Piotr Małczyński. Globalna gra lokalne idee. Tożsamość etniczna w międzynarodowym futbolu

Transkrypt

1 Piotr Małczyński Globalna gra lokalne idee. Tożsamość etniczna w międzynarodowym futbolu ABSTRAKT Nowoczesna piłka nożna wywodzi się z jednego miejsca na świecie, lecz jej rozpowszechnienie nie wiąże się jedynie z homogenizacją kultury, choć ta też ma miejsce. Dzięki swym właściwościom futbol stał się użytecznym narzędziem kreowania tożsamości etnicznej. Wykorzystanie ujednolicającej gry okraszonej lokalną symboliką sprawia, iż dochodzi do afirmacji różnorodności. W czasach przyspieszającej globalizacji istnieje heterogeniczność. W kosmopolitycznym świecie piłki nożnej etniczność ma swoje znaczenie. Pochodzenie determinuje do pewnego stopnia losy kibiców i zawodników. Chętnie korzystają z niego nacjonalizmy, które wpasowały się w piłkarską przestrzeń. Jednak komercjalizacyjne aspekty procesów globalnych nie omijają futbolu, gdzie tradycyjne tożsamości ścierają się z konsumpcyjnym trybem kibicowania. SŁOWA KLUCZE futbol, globalizacja, nacjonalizm, chuligaństwo Na początek frazes: piłka nożna jest najpopularniejszym sportem na świecie. Niemal w każdym zakątku ekumeny znajdzie się ktoś, kto odprawia rytuał futbolowego widowiska. O rozpowszechnieniu tej gry świadczy wielkość Międzynarodowej Federacji Piłki Nożnej (FIFA). Ma ona bowiem więcej członków niż ONZ. Osiągając globalny zasięg, futbol stał się fenomenem ujednolicającym poszczególne aspekty życia różnych społeczności. Jednocześnie piłka nożna, obok swego unifikacyjnego charakteru, pozwala na zaakcentowanie lokalnej specyfiki. Gra w piłkę towarzyszy ludzkości od wieków. Do XIX stulecia jej charakter osadzony był w ściśle lokalnym kontekście. Korzenie współczesnej piłki nożnej wyrastają jednak z tradycji europejskiej, a dokładnie brytyjskiej. Bieg historii sprawił, iż to nie japońską kemari uprawia cały świat. To w Wielkiej Brytanii w 1848 roku ustalono zasady gry, w roku 1857 założono pierwszy klub, a w 1888 ruszyła pierwsza liga. Współczesne rozgrywki piłkarskie można więc uznać za zjawisko wykreowane na Zachodzie, a następnie spopularyzowane na całym świecie. Przenoszący ją poza Wyspy Brytyjskie piłkarscy misjonarze założyciele klubów, trafiali na podatny grunt, a zasiane przez nich ziarno nie tylko zapuściło korzenie, ale także dawało wzbogacające kulturę gry owoce. Jednak do dziś angielska liga Premiership pozostaje dla wielu wielbicieli futbolu niedoścignionym ideałem, zarówno w sferze poziomu ligi, jak i kibicowania (Jawłowski 2007: 47 53). Naśladownictwo wzorców z Wielkiej Brytanii doprowadziło również do rozpowszechnienia rozgrywek międzypaństwowych. Pierwszy mecz drużyn narodowych między Anglią a Szkocją w 1872 roku związał na stałe futbol z nacjonalizmem. Stadion stał się zaś przestrzenią kreacji narodowych więzi (Dębicki 2009: ). Brytyjski model spotkania piłkarskiego jako walki narodów rozszerzono, nadając mu wymiar prestiżowych turniejów o symboliczną dominację na konkretnych kontynentach, a nawet na całym świecie. Rozgrywki międzynarodowe cieszą się największym zrozumieniem i popularnością wśród kibiców, którzy w pewien sposób utożsamiają poczynania kadry z losem własnej narodowości. Zwycięstwo drużyny stanowi dla nich sukces zbiorowości. Zespół piłkarski staje się bowiem, jak twierdzi Albert Jawłowski, metonimią narodu, a mecz widowiskiem, które spaja go w opozycji do przeciwnika (Jawłowski 2007: 237). Powiązana metonimicznym