EKONOMIA KULTURY RYNEK SZTUKI

Transkrypt

1 WSZYSTKIE PRAWA DO TEKSTÓW ZASTRZEŻONE. Zabronione jest kopiowanie tekstu w części lub całości przez inne redakcje, serwisy internetowe oraz firmy monitorujące media bez zgody redakcji pod groźbą kary i może być ścigane prawnie. RYNEK SZTUKI EKONOMIA KULTURY Radek Szlaga Chodzi tylko o Jagiełłów, olej na płótnie, 61 x 80 cm, 2014, Dom Aukcyjny Polswiss Art

2 52 Młodzi artyści bez kompleksów Podczas gdy klasyka polskiej sztuki powojennej przeżywa pierwszy w swojej historii okres prosperity na rynku kolekcjonerskim, a prace najwybitniejszych artystów lat 60. i 70. XX w. biją rekordy na aukcjach, w cieniu dokonań pokolenia Wojciecha Fangora, Tadeusza Kantora i Henryka Stażewskiego rośnie zupełnie nowe i zupełnie inne pokolenie młodych twórców XXI w. Marzena Karpińska Twórczość Wilhelma Sasnala (ur. 1972), Piotra Uklańskiego (ur. 1968) czy Marcina Maciejowskiego (ur. 1974) odważnie przetarła szlaki i stała się dla artystów pokolenia lat 80. i 90. przykładem sukcesu i inspiracją. To najnowsze pokolenie nie ma kompleksów. Ogromny dystans dzieli je od dawnej sztuki, a niewiele od Europy, świata i topowych trendów. Paradoksalnie, czasem łatwiej im zaistnieć podczas renomowanej wystawy czy konkursu za granicą niż w polskich galeriach i dlatego często od tego zaczynają swoją karierę. Ich obrazy kupowane przez europejskich i światowych kolekcjonerów zyskują uznanie krytyków na rynku dojrzałym. Jak sprawić, aby na niedoszacowanym młodym polskim rynku dzieł sztuki kolekcjonerzy uznawali najnowszą sztukę za wartą tys. euro? Jakość ponad ilość Aukcje młodej sztuki stanowią obecnie około 1/4 wszystkich aukcji domów aukcyjnych. Są to setki prac licytowanych rocznie, dlatego największe domy aukcyjne postanowiły podzielić ofertę na sztukę młodą oraz najnowszą. Ta ostatnia to bardzo selektywny wybór najlepszych prac autorstwa twórców wyróżniających się znacząco poprzez swoje dokonania artystyczne, wystawy, nagrody, koncepcje. O krok dalej poszedł Dom Aukcyjny Polswiss Art. Jako jedyni zdecydowaliśmy się ograniczyć liczbę aukcji i liczbę oferowanych na nich prac, stawiając jedynie na ich jakość mówi Iwona Buchner, prezes Domu Aukcyjnego Polswiss Art. Polska nie docenia młodej sztuki? Do ostatniej Aukcji Sztuki Najnowszej 18 kwietnia wybraliśmy trzydziestu artystów reprezentujących różne nurty z ostatniego pokolenia twórców. Od uznanych i sławnych, jak Rafał Olbiński czy Marcin Maciejowski, poprzez np. konceptualistów (Paweł Kwiek) aż do najzdolniejszych młodych, jak Agata Bogacka, Radek Szlaga, Karolina Jaklewicz czy Małgorzata Kosiec. Obserwując obecną sytuację na rynku sztuki, gdzie prace najzdolniejszych artystów w Polsce utkwiły na poziomie paru tysięcy złotych, uzyskując jednocześnie znacznie wyższe ceny na Zachodzie, odnosimy wrażenie, że zaniżone ceny wywoławcze nie służą ani sztuce, ani artystom. Utwierdzając kolekcjonerów w przekonaniu, że młoda sztuka musi być tania, wprowadzamy ich w błąd, jednocześnie tracąc z rynku najzdolniejszych artystów, którzy wolą wystawiać się i sprzedawać za granicą, gdzie osiągają bardzo wysokie ceny. Dlatego zdecydowaliśmy się na zmianę formuły naszych aukcji. Zdecydowanie ograniczyliśmy liczbę prac, zróżnicowaliśmy ceny wywoławcze i podaliśmy estymacje wartości, aby jeszcze lepiej wskazać kolekcjonerom zróżnicowanie oferty, podkreślić, które nazwiska są już uznane, a które stanowią nową, ciekawą propozycję. Estymacja do 15 tys. Wynik? 42 tys.! Wyniki ostatniej aukcji potwierdziły opinię ekspertów Polswissu. 