Wprowadzenie. Wprowadzenie

Transkrypt

1 Sukces jako doświadczenie biograficzne ojców sprawujących opiekę nad dzieckiem Anna Dudak, Katarzyna Klimkowska, Wydawnictwo UMCS, 2017 Wprowadzenie 9 Wprowadzenie Problematyka książki koncentruje się wokół fenomenu sukcesu będącego swoistym wyznacznikiem jakości funkcjonowania współczesnego człowieka, który podąża za sukcesem, wyznaje jego kult, a swoje życie wartościuje w zależności od jego osiągnięcia lub poniesienia porażki. Sukces jako kategoria stosowana przez współczesnego człowieka do opisu własnych i cudzych osiągnięć stał się w wielu przypadkach narzędziem sensotwórczym. Ukształtowana w naszym kręgu społeczno-kulturowym kultura sukcesu, w którą wpisuje się kult sukcesu i powszechne dążenie do niego, oddziałuje na percepcję i ewaluację własnych dążeń i osiągnięć zarówno jednostek, jak i grup. Człowiek może przyjąć dowolną postawę wobec sukcesu, można dążyć do niego bądź zanegować jego sens i wartość, jednak zdecydowanie częściej w różnym stopniu internalizuje kategorię sukcesu i, stosując jego miary, ocenia swoje życie. Sukces życiowy, subiektywna własność i wartość kreującego go podmiotu, przyjmuje wiele odsłon. Człowiek w biegu życia tworzy własny, w wielu przestrzeniach unikatowy sukces. Jednak ze względu na specyfikę zmian rozwojowych w konkretnych okresach życia pewne doświadczenia sukcesu życiowego, jego charakterystyki i kategorie są zbieżne w historiach wielu osób, stąd można mówić o subiektywnych i obiektywnych miarach sukcesu. W kontekście jednostkowego życia znacząca jest subiektywna perspektywa rozumienia i przeżywania sukcesu życiowego, na którą składają się zarówno doświadczenia podmiotu, jego dążenia, decyzje i działania, jak i konstelacja faktorów zewnętrznych. O sukcesie i jego poczuciu w znacznym stopniu decyduje sytuacja życiowa człowieka. Im jest trudniejsza, tym więcej wysiłku musi włożyć podmiot w konstrukcję bądź rekonstrukcję swojego sukcesu życiowego. W tych kategoriach można rozpatrywać sytuację osób, które przeżyły porażki swoich życiowych związków, rozwiodły się i na drodze sądowej walczyły o oprawo do opieki nad dziećmi. Dotyczy to

2 10 Wprowadzenie zarówno kobiet, jak i mężczyzn, przy czym skala doświadczanych trudności w odniesieniu do uzyskiwania prawa do opieki nad dziećmi jest znacząco większa w przypadku ojców [Dudak, 2012a,b, 2013; Kucharski, 2010]. Problematyka zaangażowanego ojcostwa, trudnej sytuacji mężczyzn po rozwodzie, którzy pragną utrzymać więzi uczuciowe z dzieckiem, od niedawna podejmowana jest coraz częściej, jednak głównie odnośnie do dyskryminacji ojców w sądach i stereotypowego podejścia do ich kompetencji rodzicielskich. Powolne zmiany w podejściu społeczeństwa oraz wymiaru sprawiedliwości do oceny ojców jako opiekunów równoprawnych przyczyniły się do powstania nielicznej grupy tych ojców, którzy decyzją sądu otrzymali prawo opieki nad dzieckiem wyłącznej lub wspólnej. Stąd też podjęta przez nas problematyka wpisuje się w zachodzące współcześnie przeobrażenia i prowadzony dyskurs na temat nowego ojcostwa. A próba dotarcia do sensu i znaczeń, jakie ojcowie nadają swoim doświadczeniom w osiąganiu sukcesu życiowego, może przyczynić się do powstania nowej wiedzy oraz praktyki społecznej dotyczącej funkcjonowania współczesnych mężczyzn, często zagubionych i przeżywających kryzys [Melosik, 2006a]. Eksploracje fenomenu sukcesu życiowego ojców, którzy wygrali walkę o opiekę nad dzieckiem, osadziłyśmy w jakościowej orientacji badawczej. Przyjęta przez nas perspektywa wynika z przekonania, że dzięki współodczuwaniu doświadczeń narratora aktywizujemy nasze własne historie życia, stawiamy własne pytania, podejmujemy egzystencjalny wysiłek pracy nad sobą. Zmieniamy także siebie nie tylko świat, i to stanowi o wadze i znaczeniu narracji w pedagogice i dla pedagogiki. Możliwości badań narracyjnych w aspekcie różnorodnych (wykorzystujących różne teorie i koncepcje nauk społecznych i humanistyki) ich interpretacji wiążą się także z aplikacyjnym charakterem tych badań. Zrozumienie wybranego, określonego jako przedmiot badań narracyjnych fragmentu rzeczywistości społecznej, sposobu funkcjonowania ludzi, ich doświadczania zarówno codzienności, jak i szczególnych przeżyć we własnej egzystencji oraz w relacjach z innymi pozwala na inspirowanie, promowanie społecznej zmiany, modyfikowanie i przekształcanie rzeczywistości społecznej w kierunku emancypacji jednostek, grup i wspólnot społecznych [Nowak-Dziemianowicz, 2014, s. 40].

