TRASA: ALEJE TRZECH WIESZCZÓW

Transkrypt

1 TRASA: ALEJE TRZECH WIESZCZÓW

2

3 KRAKOWSKI SZLAK MODERNIZMU ALEJE TRZECH WIESZCZÓW Trasa obejmować będzie najbardziej reprezentacyjny odcinek Alei Trzech Wieszczów, ciągnący się od alei Słowackiego i okolic placu Inwalidów, poprzez park Krakowski i aleję Mickiewicza, na Oleandrach skończywszy. To właśnie ta część całego urbanistycznego założenia w latach 20. i 30. ubiegłego wieku stopniowo stawała się zgodnie z zamysłem ówczesnych władz samorządowych architektoniczną wizytówką miasta, miejscem lokalizacji najbardziej prestiżowych gmachów użyteczności publicznej oraz najoryginalniejszych przykładów rozwiązań mieszkaniowych. Większość rozmieszczonych na tej trasie budynków stanowi szczytowe osiągnięcia w dorobku najważniejszych krakowskich architektów okresu dwudziestolecia międzywojennego, a także najbardziej reprezentatywne przykłady kolejnych nurtów krakowskiego modernizmu okresu II Rzeczypospolitej. Dwie kamienice profesorów UJ (proj. Piotr Jurkiewicz, Ludwik Wojtyczko, Stefan Żeleński) i domy pracowników ZUPU (proj. Wacław Nowakowski) należą do najchętniej przywoływanych przez badaczy architektury realizacji spod znaku polskiego art déco. Muzeum Narodowe (proj. Czesław Boratyński, Edward Kreisler), Biblioteka Jagiellońska (proj. Wacław Krzyżanowski) wpisują się nurt monumentalnego klasycyzmu lat. 30. Dom Akademicki im. Prezydenta Ignacego Mościckiego (proj. Wacław Krzyżanowskiego, Stanisław Piwowarczyk) czy Dom im. Piłsudskiego (proj. Adolf Szyszko-Bohusz) przy Oleandrach to z kolei wyraziste przykłady użycia stylistyki awangardowej do wyrażenia aspiracji odradzającego się po I wojnie światowej państwa polskiego. Projekt Szlak Modernizmu KRK - Opowieści budynków został dofinansowany ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

4 1. Dom Profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego Adres: al. Słowackiego 15 / ul. Łobzowska 61 Czas powstania: Projekt: Piotr Jurkiewicz,Ludwik Wojtyczko, Stefan Żeleński Budynek powstał w latach Kooperatywa (spółdzielnia) profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego początkowo planowała wzniesienie domów jednorodzinnych, jednak ze względów oszczędnościowych wybudowano dom wielomieszkaniowy, o nowoczesnej konstrukcji żelbetowej. Do niedawna jego elewacje były zaniedbane i budził raczej negatywne skojarzenia nazywano go nawet trumną, jednak ostatni remont wydobył piękno oraz wyrafinowaną elegancję bryły. Budynek stanowi ważny akcent narożnika ulicy Łobzowskiej i al. Słowackiego. Ma ciekawy rzut w kształcie litery V z wewnętrznym dziedzińcem i posiada dwie klatki schodowe: główną oraz zewnętrzną dla służby. Ścięty narożnik zaakcentowano dwoma wielobocznymi wykuszami mieszczącymi zabudowane loggie. Boczne elewacje posiadają dwie strefy: główną, wyznaczoną przez okna ujęte w pionowe, przebiegające przez całą wysokość płyciny oraz górną o charakterze attyki mieszczącą piąte piętro. Ozdobiono ją rastrem kwadratów o czarnych krawędziach wypełnionych naprzemiennie kołami i rombami. Zastosowano elegancką ograniczoną do kilku barw kolorystykę elewacji. Cokół oraz geometryczne podziały wykonano z połyskliwego, czarnego klinkieru z fabryki w Grudziądzu. Na każdym z pięter umieszczono po dwa komfortowe, pięciopokojowe mieszkania profesorskie. Pierwotnie znajdowały się w nich specjalnie urządzone pokoje telefoniczne. Ciekawie rozwiązano wnętrze holu, w którym ulokowano szyb z windą. Pochodzi ona z czasów wznoszenia domu, ma ośmioboczny kształt, a jej ściany dekorują lustra. Na suficie holu wykonano czerwono-zielone sgraffito z herbem Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz ornamentem w stylistyce tak zwanej szkoły krakowskiej, łączącej w sobie trójkątną geometrię z przestylizowanymi motywami ludowymi. Elegancji całości dodaje posadzka z czarnych i białych ceramicznych płytek oraz drzwi wejściowe o fantazyjnych podziałach. Główna klatka schodowa otrzymała rzadko spotykany, trójkątny kształt. W jej suficie umieszczono świetlik o metalowych podziałach w formie przenikających się rombów. Styl budynku można określić jako modernizm z elementami stylistyki polskiego art déco, chociaż swoim wyrafinowaniem i czarno-białą kolorystyką przypomina również realizacje wiedeńskiej secesji. Opracowanie: Aneta Borowik