30 prac sprzedano za łączną kwotę prawie 250 tys. zł. Co jest bardzo dobrym wynikiem. Katalog aukcji zawierał w sobie prace estymowane na 3 4 tys. zł, ale też dzieła np. Angeliki Markul czy Radka Szlagi szacowane w granicach 30 tys. zł. Rekordowym wynikiem aukcji była licytacja pracy Agaty Bogackiej Kaja z 2005 r., która licytowana była od 9 tys. zł, finalnie osiągając cenę rekordową 42 tys. zł! Praca estymowana była na paręnaście tysięcy złotych, jednak to kolekcjonerzy tego wieczoru wskazali jej rynkową wartość. To rekord nie tylko za pracę tej znanej i wybitnie zdolnej artystki, ale również jeden z najwyższych rekordów cenowych za pracę artysty z tzw. nowego pokolenia twórców. Ogromnym zainteresowaniem cieszyły się też pozostałe obrazy, szczególnie Gossi Zielaskowskiej, Katarzyny Jaklewicz, Radka Szlagi i Małgorzaty Kosiec. Autorka jest dyrektorem sprzedaży w Domu Aukcyjnym Polswiss Art Agata Bogacka Studiowała na Wydziale Grafiki Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie ( ). Swoje prace pokazywała na wielu wystawach indywidualnych m.in. Ja krwawię w CSW Zamek Ujazdowski w Warszawie w 2003 r., Najkrótsza droga do domu w galerii Raster w Warszawie w 2004 r., Did you love me? w Galerie Meyer Kainer w Wiedniu w 2005 r., Pamiętniki w Zachęcie Narodowej Galerii Sztuki w Warszawie w 2011 r. Uczestniczyła też w wielu wystawach zbiorowych w Polsce i za granicą, m.in. Rzeczywiście, młodzi są realistami w CSW Zamek Ujazdowski w Warszawie w 2002 r., Malarstwo polskie XXI w. w Zachęcie Narodowej Galerii Sztuki w Warszawie w 2006 r., Double fond w The Fair Gallery na Frieze Art Fair w Londynie w 2007 r. Jej prace znajdują się w wielu kolekcjach prywatnych oraz państwowych, takich jak CSW Zamek Ujazdowski, Zachęta Narodowa Galeria Sztuki, Fundacja Sztuki Polskiej ING czy Bank Austria Creditanstalt. Obserwując obecną sytuację na rynku sztuki, gdzie prace najzdolniejszych artystów w Polsce utkwiły na poziomie paru tysięcy złotych, uzyskując jednocześnie znacznie wyższe ceny na Zachodzie, odnosimy wrażenie, że zaniżone ceny wywoławcze nie służą ani sztuce, ani artystom Gossia Zielaskowska Not in control, olej na płótnie, 100 x 100 cm, 2014

3 53 Agata Bogacka Kaja, akryl na płótnie, 146 x 114 cm, 2005

4 54 Miejsce sztuki na rynku inwestycyjnym Dzieła sztuki i przedmioty kolekcjonerskie to jedna z najbardziej atrakcyjnych inwestycji alternatywnych. Pozwala łączyć pasję z biznesem. Inwestorzy, którzy odnieśli sukces w różnych dziedzinach, coraz częściej inwestycje w sztukę traktują jako uzupełnienie długoterminowego portfela inwestycyjnego. Inwestowanie w sztukę opiera się bowiem na wybieraniu aktywów posiadających rzeczywistą wartość, na przykład obrazów, rzeźb czy zdjęć. Inaczej niż w przypadku tradycyjnych produktów finansowych, takich jak akcje czy fundusze. Karolina Jaklewicz Uran fragment II, olej na płótnie, 80 x 60 cm, 2014 Krzysztof Maruszewski Dzieła sztuki są stosunkowo odporne na kryzys gospodarczy, tym samym stanowią jeden z lepszych nośników wartości materialnej. Nabywcy kupują je nie tylko, by na nich zarobić, lecz także z chęci kolekcjonowania. Niezależność jest jednym z największych atutów tej alternatywnej formy lokowania pieniędzy. Inwestycja w sztukę to proces długoletni i wymaga od inwestorów cierpliwości. Średnio wylicza się, że odsprzedaż dzieła powinna następować po około 7 latach, ale coraz częściej sprzedaje się sztukę nawet po 3 latach. Wielu kolekcjonerów woli jednak tworzyć kolekcje przekazywane z pokolenia na pokolenie. Rynek sztuki przyciąga coraz więcej inwestorów, bo zysk można osiągnąć już po