związkiem z grupą kadra toczy symboliczną walkę, podczas której często przywołuje się wydarzenia z historii. Pamięć o historycznych dniach chwały i upokorzenia podsyca napiętą atmosferę wielu spotkań. Poszczególne reprezentacje mają bowiem swych tradycyjnych przeciwników, w których upatruje się narodowych wrogów. Rywalizacja polsko-niemiecka i niemiecko-holenderska podszyta jest podtekstem II wojny światowej. Gra Anglii z Argentyną bywa okazją do wspominania konfliktu o Falklandy/Malwiny (Witzig 2006: 50). Rytuał mundialu potwierdza porządek globu poprzedzielanego państwowymi granicami. Także i FIFA umacnia kształt politycznej rzeczywistości. Międzynarodowa Federacja Piłkarska zmieniła przepisy uniemożliwiając wykorzystanie piłkarskiej drużyny w celach narodowo-wyzwoleńczych. Nowy członek tej organizacji musi legitymować się przynależnością do Organizacji Narodów Zjednoczonych (Czubaj 2007: 12). Choć precedensowy pojedynek angielsko-szkocki odbył się wewnątrz jednego organizmu państwowego, dziś ze stadionowego nacjonalizmu korzystać mogą jedynie niepodległe państwa i kilka obszarów autonomicznych. nr 3, grudzień

2 Jednak rozgrywając nieformalne mecze towarzyskie lub alternatywne mistrzostwa świata, ruchy narodowościowe uczestniczą w symbolicznej walce meczu. Nieoficjalną, niezrzeszoną z FIFA kadrę posiadają Galicja, Kraj Basków i Katalonia (Llopis Goig 2008: 58-59). Ze zwycięstwa w pseudomundialu cieszą się Lapończycy. Muszą się zadowolić tą imitacją, gdyż prawdziwy mundial jest dla nich niedostępny. Zamykając swe bramy przed federacjami krajów, które nie należą do ONZ, Międzynarodowa Federacja Piłkarska ograniczyła swą różnorodność. Organizacja ta dąży do zbliżenia populacji ludzkich, lecz nie narusza uświęconego porządku świata złożonego z państw. Międzynarodowe mistrzostwa, które są areną konfliktu symbolicznego, mają promować pokój i przyjaźń narodów, a nie zagrażającą politycznemu porządkowi secesję. Ideał ten przyświeca dzisiejszym mundialom czy rywalizacji o miano najlepszej drużyny kontynentu. W tym kontekście fakt wspólnej organizacji turnieju EURO 2012 przez Polskę i Ukrainę, podobnie jak koreańsko-japońskie mistrzostwa świata z 2002 r., można zinterpretować jako próbę afirmacji przyjaznych stosunków między państwami o skomplikowanej, pełnej wzajemnych konfliktów historii. Wydaje się, iż futbolowy nacjonalizm wspiera koncepcję narodu obywatelskiego. Chciałbym wskazać na odwrotne zjawisko swego rodzaju zrywanie wspólnoty opartej na paszporcie. Drużyna Francji stała się standardowym przykładem integracji wielokulturowego społeczeństwa. Lecz mająca kreować przynależność narodową melodia francuskiego hymnu bywa zakłócana. Zagłuszały ją gwizdy imigrantów z Maghrebu, którzy w trakcie potyczki Trójkolorowych z ich północnoafrykańskimi ojczyznami wcielają się w kibiców Tunezji, Algierii bądź Maroka (Marsaud 2008). Marsyliankę przemilczały usta Christiana Karembeu, który mimo iż reprezentował Francuzów, demonstrował w ten sposób swe poparcie dla wyzwolenia Kanaków (Crolley, Hand 2002: 72) Mecz może stać się więc narzędziem budowania określonej tożsamości, jak i jej kontestacji. Piłkarski nacjonalizm buduje naród nie tylko w oparciu o mieszkańców państwa. Nacjonalistyczna zasada zgodności granic państwowych z granicami etnicznymi znalazła swój odpowiednik w świecie futbolu. Do kadr powoływani są gracze zagraniczni o konkretnym pochodzeniu. Reprezentacje przyciągają przedstawicieli zewnętrznych