5 2. Kościół św. Szczepana Adres: pl. Axentowicza Czas powstania: Projekt: Zdzisław Mączeński, Franciszek Mączyński Plany budowy nowej świątyni przy placu Axentowicza w Krakowie po zewnętrznej stronie linii Alei Trzech Wieszczów pojawiły się już na początku lat 20, kiedy to zajmowane jeszcze niedługo wcześniej przez wojsko tereny poforteczne zaczęto przeznaczać do parcelacji. Przy głównym trakcie łączącym wylot ulicy Łobzowskiej z traktem prowadzącym do Szkoły Podchorążych w Łobzowie wytyczony został wówczas podłużny plac, w pobliżu którego wzniesiona została wkrótce jedna z największych kolonii willowych międzywojennego Krakowa. Przy krótszym boku placu, po wschodniej, bliższej Alejom Trzech Wieszczów stronie przewidziano budowę nowego kościoła dla nowej dzielnicy. Pierwszy projekt przygotowany został w połowie lat 20. w warszawskiej pracowni Zdzisława Mączeńskiego, z którym współpracował Stefan Siennicki. Mączeński, który zaangażowany w tym czasie był przy realizacji gmachu Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, zaproponował podłużną bryłę o tradycyjnej dyspozycji wzniesionego na rzucie krzyża łacińskiego wnętrza. Całość miała wieńczyć kopuła, a przed wejściem zaplanował budowę monumentalnej, siedmioosiowej arkadowej loggi na wzór florenckiego szpitala niewiniątek. Budowa odsunięta została jednak w czasie i ostatecznie prowadził ją inny architekt, Franciszek Mączyński. Zbudowany w latach budynek różni się od początkowo zaproponowanego. Wychodzi od ponad początkowe historyzujące odniesienia, a jego estetyka wyraźnie ciąży ku rozwiązaniom bliskim modernizmowi o rysie klasycyzującym. Fasada kościoła jest skierowana w stronę placu Axentowicza stanowiąc jego dominantę. Uproszczony wysoki portyk trzyosiowy prowadzi do wnętrza, które w zestawieniu z bielą zewnętrza kościoła jawi się jako ciemne. Na osi nawy głównej w ścianie wejściowej znajduje się duże okrągłe okno o krzyżowych podziałach, nawiązujące do architektury okrętowej. Wnętrze jest trójnawowe, a sklepienie wsparte na ośmiu filarach. Nad skrzyżowaniem transeptu i nawy głównej znajduje się ośmioboczna kopuła nakryta wielospadowym dachem zaopatrzonym w ażurową sygnaturkę. Polichromię ozdabiającą ściany i sklepienia wykonał Franciszek Walczowski, autorami projektów witraży są: Józef Januszewski (absyda), Jan Bukowski i Józef Pankowski (nawy boczne). Twórcą projektu ołtarza głównego jest Franciszek Mączyński. Przypisuje mu się również autorstwo ołtarza w prawej nawie bocznej, który to ołtarz wzorowany jest na znajdującym się w nawie lewej wczesnobarokowym ołtarzu Matki Bożej Pocieszenia, a także ozdobionej rzeźbami ewangelistów ambony. Sprofanowany przez hitlerowców kościół rekonsekrował w 1959 roku biskup Karol Wojtyła. Opracowanie: Michał Wiśniewski

6 3. Zespół Mieszkaniowy Adres: pl. Inwalidów 7-8 Czas powstania: Projekt: Fryderyk Tadanier To jedna z pierwszych poważnych realizacji cenionego w Krakowie architekta, absolwenta Politechniki Lwowskiej Fryderyka Tadaniera. Dom mieszkalny u zbiegu al. J. Słowackiego, pl. Inwalidów oraz ul. H. Sienkiewicza, powstały w latach , stanowi jeden z bardziej okazałych przykładów krakowskiej architektury mieszkaniowej tego czasu. Budowla powstała dla Tomasza Będzikiewicza lokalnego bogacza, znanego głównie z kontrowersyjnego wyburzenia zabytkowych kamienic w Rynku, w celu zbudowania w ich miejscu nowoczesnego hotelu (dziś znajduje się tam gmach Feniksa ). W budynku znalazły się mieszkania o różnej wielkości i standardzie. Na parterze i na ostatnim piętrze tradycyjnie umieszczono lokale najmniejsze, a na pozostałych kondygnacjach te najbardziej reprezentacyjne. Co ciekawe, według pierwotnych planów na parterze znaleźć miał się zakład ichtiologiczny (najprawdopodobniej instytut badawczy Uniwersytetu Jagiellońskiego), połączony z basenami rybnymi w piwnicy. Z pomysłu tego, jak można przypuszczać - ku radości przyszłych lokatorów, szybko zrezygnowano. W 1932 roku jedno z mieszkań na parterze (w skrzydle od ul. H. Sienkiewicza), przekształcono na istniejącą do dziś aptekę, której projekt wykonał Janusz Zarzecki. Dominantą kompozycyjną budynku przy pl. Inwalidów są zaokrąglone narożniki, dzięki którym przysadzista bryła optycznie zyskała na lekkości. Jeden z narożników otworzył także widok perspektywiczny z ulicy Karmelickiej oraz al. J. Słowackiego na pl. Inwalidów. Budynek uzyskał monumentalny, klasycyzujący charakter na skutek wprowadzenia artykulacji szerokimi lizenami, stanowiącymi skrajne uproszczenie tzw. wielkiego porządku. Zmodernizowany klasycyzm był często stosowano w tym czasie w budownictwie mieszkaniowym. Wystarczy wspomnieć zaprojektowane przez Adolfa Szyszko-Bohusza w drugiej połowie lat dwudziestych budowle dla PKO. Nie bez znaczenia dla formy domu Będzikiewicza zapewne był także architektoniczny kontekst alei Trzech Wieszczów. Architekt projektując budowlę mającą powstać w tak prestiżowej lokalizacji, mógł nawiązać do realizowanych już gmachów Akademii Górniczo-Hutniczej i Biblioteki Jagiellońskiej. Jednocześnie wykonał jednak najbardziej konserwatywny spośród domów przy pl. Inwalidów. Opracowanie: Kamila Twardowska