3 Wprowadzenie 11 Przyjmując takie podejście badawcze, uznałyśmy, że pozwoli nam ono dotrzeć do jednostkowych historii, poznać sens i znaczenie, jakie nasi rozmówcy nadali swoim doświadczeniom w dążeniu do osiągnięcia sukcesu życiowego. Taki sposób prowadzenia analiz empirycznych daje szansę na poznanie nie tylko samego przebiegu życia jednostki, ale również sposobów rozumienia przez aktorów swojej drogi postępowania w dążeniu do celu. Zdaniem M. Nowak-Dziemianowicz [2011, s. 39] jednostkowa biografia z jednej strony jest więc zapisem indywidualnego biegu życia, z drugiej zaś jak w soczewce skupiają się w niej społeczne możliwości i bariery, normy i reguły ładu społecznego oraz dostępne jednostce sposoby ich przestrzegania i przezwyciężania. W indywidualnej, jednostkowej biografii znajdziemy także zapis sposobów strategii i możliwości radzenia sobie z barierami, jakie działający i doświadczający codzienności człowiek napotyka, z jakimi musi się zmierzyć, jakim musi sprostać. Z tego punktu widzenia biografia jest podwójnie bogata w wiedzę: dowiadujemy się z niej czegoś zarówno o jednostce (podmiocie codzienności), jak i kontekście społeczno-kulturowym, w jakim ona żyje. Zastosowanie przez nas metody jakościowej nie pozwoliło na uogólnienia, co nie było też celem podjętych przez nas badań, ale dało możliwość dotarcia do istoty sensu i znaczeń, do fenomenu świata przeżywanego przez naszych rozmówców. Celem naszych badań była analiza i opis sukcesów życiowych ojców, którzy wygrali sprawę o wyłączną lub naprzemienną opiekę nad dziećmi. Ważne było uchwycenie i poznanie znaczeń, jakie badani mężczyźni nadali poszczególnym doświadczeniom życiowym, oraz tego, co w ich subiektywnym rozumieniu złożyło się na odcienie sukcesu jego istotę (w wymiarze materialnym, emocjonalnym, prestiżowym i samoaktualizacyjnym). W swoich badaniach dążyłyśmy również do poznania uwarunkowań sukcesu życiowego, dokonałyśmy analizy znaczeń, jakie rozmówcy nadawali swoim cechom charakteru, a także sytuacjom zewnętrznym. Interesowały nas również koszty sukcesu oraz trudności i bariery, na jakie natrafiali mężczyźni na drodze do jego osiągnięcia. Książka składa się z sześciu części. Pierwsza, obszerna część, składająca się z czterech podrozdziałów, stanowi wprowadzenie w problematykę badań. Dokonałyśmy w niej przeglądu podejść teoretycznych