mniejszości narodowych, odwołując się do ojczyzn ideologicznych. Stąd biorą się bośniaccy Chorwaci w kraciastych barwach Chorwacji czy albańscy piłkarze rodem z Kosowa. Ku krajowi przodków swój wzrok kierują także piłkarze imigranckiego pochodzenia. Gastarbeiterzy chętniej niż reprezentacje Niemiec wybierają Turcję. Brytyjscy Antylczycy zaś grają dla drużyn karaibskich. Motywacja tych piłkarskich powrotów do dawnej ojczyzny bywa różna. Istotną rolę może odgrywać zarówno słaba integracja z krajem przyjmującym, jak i niewielkie szanse na grę w jego barwach. Wielu zawodników, którzy skusili się na przywdzianie trykotu pozaeuropejskich przodków, nie prezentuje umiejętności, które pozwoliłyby im na reprezentowanie europejskiego kraju zamieszkania. Ich pochodzenie etniczne daje im szansę na międzynarodowe rozgrywki. Jednak czy urodzone we Francji gwiazdy zespołu z Mali, jak wybrany najlepszym graczem Afryki Frédéric Kanouté, nie są na tyle dobrymi piłkarzami, aby móc zapewnić sobie miejsce we francuskiej jedenastce? Podobna sytuacja dotyczy niemieckich Turków czy Chorwatów. Czy w ich przypadku motywacja manifestacji własnej tożsamości nie wydaje się być istotniejsza? Mecze międzypaństwowe, a zwłaszcza międzynarodowe turnieje w rodzaju mistrzostw kontynentalnych czy światowych, są niezwykle rzadkim piłkarskim świętem. Częściej kibiców przyciąga rzeczywistość ligowa. Nie jest ona wolna od etnicznego zróżnicowania, a jednocześnie znajduje się pod wpływem kosmopolityzmu. Mimo iż kluby związane są z konkretnymi lokalizacjami, dzielnicami miast, ośrodkami miejskimi czy regionami, ich sukces często zależy od otworzenia się na zewnątrz. Zespoły klubowe stały się firmami, które poszukują za granicą zarówno graczy, trenerów, jak i kibiców (Drozda 2008: ). Zdarzało się, że w drodze po mistrzostwo Anglii francuski trener Arsenalu Londyn nie wystawił na boisko żadnego Anglika. Manchester United czy Real Madryt co roku rozgrywają mecze na azjatyckich stadionach, by miejscowa młodzież chętniej kupiła koszulkę z nazwiskiem gwiazdy europejskiego zespołu. To do klubów z Europy trafiają bowiem największe zyski, choć właścicielami drużyn nie zawsze bywają Europejczycy. Pieniądze sprawiają, iż w piłkarskim świecie utrzymuje się neokolonialna dominacja Starego Kontynentu. Zgodnie z teorią André Gundera Franka, centrum karmi się zasobami obszarów peryferyjnych. Tak też można interpretować napływ zawodników, którzy wzmacniają zespoły Europy. Bez tych migracji zarówno wzrost poziomu rozgrywek, jak i sukcesy poszczególnych drużyn nie byłyby możliwe. Jednocześnie zaś wędrówki graczy utrwalają dysproporcje między ligami (Taylor 2006: 9-10). Europejski kapitał potrafi natomiast uzależniać pozaeuropejskie kluby, które zmuszone są wcielać się w rolę eksporterów piłkarskiego narybku i choć relacje centrum peryferie nie przebiegają jednostronnie, to jednak zysk znajduje się przede wszystkim po stronie obszarów centralnych. Zarówno mistrzostwa krajowe, jak i międzynarodowe puchary, takie jak Liga Mistrzów czy Liga Europejska, zdobywają zespoły z olbrzymimi budżetami, które umożliwiają im ściąganie gwiazd nr 3, grudzień