7 4. Dom czynszowy Zakładu Ubezpieczeń Pracowników Umysłowych we Lwowie Adres: pl. Inwalidów 6 / Sienkiewicza 2-2a / Pomorska 1 Czas powstania: Projekt: Wacław Nowakowski Dom ze względu na bardzo oryginalną formę współcześnie bywa nazywany kryształowym domem. Po budynku przy al. Słowackiego była to druga inwestycja lwowskiego Zakładu Ubezpieczeń Pracowników Umysłowych. Domy ZUPU powstawały, aby zaspokoić potrzeby mieszkaniowe swoich członków oraz jako lokata kapitału. Budynek wzniesiono w latach , według koncepcji Wacława Nowakowskiego. Zajmuje on działkę u zbiegu obecnego pl. Inwalidów, ul. Sienkiewicza i Pomorskiej, w związku z tym posiada trzy elewacje. Otrzymał analogiczne udogodnienia, jak pierwsza inwestycja, między innymi windy oraz centralne ogrzewanie. Budynek założono na rzucie nieregularnej podkowy. Wewnątrz znajdują się cztery klatki schodowe, w tym dwie narożne z górnym oświetleniem. Parter ma charakter handlowy, natomiast wyższe kondygnacje zajmują mieszkania. W budynku pierwotnie znajdowało się pięćdziesiąt mieszkań dwu oraz trzypokojowych. Nieregularny kształt działki spowodował ciekawą formę niektórych pomieszczeń; wśród nich można wymienić trójkątne balkony i loggie, pięcioboczne kuchnie oraz romboidalne ubikacje. Ogólna dyspozycja elewacji jest właściwie tradycyjna. Partię cokołową tworzy parter oblicowany cegłą klinkierową, w którym znajdują się wejścia do klatek schodowych oraz witryny sklepowe. Te ostatnie posiadają ciekawy wykrój w formie prostokątów o trójkątnych zamknięciach, a ich miedziane szprosy układają się w romby i trójkąty. Powyżej cokołu wznosi się zasadnicza partia elewacji podzielona horyzontalnymi pasami. Jej zwieńczenie to wysoka attyka, w której umieszczono piąte piętro z mocno wysuniętym gzymsem koronującym. Attykę dekoruje romboidalny fryz wykonany w klinkierze. Na każdej z trzech elewacji znajduje się trójkątny wykusz. Bardzo ciekawie ukształtowano narożniki budynku, które są uskokowe i zaakcentowane trójkątnymi balkonami. Projekty wszystkich detali budynku wykonał Wacław Nowakowski. Do wykończenia elewacji zastosowano wysokojakościowy klinkier katowicki. Podczas ostatniego remontu przywrócono oryginalną kolorystykę elewacji w tonacji różu indyjskiego. Skontrastowano go z ciemnym odcieniem klinkieru oraz z bielą gzymsów. Monumentalny gmach ZUPU wpisuje się w dekoracyjny nurt polskiej odmiany art déco, jednocześnie wykazuje związki z architekturą europejskiego ekspresjonizmu. Opracowanie: Aneta Borowik

8 5. Dom Śląski Adres: ul. Pomorska 2 / Królewska 1 Czas powstania: Projekt: Józef Rybicki Wbrew informacjom zawartym w dotychczasowych publikacjach Dom Śląski zaprojektował Józef Rybicki, a nie podpisany na planach archiwalnych Ludwik Wojtyczko, który był jedynie kierownikiem budowy. Potwierdza to wymienienie nazwiska Rybickiego w akcie erekcyjnym oraz ówczesnej prasie. Budynek wzniesiono z inicjatywy Polskiego Związku Obrony Kresów Zachodnich ( od 1934 Polskiego Związku Zachodniego), którego głównym celem było propagowanie polskości na obszarze autonomicznego województwa śląskiego oraz ułatwianie studiowania młodzieży śląskiej. W akcie erekcyjnym o domu napisano: niech będzie symbolem trwałej i niezniszczalnej łączności odwiecznie polskiego Śląska z prastarą Piastów i Jagiellonów stolicą. Środki na inwestycje pochodziły z funduszów pozostałych po akcji plebiscytowej na Śląsku, a działkę w ramach poparcia ofiarowała gmina Kraków. Projekt gmachu powstał w 1931 roku, a jego realizacja nastąpiła w latach Był to budynek wielofunkcyjny i mieścił między innymi bursę dla studentów, dom wycieczkowy, stołówkę, biura, bibliotekę, sale wykładowe, salę kinową oraz mieszkania. Do części mieszkalnej gmachu wchodzi się od ulicy Królewskiej, do dawnej bursy i domu wycieczkowego od ulicy Pomorskiej. Styl budynku można określić jako wczesny funkcjonalizm. Posiada pięć kondygnacji i cztery skrzydła otaczające wewnętrzny dziedziniec. Bryła jest dynamiczna i zróżnicowana, między innymi z powodu zaoblenia oraz zaakcentowania uskokami narożnika. W kompozycji przeważa kierunek horyzontalny wyznaczony przez okna umieszczone w klinkierowych pasach. Pierwotnie budowla była nieco lżejsza dzięki loggii na pierwszym piętrze narożnika, którą z trudnych do ustalenia przyczyn po wojnie zabudowano. W parterze od ulicy Królewskiej znajdują się filarowe podcienia z wejściem do części mieszkalnej oraz wyjściami z sali kinowej. Dolne partie gmachu pokryto cegłą klinkierową. Współczesne remonty częściowo zniszczyły pierwotny wyraz elewacji, między innymi jej dwubarwność oraz klinkierowe wykończenia. We wnętrzach zachowały się elementy oryginalnego wyposażenia. Eleganckie detale otrzymała klatka schodowa części mieszkalnej (wejście od ulicy Królewskiej) z wyrafinowaną, opartowską posadzką oraz zachowanymi skrzynkami pocztowymi. Opracowanie: Aneta Borowik

9 6. Dom Profesorów UJ Adres: pl. Inwalidów 4 Czas powstania: Projekt: Ludwik Wojtyczko, Piotr Jurkiewicz, Stefan Żeleński Dom powstał w latach według projektu Piotra Jurkiewicza, Ludwika Wojtyczki i Stefana Żeleńskiego. Jest to trzypiętrowy budynek na rzucie prostokąta, zaprojektowany z myślą o wygodzie mieszkających w nim profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego. Na osi założenia zlokalizowano dwubiegową klatkę schodowa doświetloną od góry świetlikiem; z tyłu znajduje się druga, zewnętrzna, przeznaczona dla służby. Na każdym poziomie umieszczono po dwa komfortowe pięciopokojowe mieszkania. Mimo że budynek posiada jedynie trzy piętra, we wnętrzu zamontowano windę, podnosząc tym jego standard. W długiej elewacji często występuje motyw trójkąta. Taki rzut posiadają dwa boczne ryzality oraz rozbijające je ściany wykusze. Na osi również znajduje się płytki wykusz, w którym umieszczono zabudowane loggie. Ekspresję kompozycji potęguje niespokojny przebieg gzymsu koronującego, który wyłamuje się nad ryzalitami. Całość zamyka wysoka attyka. Budynek ozdobiono interesującą sgraffitową dekoracją o geometryczno-roślinnych, przestylizowanych motywach. Pokrywa ona dużą część fasady, koncentrując się w polach międzyokiennych oraz wokół wejścia. Główne drzwi umieszczono w schodkowym rozglifieniu, a wokół nich wykonano sgraffito przedstawiające zgeometryzowaną arabeskę, ptaki oraz emblematy Alma Mater. Pojawiają się również stylizowane motywy ludowe. Stolarka drzwi w nieco przewrotny sposób powtarza uskoki wnęki. Elewacja była pierwotnie utrzymana w tonacji białej i ciemnoszarej, obecnie zmieniono ją na ciepłą w odcieniach bieli i różu. Niespokojna forma fasady z wyraźnymi efektami światłocieniowymi już w latach 20. wywoływała skojarzenia z barokiem, jednak w rzeczywistości doskonale wpisuje się w nurt krakowskiej odmiany sztuki dekoracyjnej. To jeden z najwybitniejszych przykładów szkoły krakowskiej, polskiej odmiany art déco. Opracowanie: Aneta Borowik