zainwestowaniu nawet kilku tysięcy złotych. Należy jednak pamiętać, że tego typu inwestycje nie powinny przekroczyć 20 proc. naszego portfela inwestycyjnego. Kupowanie dzieł sztuki oparte jest na specyficznych prawach rynku. Trzeba go dobrze poznać, ponieważ to rynek wzrostów, ale także ryzyka, dlatego wymaga od inwestora doskonałego wyczucia, cierpliwości i wiedzy. Samodzielne inwestowanie w sztukę nie należy do najłatwiejszych. Osoby, które nie czują się pewnie w tej dziedzinie lub którym brakuje czasu, mogą skorzystać z fachowej pomocy firm specjalizujących się w art bankingu. Cały rynek aukcyjny w Polsce w ubiegłym roku odnotował obroty rzędu 60,6 mln zł. Aukcje przynoszą coraz większe zyski, a pojedyncze dzieła osiągają rekordowe sumy. Nic nie wskazuje na to, by tendencja ta miała zostać przerwana. Dzieła sztuki z roku na rok stają się więc coraz bardziej perspektywicznym aktywem inwestycyjnym. Autor jest prezesem zarządu Stilnovisti Investments SA Cały rynek aukcyjny w Polsce w ubiegłym roku odnotował obroty rzędu 60,6 mln zł. Aukcje przynoszą coraz większe zyski, a pojedyncze dzieła osiągają rekordowe sumy. Nic nie wskazuje na to, by tendencja ta miała zostać przerwana. Dzieła sztuki z roku na rok stają się więc coraz bardziej perspektywicznym aktywem inwestycyjnym

5 55 Wiesław Wałkuski Bez tytułu, olej na płótnie, 100 x 73 cm, 1992

6 56 0 Sztuka inwestycją dla każdego? Czy tańsze obrazy młodych artystów mogą w przyszłości przynieść zysk? DWUGŁOS O SZTUCE Od prawie czterech lat zadaję sobie takie pytanie. Opinie mogą być różne. Ja uważam, że sztuka jest dla każdego. Aczkolwiek nie każdy uczyni z niej dobrą inwestycję. W mojej pracy SZTUKA, podobnie jak wino, pozwala nawiązać cieplejsze relacje z klientami. Łagodzi obyczaje. W otoczeniu obrazów i rzeźb rozmowa o finansach jest mniej agresywna. sztuce nie tylko pod względem inwestycyjnym, lecz także pod względem optymalizacji kosztów. Zakupy sercem Bez względu na to, jakie motywacje kierują klientem, zgadzam się z poglądem, że ostatecznie sztukę kupuje się sercem. Bez względu na to, czy artysta jest młody i tani, czy z kilkudziesięcioletnim dorobkiem, często też międzynarodowym. Jeśli natrafiamy na oryginalny styl, rzetelny warsztat artysty, to szanse na wzrost wartości dzieła są większe. Czy taki zakup stanie się dobrą inwestycją? W perspektywie lat jest to możliwe. Z pewnością jest sposobem na ulokowanie swoich środków w coś wyjątkowego i materialnego. O efekcie inwestycyjnym decyduje jednak wiele czynników. Ale najważniejsze, by nie bać się rozmawiać z fachowcami. Autor jest finansistą, właścicielem spółki Art Capita Ltd. Daniel Krysta DD101, olej i akryl na płótnie, 120 x 90 cm, 2014 Maciej Kostrzon Na powyższe pytanie pozwolę sobie odpowiedzieć inaczej, dzieląc się spostrzeżeniami na temat tego, z jakimi nabywcami sztuki, głównie współczesnej, mam przyjemność się spotykać. Z punktu widzenia oczekiwań można podzielić ich na: 1. Osoby pozyskujące sztukę dla odczuć estetycznych, prestiżowych, realizujące swoje pasje, szukające oryginalnego i wartościowego prezentu dla kogoś bliskiego, wspierające artystów w ciężkiej doli, kolekcjonerów. 2. Inwestorów, skupiających uwagę przede wszystkim na aspekcie finansowym. Bywa, że dla tej grupy nie ma znaczenia, kto i co stworzył. Oczekują informacji o stopie zwrotu i sposobie promocji artysty. W swoich założeniach przyjmują zasady rynkowe, w których obrót działami sztuki jest naturalnym zjawiskiem. Nie przywiązują się do konkretnego kanonu, artysty, stylu itp. Aczkolwiek nie oznacza to, że brak im wrażliwości i wyczucia smaku. Nawet najbardziej wyrachowani inwestorzy mówią z sympatią o swoich nabytkach. 