3 z innych kontynentów. Prawie każdy latynoamerykański talent trafia za Ocean. Przykładowo, z 23 zawodników reprezentacji Brazylii, którzy zostali powołani na mistrzostwa świata w 2006 roku, tylko 3 zatrudniały w owym czasie drużyny z São Paulo. Tzw. drenaż muskułów działa silnie w Afryce, gdzie powstają szkółki europejskich klubów. Szkolą one miejscowych nastolatków, by ściągnąć ich czym prędzej do Europy. Młodych adeptów z Abidżanu kusi wspaniała wizja kariery. Wyobrażają ją sobie, podziwiając swych ziomków ze stadionów Północy. Wpatrzeni w afrykańskie gwiazdy żyjące na emigracji, pragną wyjechać, co często wykorzystują bazujący na ich naiwności nie zawsze uczciwi pośrednicy. Niewielu z tych chłopców przebywa modelową drogę Emmanuela Eboué, którego kontraktowe powiązania pchnęły z abidżańskiego ASEC Mimosas, przez belgijskie Beveren, do londyńskiego Arsenalu (Scherrens 2007: 41 63). Zjawisko międzynarodowych transferów dotyczy oczywiście również graczy europejskich. W obrębie granic Europy także da się zauważyć dominację zachodnich krezusów. Wzajemny handel zawodnikami doprowadził do rosnącej diaspory profesjonalistów, którzy koczują na czas kontraktu na murawie poszczególnych stadionów, by zmienić drużynę w trakcie trwania okienka transferowego. Migracje piłkarzy, tak jak innych przemieszczających się pracowników, są ograniczone prawnie. Swobodny przepływ graczy w obrębie Unii Europejskiej dotyczy jedynie jej obywateli, co zostało umożliwione dopiero w połowie lat 90. po burzliwej sprawie Bosmana 1 (Poli 2006: 397). Dla pozaeuropejskich gwiazd i ich potencjalnych zakładów pracy przepisy te stanowią istotny problem. Sposobem na jego ominięcie stała się naturalizacja. Z jednej strony, unijny paszport otrzymują zasiedziali już zawodnicy, z drugiej zaś obywatelstwo uzyskują piłkarze powołujący się na imigranckie pochodzenie. Przykładowo, włoskie korzenie pozwoliły licznym Argentyńczykom na grę dla dowolnej drużyny Wspólnoty. W kosmopolitycznej rzeczywistości futbolu odpowiednie pochodzenie etniczne może być więc niezwykle opłacalne, jeśli wsparte jest właściwym papierem. Jedynie garstce spośród naturalizowanych graczy fakt uzyskania obywatelstwa wyznacza ścieżkę ku nowej kadrze. Czy w świecie, w którym kluby posługują się wielonarodowym składem kierowanym przez zagranicznych trenerów, by zadowolić kibiców z różnych zakątków świata, jest miejsce na reprezentowanie tożsamości etnicznej? Mimo swego komercyjnego charakteru, wiele klubów piłkarskich związanych jest z konkretnymi etnosami. Swoje zespoły zakładały diaspory: chilijscy Palestyńczycy mają swoje Palestino, szwedzcy Asyryjczycy swą Assyriske (Abdalla 1997: 212). Irlandzcy katolicy z Glasgow kibicują Celticowi, podczas gdy ich protestanccy sąsiedzi szkockim Rangersom (Zaczkiewicz 2006: ). W hiszpańskiej lidze ludność Galicji reprezentuje zarówno Celta Vigo, jak i Deportivo La Coruña. Analogiczna sytuacja ma miejsce w Kraju Basków, gdzie wobec kilku klubów utożsamianych z baskijskością zauważalny jest tzw. syndrom Beduina. Polega on na kibicowaniu naszemu lokalnemu rywalowi, jeśli w danej chwili toczy on walkę ze wspólnym przeciwnikiem. W tym przypadku, podczas konfrontacji z kastylijskim Realem Madryt, baskijscy kibice zapominają na moment o wewnętrznych animozjach dzielących Athletic Bilbao z Realem Sociedad San Sebastián na rzecz wspólnej tożsamości Basków (Spaaij 2006: 34). Mimo iż kluby ze wspólnot autonomicznych Hiszpanii pełnią rolę swego rodzaju narodowych reprezentacji, kupują graczy na całym świecie. Nacjonalistyczna polityka transferowa została porzucona przez większość z nich. Skład złożony tylko z Basków nie spełnił oczekiwań fanów Realu Sociedad San Sebastián (Roy 2007: 2), choć Athletic Bilbao nadal zatrudnia piłkarzy tylko baskijskiego