10 7. Akademia Górnicza Adres: al. Mickiewicza 30 Czas powstania: Projekt: Sławomir Odrzywolski przy współpracy z Adamem Ballenstedtem, Wacław Krzyżanowski Akademię Górniczą, uczelnię mająca kształcić inżynierów górnictwa powołano w 1913 roku. W tym samym czasie rozpisano ogólnopolski konkurs na siedzibę instytucji, który wygrał Sławomir Odrzywolski, ceniony krakowski architekt, konserwator Wawelu. Odrzywolski do współpracy zaprosił Adama Ballenstedta. Wybuch I wojny światowej zatrzymał prace organizacyjne, które wznowiono po jej zakończeniu. Projekt Odrzywolskiego stanowił punkt wyjścia, jednak jako współprojektanta zaproszono Wacława Krzyżanowskiego, sędziego z konkursu. On opracował elewacje oraz wnętrza. Budynek wzniesiono w latach , chociaż już w 1929 roku rozpoczęto naukę w niewykończonym jeszcze gmachu. Budowla była jedną z największych w ówczesnej Polsce liczyła m3. Posiada symetryczny rzut o kształcie prostokąta, z dwoma wewnętrznymi dziedzińcami. Gmach cechuje pewna dwoistość stylistyczna w ściśle symetrycznej elewacji frontowej dominuje monumentalny klasycyzm, zaakcentowany przez wgłębny, joński portyk. Boczne części fasady oraz pozostałe elewacje są bardziej modernistyczne i poza belkowaniem brak w nich cytatów z klasycyzmu. Zostały jednak zachowane pewne jego zasady: symetria, harmonia, rytm oraz proporcje. Przed wejściem do budynku ustawiono rzeźby górników i hutników wykonane w sztucznym kamieniu przez Jana Raszkę i usunięte z powodu destrukcji w 1954 roku. Obecne figury są ich odtworzeniem z 1979 roku. Na szczycie planowano ustawienie personifikacji geniusza pracy autorstwa Karola Hukana, ostatecznie zwieńczyła go figura św. Barbary dłuta Stefana Zbigniewicza, ucznia Xawerego Dunikowskiego. Rzeźbę usunęli Niemcy w 1940 roku, a obecna to współczesna rekonstrukcja. Sercem budynku jest trójkondygnacyjny westybul otoczony arkadowymi krużgankami z reprezentacyjnymi dwubiegowymi schodami. W jego kolebkowym sklepieniu umieszczono świetlik, a nad arkadami pierwszej kondygnacji zawieszono herby polskich miast. W kapitelach pilastrów oraz balustradach krużganków westybulu pojawiają się elementy art déco. Podobny charakter posiadają metalowe balustrady w bocznych klatkach schodowych. Na pierwszym piętrze znajduje się aula ze ścianami podzielonymi wielkim porządkiem pilastrów i sufitem nakrytym kasetonowym stropem. Pierwotnie dekorowały ją nisze z posągami pionierów polskiego przemysłu górniczego Stanisława Staszica i Franciszka Druckiego-Lubeckiego autorstwa Stefana Zbigniewicza. Niegdyś głównym akcentem wnętrza auli była katedra z profesorskimi stallami, nad którą górował artdecowski herb z symbolami górnictwa skrzyżowanymi oskardem i młotem. Wszystkie reprezentacyjne wnętrza budynku cechowała wysmakowana, modernistyczna kolorystyka, co można zobaczyć właśnie w auli, w której skontrastowano malachitową barwę ścian z bielą trzonów pilastrów oraz złocistym odcieniem kapiteli. W niektórych elementach dekoracji widać wpływy stylizacji tak zwanej szkoły krakowskiej, jednej z odmian polskiego art déco. Przekrój poziomy budynku oraz pewne elementy aranżacji bardzo przypominają rozwiązania zastosowane w gmachu Urzędu Wojewódzkiego i Sejmu Śląskiego w Katowicach (ukończonego w 1927 roku). Budowla stanowi doskonały przykład nurtu akademickiego klasycyzmu modnego w latach 20. XX wieku w Polsce, będącego manifestacją potęgi i siły odrodzonego państwa polskiego. Opracowanie: Aneta Borowik