3. Ludzi przekonanych, że trzeba się koniecznie znać na sztuce, by wiedzieć jak i co kupować. Jeśli można przekonać ich do zmiany zdania, to tylko poprzez bezpośredni kontakt z artystą. Gdy zaczynają rozumieć proces tworzenia, wtedy zaczyna się proces uwodzenia. Jest szansa, że część zacznie kolekcjonować sztukę dla przyjemności, a część przyjmie inwestorski punkt widzenia. Ryzyko Zdarza się, że jestem proszony o porównanie inwestycji w sztukę do obligacji, funduszy, lokat, udziałów w spółkach, rynku forex itp. Nie wszystkie instrumenty/produkty finansowe są inwestycjami. Ale pewne jest, że każde rozwiązanie niesie za sobą jakieś ryzyko. Sztuka także. Z drugiej strony, jeśli mamy do czynienia z ofertą niszową (alternatywną), sukces jest bardziej prawdopodobny niż w propozycjach masowych, wykrzykiwanych przez instytucje finansowe w krótkich spotach reklamowych. Takie jest moje doświadczenie. Poza tym mamy nadal niedojrzały rynek, wymagający wiele pracy. Ponieważ instytucje państwowe nie mają chęci do promowania naszej kultury, artyści mogą liczyć wyłącznie na przedsiębiorców. To wśród nich odkryłem wielu mecenasów sztuki i inwestorów. To oni mnie przekonali, iż warto zająć się sztuką. W związku z tym pojawia się okazja do kreowania rozwiązań opartych na

7 57 WSPÓŁCZESNEJ W pytaniach o sztukę, jej znaczenie, wartości materialne i niematerialne nie ma prostych jednoznacznych odpowiedzi. Przyczyna tego jest bardzo prosta, chociaż nieoczywista sztukę w przeciwieństwie do akcji czy obligacji trudniej ująć w liczbach. Wartość podstawowych produktów inwestycyjnych wyrażana jest bezpośrednio w wartościach liczbowych, podczas gdy sztukę wycenia się przede wszystkim wartością estetyczną i emocjonalną, które dopiero później przelicza się na liczby. Agnieszka Sandomierz Amor biały, tempera na płótnie, 40 x 40 cm, 2014 Natalia Cetera Domy aukcyjne oraz galerie komercyjne podają na ogół dolne estymacje cenowe lub ceny wywoławcze, co oznacza tylko tyle, że jest to szacunkowa wartość danej pracy, określona przez dom aukcyjny lub galerię na podstawie kilku zmiennych. Oznacza to również, że nie jest to ostateczna kwota danej pracy, a raczej proponowana wartość wyjściowa, z założeniem, że wartość ta wzrośnie co również uzależnione jest od kilku czynników i sytuacji, w jakiej daną pracę się sprzedaje. Jak funkcjonuje rynek sztuki? Rynkiem dzieł sztuki rządzi wiele zależności, dlatego nawet doskonale zorientowani w nim kolekcjonerzy lub fi rmy i korporacje gromadzące własne kolekcje korzystają z usług i konsultacji wykwalifikowanych doradców. Mimo tego, że polski rynek sztuki jest nadal w fazie dynamicznego rozwoju, coraz częściej kolekcjonerzy, niezależnie czy prywatni, czy zinstytucjonalizowani, zbierający dla własnej satysfakcji i przyjemności, czy głównie z powodów inwestycyjnych, wybierają usługi doradców niezależnych, niezwiązanych z żadną konkretną galerią czy domem aukcyjnym. Powodem jest najczęściej większa elastyczność tych pierwszych i dużo szersze rozeznanie na rynku młodych obiecujących artystów. Świadczy to o dwóch pozytywnych zmianach dokonujących się na rodzimym rynku dzieł sztuki. Być bliżej artysty Przede wszystkim odchodzimy od modelu zmonopolizowania rynku przez domy aukcyjne i galerie komercyjne doradcy niezależni nie reprezentują interesów konkretnych instytucji, które za nimi stoją, i bardzo często przybliżają kontakt artysta nabywca, ułatwiając spotkanie obu stron, co nierzadko jest czynnikiem decydującym