pochodzenia (Llopis Goig 2008: 38). Obcy gracz, jeśli zalicza udane występy w naszych barwach, szybko staje się swój (Stomma 1991: 142). Kibice nadają swym reprezentantom dodatkową tożsamość. O jej sile przekonał się gnębiony przez swych dawnych fanów Luis Figo, którego przejście do największego rywala odebrano jak narodową zdradę 2 (Witzig 2006: 49). Określenie Judasz przylgnęło do wielu zawodników, którzy niestosownie zmienili klubowe barwy (Lipiński 2009: 30-31). Czyż nie zdrajców w szczególności boi się współczesny nacjonalizm (Appadurai 2005: )? Założona przez Szwajcara FC Barcelona stała się dla katalońskich kibiców czymś więcej niż klub. Za czasów panowania generała Franco stadion Camp Nou przeradzał się w świątynię oflagowaną zakazanymi przez reżim złotoczerwonymi senyeres 3 (Llopis Goig 2008: 58-60). Lecz czy ze swym dzisiejszym międzynarodowym charakterem nadal broni katalońskości? Czy rywalizacja z kastylijskim, choć równie różnorodnym, Realem Madryt, ma dawny charakter boju o samostanowienie Katalonii? Dziś Katalończyków, podobnie jak inne kluby wią- 1 Sprawa Bosmana była rozprawą sądową, w wyniku której ograniczenia migracji unijnych zawodników na całym obszarze UE uznano za nielegalne z powodu dyskryminowania piłkarzy na rynku pracy. 2 Luis Figo, zmieniając klub z FC Barcelony na Real Madryt, został ochrzczony zdrajcą Katalonii. 3 Nazwa własna katalońskiej flagi. nr 3, grudzień

4 zane z etnicznością, reprezentuje wieloetniczny skład. Katalońską tożsamość przyjmują w pewnym wymiarze nie tylko zagraniczni piłkarze, którzy, jak Bułgar Christo Stoiczkow, mogą się z nią w określonym zakresie identyfikować. Miejscowymi fanami Barçy są także senegalscy imigranci, a przecież fankluby w barwach blaugrany wykraczają poza obszar Hiszpanii. Również i pod domeną.pl łatwo znaleźć życzliwych separatystycznym ruchom z Półwyspu Iberyjskiego. Tradycyjnie katolicki Celtic nie zamyka bram stadionu przed protestantami. Wielu polskich kibiców, podobnie jak inni miłośnicy futbolu, także sympatyzuje z którąś ze stron szkockiego konfliktu etnoreligijnego. Kluby związane z etnicznością mogą liczyć na wsparcie poza swą ideologicznie docelową grupą. Poziom identyfikacji z odmiennym etnosem nie koniecznie musi być głęboki, a jego rozpowszechnienie zależy od sukcesów drużyny. Pochodzenie etniczne imigrantów wielokrotnie stawało na przeszkodzie w partycypowaniu w lokalnej tożsamości, którą współtworzył stadion. Ksenofobicznie nastawieni kibice niechętnie godzą się na to, by sąsiednie krzesełko zajął ktoś obcy. Na potencjalnych fanów wśród wykluczonych środowisk imigranckich zwróciły uwagę piłkarskie kampanie antyrasistowskie. Coraz częstsze przyciąganie członków diaspor w stronę miejscowych klubów ma doprowadzić do ich integracji z resztą społeczeństwa. Jednocześnie stanowi możliwość zwiększenia klubowego budżetu. W myśl hasła: nowy kibic, to kolejna sprzedana koszulka rasizm jest nieopłacalny (Tackling Racism in Club Football. A Guide for Clubs 2006: 30). Wzywające do nienawiści rasowej hasła sprowadzają na klub kary finansowe. Tymczasem wyrugowanie ze stadionów objawów ksenofobii i zastąpienie ich kampanią promocyjną wśród środowisk imigranckich może doprowadzić do poszerzenia drużynowych klienteli o nowych sympatyków gry. Nowi kibice zaś pomagają w wypełnieniu drożejących trybun, a obok karnetów, nabywają niezbędne gadżety. Nawet jeśli członkowie diaspor śledzą rozgrywki w domowym zaciszu, dopiero