11 8. Biblioteka Jagiellońska Adres: al. Mickiewicza 22 Czas powstania: Projekt: Wacław Krzyżanowski Gmach stanął przy al. Mickiewicza będącej częścią Alei Trzech Wieszczów. Przed II wojną światową miały one charakter szerokiej arterii o dwóch jezdniach, z aleją spacerową pośrodku. Pomimo trudnych lat kryzysu budowa nowego gmachu stała się priorytetem, głównie ze względu na złe warunki przechowywania cennego księgozbioru Biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Przeznaczono na ten cel środki z funduszy rządowych między innymi z nadwyżki pożyczki narodowej. Spiritus movens przedsięwzięcia był Stanisław Estreicher ówczesny rektor uniwersytetu, syn Karola Estreichera. W 1929 roku rozpisano konkurs na gmach biblioteki. Jako warunek postawiono możliwość wznoszenia budynku etapami oraz jego monumentalny i szlachetny charakter będący szczerym wyrazem współczesnej kultury i ducha czasu. Pierwsze i drugie miejsce otrzymały szkice Wacława Krzyżanowskiego. Pierwszy etap budowy przeprowadzono z przerwami od 1931 do 1939 roku. W budowli zastosowano dwa rodzaje konstrukcji: żelbet, a w części mieszczącej księgozbiór żelazo łączone metodą spawania. To rozwiązanie było pierwszą realizację tego rodzaju w Polsce i Europie, a jego autorem był najwybitniejszy polski konstruktor tego okresu Stefan Bryła. Budynek zaprojektowano na rzucie litery T z zachowaniem trójpodziału na część administracyjną, magazynową oraz czytelnię z pracowniami. Blok magazynów umieszczono w części położonej wzdłuż al. Mickiewicza. Prostopadle usytuowano niższy budynek z czytelniami i pracowniami naukowymi. Skrzydło od strony al. Mickiewicza to regularny prostopadłościan. Pomimo braku bezpośrednich odniesień do klasycyzmu unosi się nad nim duch Platona i Arystotelesa. Dominują w nim zasady architektury klasycznej rytm, symetria oraz proporcje. Elewację podzielono przy pomocy przebiegających przez kilka kondygnacji lizen, podobnie zaakcentowano monumentalny ryzalit umieszczony na osi budynku. Sam Krzyżanowski miał powiedzieć, że komponując elewacje chciał stworzyć wrażenie rzędów książek ustawionych na półkach. Wydzielono delikatnie boniowany parter, a całość zwieńczono mocno wysuniętym gzymsem. Do gmachu prowadzi monumentalne wejście, ujęte w rozbudowany, kulisowy portal z granitowych płyt. Fasada jest wielobarwna i zachwyca wysoką jakością użytych materiałów okładzinowych. Wiele z elementów aranżacji oraz wyposażenia wnętrz zaprojektował sam Krzyżanowski. Do najbardziej reprezentacyjnych pomieszczeń należą: dawny hol wejściowy na parterze, foyer przed czytelnią główną oraz centralna klatka schodowa. Efektownie rozwiązano czytelnię główną przeznaczoną pierwotnie na 210 osób. Otoczono ją galeriami i nakryto olbrzymim świetlikiem. Zachowały się oryginalne stoły dla czytelników. Ściany holu na parterze oraz foyer czytelni głównej pokrywa kremowa okładzina. Rozdzielone schody głównej klatki schodowej posiadają reprezentacyjny, wręcz pałacowy charakter. Wykonano je z marmuru kararyjskiego, a balustrady z alabastru podolskiego. W pomieszczeniach w przemyślany sposób wkomponowano meble, które były koniecznym dopełnieniem architektury. Zaprojektowane przez Krzyżanowskiego wnętrza nie przytłaczają, są lekkie, świetliste i eleganckie. Profesor Jacek Purchla uznał budynek Biblioteki Jagiellońskiej za najwybitniejsze dzieło monumentalne architektury krakowskiej okresu II Rzeczpospolitej. Po wojnie modernistyczny budynek dwukrotnie rozbudowywano. W okresie od przedłużono tylną część biblioteki w kierunku zachodnim według koncepcji Jerzego Wierzbickiego, a w latach zrealizowano monumentalne skrzydło z wejściem od ulicy Oleandry, zaprojektowane przez Romualda Loeglera. Opracowanie: Aneta Borowik

12 9. Gmach Seminarium Śląskiego Adres: al. Mickiewicza 2 Czas powstania: Projekt: Zygmunt Gawlik przy współpracy z: Franciszek Mączyński Monumentalna, trójskrzydłowa budowla powstała w latach w ramach współpracy Zygmunta Gawlika i Franciszka Mączyńskiego, którzy mieli za sobą prestiżową realizację katedry oraz kurii w Katowicach. W związku z tą inwestycją wykonali projekt krakowskiego budynku, który powstał na zlecenie Komitetu Budowy Katedry w Katowicach. Jego formy są proste i monumentalne, bryła symetryczna, okna ujęto w wysokie, przebiegające przez wszystkie kondygnacje wnęki. Zwieńczenie stanowi fryz z palmetami, ponad którym znajduje się mocno wysunięty gzyms. Boczne skrzydła są wyższe, a umieszczona ponad gzymsem ostatnia kondygnacja pełni rolę attyki. W fasadzie wyeksponowano prostokątny, półkoliście zamknięty portal udekorowany roślinną dekoracją i kartuszem z płaskorzeźbionym wizerunkiem św. Jacka. Cechą charakterystyczną obiektu jest dekoracja najwyższych części skrzydeł cztery płaskorzeźby ewangelistów wykonane przez Xawerego Dunikowskiego, najwybitniejszego rzeźbiarza okresu międzywojennego. W budynku pojawia się reprezentatywny dla prac Zygmunta Gawlika element. Jest to ozdobna kuta krata z motywem smoczych głów, która występuje w drzwiach wejściowych oraz bramie ogrodzenia. Podobna dekoracja zachowała się w bramie domu architekta przy ul. Lea 17. Wnętrza rozwiązano funkcjonalnie. Oprócz zwykłych pomieszczeń służących do mieszkania i nauki, na czwartym piętrze skrzydła północnego zlokalizowano kaplicę. Architekci przy pomocy prostych środków wykreowali przestrzeń o niemal mistycznej atmosferze. Apsyda kaplicy pozostaje w cieniu, a przez wysoko umieszczone okna nawy sączy się dyskretne światło. Wnętrze nakryto sklepieniem kolebkowym z geometryczną dekoracją, nawiązującą do typu kalisko-lubelskiego. Wkomponowano w nie płaskorzeźby o tematyce chrystologicznej, być może autorstwa Zygmunta Gawlika. Drugie, interesujące pomieszczenie budynku to dawny refektarz na parterze skrzydła północnego z żelbetowym sklepieniem o kasetonowych podziałach. Styl budowli to modernizm, jednak pewne elementy nadają jej rys klasycyzmu. Opracowanie: Aneta Borowik