4 12 Wprowadzenie odnośnie do sukcesu życiowego. W pierwszym podrozdziale przedstawiłyśmy pojęcie, język i kulturę sukcesu, ujęcia sukcesu w kategorii procesu oraz efektu. Omówiłyśmy również takie cechy sukcesu, jak relatywność, względność i obiektywność subiektywność. W tym podrozdziale zaprezentowałyśmy rozumienie sukcesu w przyjętej przez nas perspektywie transgresyjnej, wskazałyśmy mechanizmy nadawania przez człowieka statusu sukcesu określonym osiągnięciom oraz formułowania przekonań na temat czynników sukcesogennych. Z kolei w drugim podrozdziale skoncentrowałyśmy się na aspektach sukcesu życiowego w świetle wybranych koncepcji rozwoju dorosłych, w okresie wczesnej i średniej dorosłości. Wskazałyśmy także na dojrzewanie i dojrzałość dorosłych jako jeden z silnie sukcesogennych procesów. Podrozdział trzeci poświęciłyśmy uwarunkowaniom sukcesu życiowego. Dokonałyśmy przeglądu zarówno badań nad przekonaniami dorosłych o uwarunkowaniach sukcesu życiowego, jak i weryfikacji empirycznych czynników warunkujących osiąganie sukcesów i percepcję własnych osiągnięć. W ostatnim podrozdziale pierwszej części przedstawiłyśmy charakterystykę ryzyka związanego z dążeniem do sukcesu oraz jego kosztami. Druga część ukazuje problematykę ojcostwa w świetle wybranych podejść teoretycznych i empirycznych. Ze względu na zamysł podjętych przez nas badań dokonałyśmy analizy funkcjonowania stereotypów płciowych w odniesieniu do współczesnych mężczyzn, zaprezentowałyśmy wybrane aspekty rozwodu z perspektywy indywidualnych doświadczeń. W tej części skoncentrowałyśmy się na analizie sytuacji prawnej ojców po rozwodzie oraz działalności społecznej na rzecz promowania ojcostwa i walki z dyskryminacją. Część trzecia ukazuje nasze podejście badawcze, cel, problemy, zastosowaną metodę, składniki jakościowej analizy danych oraz charakterystykę przebiegu badań i grupy badawczej. Kolejne części naszej książki poświęcone są analizie doświadczeń, sensów i znaczeń, jakie nasi rozmówcy nadali sukcesom życiowym. W rozdziale czwartym dokonałyśmy charakterystyki rozumienia przez mężczyzn istoty sukcesu życiowego oraz ich subiektywnego poczucia sukcesu w wymiarze materialnym, prestiżowym, emocjonalnym i samoaktualizacyjnym. W części

5 Wprowadzenie 13 piątej ukazałyśmy osobiste cechy oraz czynniki zewnętrzne, które w subiektywnej ocenie naszych rozmówców przyczyniły się do osiągnięcia przez nich sukcesów, oraz wewnętrzne i zewnętrzne trudności i bariery stanowiące w ich odczuciu przeszkodę w osiągnięciu zamierzonych celów życiowych. Skoncentrowałyśmy się również na analizie odczuwanych przez mężczyzn stereotypów i uprzedzeń na temat męskości i ojcostwa, zaprezentowałyśmy także ich subiektywne oceny odnośnie do relacji z byłymi żonami. Ostatnia część naszej książki poświęcona jest analizie doświadczanych przez mężczyzn kosztów sukcesu, nie tylko tych już poniesionych, ale również obecnie odczuwanych i antycypowanych. Ukazałyśmy także subiektywne oceny kosztów sukcesu, jakie ojcowie uznali za uzasadnione, oraz te, na które nigdy by się nie zdecydowali, dążąc do osiągnięcia zamierzonych celów. Niniejsza publikacja stanowi naszą autorską próbę analizy i interpretacji doświadczeń oraz sensów i znaczeń, jakie ojcowie, którzy wygrali sprawę o opiekę wspólną bądź naprzemienną nadają poczuciu sukcesu życiowego. W tym miejscu pragniemy serdecznie podziękować naszym Rozmówcom, niejako współautorom tej książki, za ich zaangażowanie, szczerość i umożliwienie nam zrozumienia ich doświadczeń na drodze do osiągniecia sukcesu życiowego. Składamy również podziękowanie Panu Ireneuszowi Dzierżędze, prezesowi Stowarzyszenia Centrum Praw Ojca i Dziecka w Warszawie, za pomoc w nawiązaniu kontaktu z większością ojców, którzy uczestniczyli w badaniach.