szerokie zaangażowanie w kupno sportowych wrażeń wydaje się pełniej zadowalać klubowe kasy. W tym kontekście kampanie na rzecz integracji imigrantów jawią się, obok swego pierwotnego, a zarazem szczytnego celu, jako strategie poszukiwania komercyjnego targetu. Czy jednak sportowo-finansowy sukces klubu nie stanowi zbyt wysokiej ceny? Czy etniczny ekskluzywizm jest do pogodzenia z otwartością na wielorakie umiędzynarodowienie? Lecz czy katalońskim, szkockim czy galicyjskim kibicom faktycznie przeszkadzają zagraniczni najemnicy, którzy współtworzą skład? Proces budowania marki prowadzi do szerokiego rozpowszechnienia konsumowanej tożsamości. Kosmopolityczna polityka władz zespołu nie musi jednakże oznaczać ostatecznej klęski tradycyjnych związków z etnicznością. Formą manifestacji etnocentrycznych poglądów może stać się postawa skrajnego kibica ultras, bądź chuligana, który w pozastadionowych walkach udowadnia swe przywiązanie do klubowej ideologii. Najsłynniejsi są chuligani angielscy i nie można im odmówić inspirującego wpływu, który doprowadził do rozszerzenia zjawiska okołoboiskowej przemocy poza Wyspy. Jednak ruch chuligaństwa powstał niezależnie w różnorodnych, lokalnych kontekstach. Przejawiał także odmienny charakter, którego wspólny mianownik stanowi definiowanie mężczyzny jako postaci wojowniczej, niezależnej oraz lojalnej wobec drużyny i jej ewentualnej ideologii. Walki na tle narodowościowym miały miejsce w latach 20. i 30. między kibicami FC Barcelony i Espanyolu, zaś w latach 50. na terenie Jugosławii. Piłkarskie rozróby towarzyszyły także australijskim napięciom etnicznym. Kontekstualne zróżnicowanie ruchu chuliganów sięga od kreacji ciała, po wyznawaną ideologię. Pozostaje on jednak zjawiskiem ponadnarodowym. Granice przekraczają nie tylko formy aktywności kibiców, ale także same fankluby, które zawierają transgraniczne sojusze (Spaaij 2006: ). 22 maja 2010 r. finał Ligi Mistrzów wygrał klub, który już z samej nazwy jest międzynarodowy. Jednak obok niebiesko-czarnych chorągiewek Internazionale Milano powiewały flagi Portugalii, Kamerunu, Kolumbii, Brazylii, Serbii i Macedonii. Przynieśli je ze sobą zawodnicy i trener, którzy w ten sposób, wewnątrz kosmopolitycznego kontekstu, manifestują swą przynależność narodową. Tym samym ukazują swym kibicom drogę tożsamościowej kreacji. Dzięki sile mimicry głos piłkarzy nie zostanie pominięty (Jawłowski 2007: 33). Gracze spełniają bowiem rolę idoli (Nosal 2008: 47), a każdy ich gest pobudza fanów do działania. Widzowie, tworząc cząstkę swojego ja, nie omieszkają spostrzec oflagowanej gwiazdy, nawet jeśli gra dla zagranicznej firmy. Skomentują również decyzję piłkarskiego imigranta w sprawie wyboru reprezentacji. Przebieg futbolowych wyda-rzeń nie jest im obojętny, gdyż decyduje o ich tożsamości. Sukces reprezentacji wzmacnia, przynajmniej chwilowo, poczucie narodowej więzi. Mecz z tzw. odwiecznym rywalem pozwala na przywołanie chwalebnych chwil historii (Dębicki 2009: ), bądź odwrócenie jej biegu. Równorzędne istnienie kosmopolitycznego futbolu klubowego, który wykracza poza lokalne granice, nie przekreśla jego uwikłania w zjawiska etniczne. Wykazał to wspomniany przykład flag w finale Ligi Mistrzów. Piłkarze mogą pozostawać etnonarodowymi idolami, grając na co dzień w zagranicznej nr 3, grudzień