13 10. Gmach Główny Muzeum Narodowego w Krakowie Adres: al. 3 Maja 1 Czas powstania: Projekt: projekt koncepcyjny: Adolf Szyszko-Bohusz; projekt konkursowy: Bolesław Szmidt, Juliusz Dumnicki, Janusz Juraszyński; projekt wykonawczy: Edward Kreisler i Czesław Boratyński W 1910 roku, w wyniku przyłączenia okolicznych wsi obszar administracyjny Krakowa został siedmiokrotnie powiększony. Władze miasta rozpisały konkurs urbanistyczny, którego wytyczne zakładały zagospodarowanie terenów w pobliżu dotychczasowego wału fortecznego twierdzy Kraków, gdzie zaplanowano budowę reprezentacyjnego bulwaru. Idea tzw. Wielkiego Krakowa doczekała się realizacji dopiero w okresie międzywojennym, kiedy po zachodniej stronie miasta zaczęto budować główną oś Aleje Trzech Wieszczów, przy której miały powstać najważniejsze budowle publiczne miasta. Jednym z pierwszych projektów, które przedstawiono do realizacji w tym miejscu po odzyskaniu niepodległości, była koncepcja wzniesienia u wylotu ulicy Wolskiej (później Piłsudskiego) Pomnika Wolności, który miał równocześnie mieścić nową siedzibę Muzeum Narodowego. Nowy budynek miał wprowadzić instytucję w nową epokę. Sztuka i pamięć miały znaleźć swój dom w miejscu, z którego w sierpniu 1914 roku wymaszerowała ku granicy z Rosją Pierwsza Kompania Kadrowa. Koncepcję Pomnika Wolności zaczął przygotowywać jeszcze przed końcem I wojny światowej były żołnierz I Brygady, Adolf Szyszko-Bohusz. Działka przekazana przez miasto pod budowę gmachu składała się z dwóch nierównych części przeciętych przedłużeniem ulicy Wolskiej. Na mniejszej, północnej części przewidziano podłużną bryłę budynku administracji. Na większej, południowej zaplanowano analogiczne w swoim kształcie cztery budynki mieszczące sale muzealne. Obie części miały swoimi dłuższymi bokami wyznaczać przestrzeń placu, na którym planowano umieszczenie dominanty kompozycji. Adolf Szyszko-Bohusz zaproponował dwie wersje tego miejsca. Pierwsza zakładała budowę łuku triumfalnego w centralnej części placu, w osi ulicy Wolskiej z widokiem na Kopiec Kościuszki w prześwicie. Druga koncepcja proponowała budowę monumentalnych kolumnad zamykających dwie pierzeje placu od strony Alej oraz Błoń. Łuk triumfalny w miejscu, w którym maszerowali żołnierze Kadrówki na jednej osi z monumentem Kościuszki miał symbolicznie spajać kluczowe wydarzenia w historii narodu, budować mit Legionów oraz Józefa Piłsudskiego, a także podkreślać rolę Krakowa jako przestrzeni odgrywającej szczególną rolę w historii państwa. W okresie międzywojennym Muzeum Narodowe w Krakowie stanowiło instytucję podległą gminie Kraków. Miasto przeznaczyło pod budowę nowego gmachu parcelę, ale nie było w stanie samodzielnie finansować realizacji, którą kilkukrotnie przesuwano. W drugiej połowie lat 20. przygotowano jeszcze dwie koncepcje siedziby muzeum, ale dopiero w 1931 roku Zarząd miasta podjął decyzję o ostatecznej lokalizacji gmachu Muzeum Narodowego na parceli po północnej stronie alei 3 Maja. Postanowiono rozpisać konkurs architektoniczny, którego podstawę stanowił program funkcjonalny opracowany przez Dyrektora Muzeum Narodowego dr. Feliksa Koperę oraz plany architektoniczne sporządzone przez Adolfa Szyszko-Bohusza oraz pracujących dla magistratu architektów Czesława Boratyńskiego i Edwarda Kreislera. Wytyczne konkursowe zakładały, że nowy gmach będzie miał żelbetową, szkieletową konstrukcję oraz formę podłużnego, czterokondygnacyjnego prostopadłościanu, w którego obłożonych piaskowcem elewacjach dominować będą wertykalne podziały. Główne wejście przewidziano w węższej, południowej elewacji, gdzie ponad umieszczoną na wysokich schodach kolumnadą miał się znaleźć rząd płaskorzeźb. Od północy, analogiczna kolumnada prowadziła na dziedziniec, w którego centralnej części zaplanowano umieszczenie wysokiej rotundy z witrażami projektu Stanisława Wyspiańskiego oraz salą pamiątek historycznych. Monumentalny gmach miał służyć eksponowaniu zarówno dzieł sztuki, jak i pamiątek patriotycznych.

14 Na ogłoszony w 1933 roku konkurs napłynęło ponad dwadzieścia prac. Główną nagrodę przyznano projektowi warszawskiego zespołu Bolesława Szmidta, Juliusza Dumnickiego, Janusza Juraszyńskiego, która proponowała jedynie niewielkie korekty wobec wytycznych konkursowych. Budowę nowego gmachu rozpoczęto rok później według projektu wykonawczego przygotowanego przez Czesława Boratyńskiego i Edwarda Kreislera oraz współautora zwycięskiej koncepcji konkursowej Bolesława Szmidta. Fundusze, które wstępnie przewidywano na realizację całości przedsięwzięcia na poziomie 5 milionów złotych, a dla pierwszej części na poziomie 3 milionów złotych, pochodziły w znacznym stopniu ze składki publicznej, która była szeroko reklamowana na łamach wydawnictw Ilustrowanego Kuriera Codziennego. W chwili wybuchu II wojny światowej budowa gmachu była zaawansowana w 60 procentach W trakcie wojny zrealizowaną część budynku Niemcy postanowili przebudować na kasyno, niszcząc gotowe już wnętrza, ich wyposażenie oraz wprowadzając zmiany w wyglądzie elewacji. Po zakończeniu wojny podjęto decyzję o przywróceniu gmachu do stanu pierwotnego, a następnie o dokonaniu jego rozbudowy. Prace przy realizacji gmachu trwały jeszcze w latach osiemdziesiątych. Opracowanie: Michał Wiśniewski Projekt konkursowy, fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