podczas zakupu pracy. W końcu któż z nas nie chciałby poznać artysty i historii dzieła, które ma wisieć w naszym domu lub firmie przez następnych naście lat? Młoda sztuka w kręgu zainteresowań Po drugie, świadczy to o coraz większym zainteresowaniu grupy kolekcjonerskiej młodymi artystami, co jest jasnym sygnałem, że przypisuje się im coraz większe znaczenie na rynku i szacuje się wzrost ich wartości w przyszłości. Historie obecnie popularnych i intratnych artystów pokazują, że warto inwestować w młodych prominentnych twórców, ponieważ jest duża szansa, że ich prace znaczenie wzrosną na wartości. Oczywiście po takim stwierdzeniu często padają wątpliwości, czy aby na pewno warto inwestować we wszystkich młodych, co na polskim rynku oznacza również tanich twórców. Odpowiedź nie jest prosta, bo oczywiste jest, że nie każdy tanio kupiony obraz przyniesie x-krotne zyski w perspektywie np. 10 lat. Dlatego warto korzystać z porad fachowców, ponieważ na polskim rynku pojawia się coraz więcej perełek, młodych zdolnych, którzy nie zyskali jeszcze popularności i rozpoznawalności w pierwszym obiegu sztuki, ale mają na koncie spore sukcesy zagraniczne, których prace już teraz znajdują się w prywatnych kolekcjach zagranicznych klientów. A to z kolei podnosi szanse ich sukcesu, a tym samym opłacalności takiej inwestycji. Wartość w sztuce Odchodząc jeszcze na chwilę od dywagacji natury finansowej, warto dodać, że jedną z niewątpliwie największych wartości dzieł sztuki jest ich wartość estetyczno-intuicyjna, którą mogłabym nazwać kulturotwórczą. Wśród większości ludzi panuje przekonanie, że nie znają się na sztuce, zwłaszcza na sztuce współczesnej, co również często zniechęca do jej kupowania i sprawia, że zamiast obrazu wybieramy kupno nowego telewizora plazmowego lub kolejnego samochodu. Natomiast strach wynikający z przekonania o nieznajomości sztuki jest jednym z najbardziej bezpodstawnych, jakie mogą towarzyszyć nabywcom w naszych czasach. Większość prac ma znaczenie intuicyjne. Często coś nam się podoba lub nie, choć nie potrafimy dokładnie wytłumaczyć, dlaczego tak jest lub co na to wpływa. Wiele osób, które zdecydowało się na kupno swoich pierwszych obrazów, nie zrobiło tego z powodów inwestycyjnych, lecz właśnie emocjonalnych. Z czasem odkryjemy, że ciągłe przebywanie z danym obrazem sprawia, że potrafimy powiedzieć o nim coraz więcej, użyć języka, którego wcześniej nie używaliśmy, i coraz łatwiej wczuwamy się w inne prace artystyczne. Dzieła sztuki nieświadomie budują w nas wrażliwość kulturową, pielęgnowaną od czasów starożytnych Greków Dlatego otaczanie się sztuką z natury rzeczy jest bezcenne niezależnie od estymowanej wartości pracy. Autorka jest historykiem sztuki, kuratorem, doradcą do zakupu dzieł sztuki

8 58 Dzieła sztuki powinny stanowić proc. wartości portfela inwestycyjnego. Najkrótszy horyzont czasowy, jaki powinno się rozważać przy kupowaniu dzieła sztuki, to 5 lat Jak efektywnie budować portfel inwestycyjny z uwzględnieniem inwestycji w sztukę? Dzieła sztuki obrazy, rzeźby z pewnością mogą stanowić ciekawe aktywo uzupełniające portfel inwestycyjny i go dywersyfikujące. Zanim jednak inwestor uda się do galerii bądź na aukcję, powinien przyswoić kilka żelaznych zasad dotyczących inwestowania w obrazy czy rzeźby. Piotr Rosik Jeśli chcemy dołożyć do naszego portfolio inwestycji dzieła sztuki, najpierw należy zapytać, w jaki sposób są one skorelowane z innymi aktywami. Czy gdy ceny akcji spadają, ceny dzieł sztuki również spadają (a więc korelacja jest dodatnia)? Czy gdy obligacje drożeją, ceny