5 lidze. Jednocześnie część międzynarodowych drużyn pozostaje tradycyjnie związana z konkretną grupą narodowościową. Wystarczy nadmienić, iż fani następcy mediolańskiego Interu FC Barcelony chlubią się swą katalońskością i katalońskimi graczami, którzy wydatnie, obok zagranicznych gwiazd drużyny, przyczynili się do zwycięstwa w Lidze Mistrzów w 2011 r. Natomiast tegoroczną edycję Ligi Europejskiej zawojował tradycyjnie wiązany z Baskami Athletic Bilbao. Futbolowa tożsamość, obok wielu innych możliwości, proponuje także drogę związaną z etnicznością. Kibice, wspierający poczynania swych ulubieńców w rytuale meczu, kreują siebie idąc zróżnicowaną drogą narodu związanego z państwem, narodowości manifestującej swe istnienie, ale też skomercjalizowanego klubu etnomarki. Bibliografia Abdalla, Michael Asyryjscy imigranci w Szwecji. Między tradycją, a współczesnością. W: Janusz Mucha, Wojciech Olszewski (red.) Dylematy tożsamości europejskich pod koniec drugiego tysiąclecia. Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika, s Appadurai, Arjun Nowoczesność bez granic. Kulturowe wymiary globalizacji. Tłum. Zbigniew Pucek. Kraków: Universitas. Crolley, Liz, Hand, David Football, Europe, and the Press. London: Routledge. Czubaj, Mariusz Dogrywka. Utopia narodów zjednoczonych albo co powiedział Materazzi. W: Albert Jawłowski (red.) Święty ład. Rytuał i mit mundialu. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne, s Dębicki, Marcin Powtórzcie Grunwald! czyli o wątkach narodowych w futbolu. Sprawy Narodowościowe. Seria Nowa, 34, s Drozda, Jacek Kibicowanie brytyjskości. O tożsamości polskich fanów Manchester City F.C. Sprawy Narodowościowe. Seria Nowa, 32, s Jawłowski, Albert Święty ład. Rytuał i mit mundialu. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne. Lipiński, Tomasz Piłkarscy Judasze. Piłka Nożna, 1, s Llopis Goig, Ramón Identity, nation-state and football in Spain. The evolution of nationalist feelings in Spanish Football. Soccer & Society, 9 (1), s Marsaud, Cyril Wygwizdywanie hymnu narodowego na stadionach francuska polemika? Dostęp: [ ] Nosal, Przemysław Kopnij jak Beckham, zostań gwiazdą. Kultura Popularna, 21 (3), s Poli, Raffaele Migration and Trade of African Football Players: Historic, Geographic and Cultural Aspects. Afrika Spectrum, 41 (3), s Roy, Joaquín Are we better off six years later? European integration and the case FC Barcelona. Montreal. Dostęp: 10i.pdf [ ]. Scherrens, Jonas The Muscle Drain of African Football Players to Europe: Trade or Trafficking? Graz, Karl-Franzens-Universität. Dostęp: graz.at/typo3/fileadmin/user_upload/etc-hauptseite/programm/aktuelles/- the_human_trade_of_african_football- _players.pdf [ ]. Spaaij, Ramón Understanding Football Hooliganism. A Comparison of Six Western European Football Clubs. Amsterdam: VossiuspersUvA. Stomma, Ludwik :0 Czyli ludzie jak bogowie. Polska Sztuka Ludowa. Konteksty, 3 4, s Tackling Racism in Club football. A Guide for Clubs. Dostęp: [ ]. Taylor, Matthew Global Players? Football, Migration and Globalization, c Historical Social Research, 31 (1), s Witzig, Richard The Global art of Soccer. New Orlean: CusiBoy Publishing. Zaczkiewicz, Roman K Nienawiść na tle etnoreligijnym a futbol w Szkocji. Przypadek Celticu Glasgow oraz Glasgow Rangers. Lud, 90, s Piotr Małczyński Absolwent Katedry Etnologii i Antropologii Kulturowej na Uniwersytecie Wrocławskim, doktorant Studium Nauk o Kulturze. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się wokół problematyki rasy, nacjonalizmu, etniczności oraz zjawisk kulturowych związanych z piłką nożną. nr 3, grudzień