15 11. Dom Akademicki im. Prezydenta Ignacego Mościckiego (obecnie Dom Akademicki Żaczek ) Adres: al. 3 Maja 5 Czas powstania: Projekt: Wacław Krzyżanowski, Stefan Piwowarczyk II Dom Akademicki im. Prezydenta Ignacego Mościckiego w Krakowie, czyli dzisiejszy Żaczek, do 1968 roku był wyłącznie męskim akademikiem. Powstał w trzech etapach, pokazujących przemiany polskiej architektury w czasach II Rzeczpospolitej. Ogólny układ założenia został zaprojektowany w 1924 roku przez Wacława Krzyżanowskiego, jednak w następnej dekadzie Stefan Piwowarczyk dokonał w nim pewnych zmian. Jest to czteroskrzydłowy budynek z wewnętrznym dziedzińcem. Najstarsze, wschodnie skrzydło zrealizowano w latach według projektu Wacława Krzyżanowskiego. Posiada cztery piętra i rzut wydłużonego prostokąta. Pierwotnie jego elewacje nosiły wyraźne cechy klasycyzmu wydzielono cokół, a ściany podzielono wielkim porządkiem lizen. Między nimi umieszczono uskokowe wnęki ujmujące okna wszystkich kondygnacji, a kompozycję zamknięto gzymsem z wysoką attyką. Pola międzyokienne pokryto bogatą dekoracją, o stylizowanych motywach roślinnych. W 1929 roku Krzyżanowski zaprojektował nowe skrzydło południowe, z wejściem od al. 3 Maja, realizowane do 1931 roku. Jego elewacje otrzymały podobne, jednak nieco uproszczone formy. W parterze wykonano trójosiowe przejście na dziedziniec, a fasadę na wysokości pierwszego piętra ozdobiono szerokim fryzem. W jego dekoracji pojawiły się zgeometryzowane formy charakterystyczne dla tzw. szkoły krakowskiej. W nowym skrzydle oprócz pokojów, z myślą o wolnym czasie studentów zaprojektowano salę klubową, bilardową oraz czytelnię. W latach zrealizowano skrzydła północne i zachodnie z narożną częścią mieszczącą dzisiejszy Klub Studencki Rotunda. Autorem planów był Stefan Piwowarczyk (późniejszy architekt Uniwersytetu Jagiellońskiego), który jednak nawiązał do pierwotnej koncepcji Krzyżanowskiego z 1924 roku. Piwowarczyk zaprojektował nowe partie gmachu w innej konwencji stylowej zamiast monumentalnego neoklasycyzmu zastosował modernistyczne formy z dalekimi echami klasycyzmu i tak zwanej szkoły krakowskiej. W nowym projekcie ograniczono dekorację, która pojawiła się jedynie w partii okien najwyższej kondygnacji. Zrezygnowano z boniowanego cokołu pokrywając go żłobkowaniem dekorującym również ściany na parterze. Architektowi marzyło się przekształcenie wszystkich istniejących elewacji w tej konwencji. Budowlę wzniesiono w nowoczesnej, żelbetowej konstrukcji. Narożna część (obecny Klub Studencki Rotunda) pierwotnie mieściła na parterze okrągły westybul, przez który wchodziło się do foyer z reprezentacyjnymi schodami wiodącymi na piętro, do dwukondygnacyjnej sali balowej. W zachodnim skrzydle oprócz pokoi mieszkalnych znalazła się jadalnia (obecnie stołówka) z charakterystycznymi żelbetowymi słupami dzielącymi ją na trzy nawy. Obecnie w budynku trudno się doszukać śladów modernizmu. Szczególnie razi agresywny przedsionek głównego wejścia i namalowane w ahistorycznej kolorystyce kwadratowe podziały fasady. Warto wejść do wnętrza, aby zobaczyć metalowe balustrady klatek schodowych oraz oryginalne lastriko. W skrzydle wschodnim, przy wejściu na klatkę schodową, zachowała się posadzka z datą 1926 przypominającą o roku powstania tej części gmachu. Opracowanie: Aneta Borowik

16 12. Dom Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego im. marszałka Józefa Piłsudskiego Adres: ul. Oleandry 2 Czas powstania: Projekt: Adolf Szyszko-Bohusz W okresie II Rzeczypospolitej w Krakowie i całej Polsce rozwijała się legenda Legionów oraz kult Józefa Piłsudskiego. W szczególny sposób chciano upamiętnić Oleandry, skąd w sierpniu 1914 roku wymaszerowały Legiony. Dlatego w tej części miasta postanowiono wybudować wielofunkcyjny gmach należący do Związku Legionistów noszący imię marszałka. Projekt powstał w 1931 roku, jednak do wybuchu II wojny światowej udało się zrealizować jedynie część budynku. Jego poświęcenie odbyło się 6 sierpnia 1934 roku, w dwudziestą rocznicę wymarszu Pierwszej Kompanii Kadrowej. Budowla była elementem większego założenia urbanistycznego obejmującego obszar na zachód od al. Mickiewicza. Właśnie ten fragment został wykreowany jako centrum życia kulturalnego i edukacyjnego miasta. Dom im. Józefa Piłsudskiego umacniał również mit Krakowa jako świętego miejsca Polaków. Przygotowanie koncepcji budynku powierzono Adolfowi Szyszko-Bohuszowi, który służył w I Brygadzie Legionów i był związany z piłsudczykami. Jego współpracownikiem został Stefan Strojek. Pierwotny projekt zakładał wzniesienie monumentalnego i nowoczesnego gmachu zwróconego fasadą ku Błoniom. Miano w nim pomieścić szereg instytucji związanych z wychowaniem fizycznym i przysposobieniem wojskowym oraz reprezentacyjną część łączącą się z działalnością Związku. Przewidywano budowę dwóch jednakowych skrzydeł połączonych ze sobą cofniętym, długim skrzydłem północnym. Dziedziniec od strony Błoń miała zamykać lekka kolumnada. Budowlę wzniesiono w nowoczesnej konstrukcji żelbetowej, której projekt przygotowali inżynierowie: Stefan Polański Izydor Stella-Sawicki. O wyrazie budynku decydują nowoczesne, funkcjonalistyczne formy. Czteropiętrowe elewacje zaakcentowano oknami umieszczonymi w poziomych pasach, a narożnik ukształtowano uskokowo. Ściany klatki schodowej przeszklono niemal na całej jej wysokości. Ciekawym, niestety niezachowanym elementem były przeszklone sześciany wieńczące boczne części budynku. Obecnie gmach jest mocno zabrudzony. Niegdyś posiadał dwubarwne elewacje ciemniejszym kolorem odróżniono ciągi klatek schodowych oraz pasy ujmujące okna. Na fasadzie umieszczono napis: Oleandry Dom im. J. Piłsudskiego. Pomimo upływu czasu wnętrza nadal posiadają reprezentacyjny charakter, zgodny z pomnikowym charakterem budynku. Opracowanie: Aneta Borowik