dzieł sztuki spadają (czyli korelacja jest ujemna)? Odpowiedź powinna pozwolić nam na określenie udziału, jaki mogą mieć dzieła sztuki w naszym portfelu, by był on właściwie zdywersyfikowany. Należy pamiętać, że tak jak w przypadku akcji, tak i w odniesieniu do dzieł sztuki inwestorzy powinni dążyć do dywersyfikacji posiadanego portfela. Mniej ryzykowne jest bowiem posiadanie dwóch Kossaków, jednego Malczewskiego oraz dwóch rzeźb Mitoraja niż jednego płótna Opałki czy Nowosielskiego wartego setki tysięcy złotych. Dlaczego? Chodzi o płynność łatwiej sprzedać obrazy czy rzeźby o niższej wartości. Na klienta który kupi dzieło warte np. 700 tys. zł można czekać latami. Chodzi także o modę. Należy też pamiętać, że dzieła sztuki to aktywa, które jej podlegają. Jeśli inwestor wypełni portfel obrazami artysty, który stanie się modny, będzie mógł łatwo i z dużymi stopami zwrotu wyjść z inwestycji. I odwrotnie jeśli inwestor zgromadzi kolekcję dzieł twórcy, który popadnie w rynkową niełaskę, nie będzie łatwo wyjść z zyskiem z takiej inwestycji. Obrazy na minimum 5 lat Istnieje również inny pewnik związany z rynkiem sztuki: lepiej gromadzić dzieła artystów nieżyjących niż tych wciąż tworzących. Podaż prac artystów nieżyjących już się nie zwiększy, a może nawet się zmniejszyć. To oczywiście wpływa na ceny dzieł. Wśród doradców inwestycyjnych przyjęta jest zasada, że dzieła sztuki powinny stanowić proc. wartości portfela inwestycyjnego. Najkrótszy horyzont czasowy, jaki powinno się rozważać przy kupowaniu dzieła sztuki, to 5 lat. Jak widać, istnieje kilka twardych reguł, których należy przestrzegać przy wypełnianiu portfela inwestycyjnego dziełami sztuki. Reszta zależy od wyczucia i szczęścia. Oraz od gustu. Autor jest redaktorem naczelnym portalu Serwis Inwestora oraz magazynów Pieniądze&Inwestycje i Stock Selector Robert Schaberl Golden dance with Lavareol, akryl na płótnie, 100 x 100 cm, 2008 Sztuka dobrą inwestycją? Problem w tym, że badania przeprowadzone na temat korelacji dzieł sztuki z innymi aktywami biorące pod uwagę odmienne indeksy i okresy czasowe nie dają jednoznacznej odpowiedzi. Na przykład raport Mei Jianping oraz Michaela Mosesa Art as an investment and the underperformance of masterpieces opublikowany w American Economic Review (2002) twierdził, że korelacja między S&P 500 a indeksem obrazów Mei Moses wynosi ledwie Tymczasem badanie naukowców z uniwersytetu w Tilburgu, porównujące zachowanie globalnego indeksu dzieł sztuki i sześciu indeksów rynków akcji w latach , pokazało korelację na poziomie 0.47 (L. Renneboog, C. Spaenjers: Buying beauty: On prices and returns in the art market ). Badanie przeprowadzone przez Bartosza Krapińskiego z Uniwersytetu Gdańskiego na bazie danych firmy Art Price za lata pokazało pozytywną korelację sztuki z rynkiem akcji, a negatywną z rentownością obligacji rządowych i cenami złota. Krapiński zwrócił w swoim badaniu uwagę, że od połowy 2007 do połowy 2009 roku w apogeum ostatniego kryzysu finansowego indeksy giełdowe NASDAQ i Dow Jones spadły o 29,9 proc. i 40,2 proc., złoto zyskało na wartości 43,3 proc., a dzieła sztuki potaniały o 20,5 proc. Bezpieczna, zróżnicowana inwestycja Dzieła sztuki nie ochronią więc portfela w okresie bessy na giełdzie, ale z drugiej strony nie są tak ryzykownym instrumentem jak akcje. Poza tym w ich przypadku odpada ryzyko emitenta spółka może zbankrutować, a z właściwie przechowywanym dziełem sztuki nic złego nie powinno się stać. Źródło zdjęć: Dom Aukcyjny Polswiss Art

9 59 Małgorzata Kosiec CTR ALT, olej na płótnie, 92 x 73 cm, 2013