych na Rossie, [w:] Mały leksykon wile skiej Rossy, Wilno ródła ikonograficzne ze zbiorów Szkolnej Izby Pami ci.