17 13. Miejski Dom Wycieczkowy Adres: ul. Oleandry 4 Czas powstania: Projekt: Edward Kreisler To pierwszy budynek o funkcjonalistycznym charakterze wybudowany w Krakowie. Został zaprojektowany w 1929 roku przez Edwarda Kreislera autora wielu spośród najbardziej nowoczesnych dzieł architektury powstałych tutaj w latach 30. Miejski Dom Wycieczkowy jest jednym z elementów nowoczesnego kompleksu placówek kulturalno-oświatowych, usytuowanego w okolicy ul. Oleandry miejsca wymarszu Pierwszej Kompanii Kadrowej w sierpniu 1914 roku, którego walor symboliczny postanowiono wykorzystać na polu edukacji patriotycznej. Serce całego kompleksu Dom Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego im. J. Piłsudskiego miało być odwiedzane przez młodzież z całego kraju, w związku z czym niezbędny był także ośrodek noclegowy. Budowę Miejskiego Domu Wycieczkowego, rozplanowanego na rzucie litery L, podzielono na dwa etapy. Pierwszy, obejmujący skrzydło południowe (prostopadłe do ulicy) ukończony został w 1931 roku. Kolejny, zakładający budowę północnego, większego skrzydła (równoległego do ulicy), przewidziano na lata Przed wojną nie zdołano jednak do niego przystąpić. Dom Wycieczkowy rozbudowany został dopiero w latach 70. Niestety nie zdecydowano się wówczas na realizację projektu Kreislera. Nadbudowano za to jedno piętro na południowym skrzydle, co zmieniło bryłę budynku i zaburzyło jego proporcje. Dom Wycieczkowy w swoim pierwotnym kształcie charakteryzował się dynamiczną bryłą, o zróżnicowanych wysokościach, bliską architekturze z kręgu Bauhausu. Najwyższa część (według pierwotnego projektu mająca być łącznikiem obu skrzydeł) dekorowana była prostym, podświetlanym zegarem - pierwszym tego typu detalem architektonicznym powstałym w Krakowie. Zegar, podobnie jak taras znajdujący się na dachu południowego skrzydła, został zniszczony podczas nadbudowy. Poza zegarem także inne elementy wzbogacały proste elewacje budynku, np. napis MIEJSKI DOM WYCIECZKOWY o ciekawym kroju oraz brama wejściowa dekorowana bulajami. Podobne motywy znalazły się także w starannie zaprojektowanym wnętrzu. Do dzisiaj niestety pozostało ich niewiele. Zwiedzając Dom Wycieczkowy warto zwrócić uwagę na oryginalną posadzkę o geometrycznym wzorze, okrągły otwór w stropie pierwszego piętra oraz na balustrady. Opracowanie: Kamila Twardowska

18 14. Gimnazjum żeńskie im. Królowej Wandy Adres: ul. Oleandry 6 Czas powstania: Projekt: Antoni Chlipacki Gimnazjum im. Królowej Wandy było do połowy lat 30. ubiegłego stulecia jedyną szkołą średnią dla dziewcząt działającą w Krakowie. Mimo renomy i tradycji sięgającej 1905 roku, placówka przez wiele lat nie miała odpowiedniej siedziby, mieszcząc się w kilku pokojach zaniedbanego pałacu Sanguszków przy ul. Franciszkańskiej 1. Zarząd szkoły przez blisko dekadę zabiegał o powstanie nowego gmachu. W 1932 roku Państwowe Gimnazjum Żeńskie otrzymało narożną parcelę na rogu ul. Oleandry i wówczas jeszcze ul. Krupniczej. Budowa finansowana była w dużej mierze ze składek rodziców uczennic. Ukończono ją po dwóch latach. Uroczyste otwarcie Gimnazjum im. Królowej Wandy miało miejsce w maju 1935 roku. Jest to ostatni ze zrealizowanych przed wybuchem II wojny światowej element zespołu placówek oświatowych w okolicy ul. Oleandry. Gmach zaprojektowany został przez Antoniego Chlipackiego. W warstwie stylistycznej budynek zbliżony jest do sąsiedniego Miejskiego Domu Wycieczkowego, także zakomponowanego na rzucie litery L. Mimo zastosowania nowoczesnych, kubicznych form i prostych elewacji jest on jednak dalece bardziej powściągliwy i mniej dynamiczny niż projekt Edwarda Kreislera. Wejście główne do szkoły znalazło się w narożniku, podkreślonym dodatkowo napisem GIMNAZJUM PAŃSTWOWE IM. KR. WANDY oraz okrągłym zegarem. Tuż obok gmachu, po stronie ul. Oleandry, powstał nieduży dom mieszkalny, przeznaczony dla nauczycieli. Gmach szkoły, podobnie jak wspomniany już Dom Wycieczkowy, w latach 70. nadbudowano o jedno piętro, co zatarło pierwotne różnice wysokości między poszczególnymi jego częściami. Tuż po wojnie Gimnazjum Żeńskie zostało usunięte z własnego budynku i niedługo później zlikwidowane. Siedzibę szkoły przekazano Studium Nauczycielskiemu i Liceum Pedagogicznemu. Dziś mieści się tutaj jeden z wydziałów Uniwersytetu Pedagogicznego. Opracowanie: Kamila Twardowska

19 Copyright 2014 by Instytut Architektury (CC BY-NC-SA 3.0 PL)