elizeum Dla Przyjaciół i Pięknych Pań podziemny salon księcia Miasto Stołeczne Warszawa 2016

Transkrypt

1 elizeum podziemny salon księcia Dla Przyjaciół i Pięknych Pań 1 Miasto Stołeczne Warszawa 2016

2 2 Elizeum to podziemna, ceglana rotunda, która jest pozostałością po ogrodzie sentymentalnym Na Książęcem, założonym przez podkomorzego Kazimierza Poniatowskiego, brata króla Stanisława Augusta. Elizeum zostało wybudowane w latach według projektu wybitnego architekta Szymona Bogumiła Zuga i jest unikatowym obiektem zabytkowym w skali europejskiej. Po krótkim okresie swojej świetności Elizeum, pozostawione bez właściciela, przez wiele lat było użytkowane w sposób niewłaściwy, aż w końcu stało się miejscem zapomnianym i opuszczonym. Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków podejmuje działania mające wspomóc konserwację, restaurację i adaptację unikatowego zabytkowego obiektu. Wejście do Elizeum. Widoczne karpy po usuniętych drzewach. Kwiecień 2008; fot. Aneta Bojanowska Lokalizacja Elizeum jest mało znana, mimo iż znajduje się w centrum Warszawy, na terenie Parku im. Marszałka Rydza-Śmigłego przy ul. Książęcej, w pobliżu Muzeum Narodowego. Jedyne zachowane wejście znajduje się naprzeciwko wodozbioru z lat 50. XX w.

3 Trzeci projekt Elizeum z grotą w ogrodzie księcia Kazimierza Poniatowskiego Na Książęcem w Warszawie. Rzut przyziemia, Warszawa, 1776/1777; Gabinet Rycin BUW Inw. G.R. 137 (Jeż. 268). Jest to projekt koncepcyjny najbardziej zbliżony do zrealizowanego obiektu. Nie zachował się projekt wykonawczy BKazimierz Poniatowski ( ) Był najstarszym bratem króla Stanisława Augusta. Dorosłe życie księcia Kazimierza dzieli się na dwie części: w pierwszej, przypadającej na lata , był aktywnym i kreatywnym uczestnikiem polskiej sceny politycznej, natomiast przez pozostałe 27 lat koncentrował się wyłącznie na prywatnych przyjemnościach, szokując opinię publiczną skandalami obyczajowymi. Gdy okazało się, że wbrew swym oczekiwaniom za sprawą Katarzyny II nie otrzymał buławy polnej koronnej, Poniatowski wycofał się z życia politycznego. Oddał się pasji tworzenia ogrodów i budowli, które nie tylko były podziwiane przez współczesnych, zwłaszcza przez odwiedzających Warszawę cudzoziemców, lecz również stanowiły ważne architektoniczne osiągnięcia. Książę zmarł w Warszawie 13 kwietnia 1800 r. Pochowano go na Cmentarzu Ujazdowskim. W pamięci historycznej społeczeństwa zachował się obraz księcia podkomorzego tylko z drugiego okresu życia wystawnego i uderzającego niemoralnością. Do tego wypaczenia pamięci skłaniało też rodzinne życie księcia podkomorzego: żona rychło znudziła się podkomorzemu i zastąpiły ją zmieniające się kochanki. Portret Kazimierza Poniatowskiego ( ), brata króla; Marceli Bacciarelli, 1776; olej, płótno, Copyright by Zbigniew Doliński/Muzeum Narodowe w Warszawie, MP 2989 Pierwszy biograf Poniatowskiego, Julian Bartoszewicz, wyrokował, że był to pasożyt, ani Bogu, ani ludziom na nic wcale nieprzydatny, który żył tylko dla siebie i dla swoich kochanek. Opinia ta jednak wydaje się nazbyt jednostronna, wręcz krzywdząca. 3

4 Chciał pan podkomorzy mieć sielankę w naturze Ogród Na Książęcem powstał w latach według projektu cenionego architekta i autora założeń ogrodowych w nowomodnym, angielskim stylu, Szymona Bogumiła Zuga ( ). Planista znakomicie wykorzystał malownicze warunki naturalne, tworząc ogród o formach krajobrazowych i sentymentalnym bądź klasycystyczne (podziemny salon Elizeum oraz świątynia w porządku jońskim), orientalizujące (chińska latarnia nad Elizeum, turecki Dom Imama, mieszczący kuchnię; minaret, który odgrywał rolę wieży widokowej) oraz rustykalne (gospoda w dzikiej promenadzie oraz folwarczek ulokowany u wylotu wąwozu Żurawki). 4 charakterze. Składał się on z geometrycznie rozplanowanej części górnej, gdzie znalazła się dwurzędowa aleja dojazdowa od Nowego Światu, i ogród użytkowy, a pierwotnie miał też stanąć pałac księcia (ostatecznie niezbudowany). Część dolna, poniżej cypli skarpy uformowanej w system tarasów, uzyskała bardziej naturalną formę. Ważnymi elementami kompozycyjnymi stały się budowle w różnych stylach architektonicznych: naturalistyczna grota, budowle pseudoantyczne Zygmunt Vogel ( ) Widok ogrodu Na Książęcem księcia Kazimierza Poniatowskiego, Warszawa, po 1782

5 1 al. G. Herlinga-Grudzińskiego Ogród Na Książęcem Współczesna mapa z naniesioną inwentaryzacją Sz.B. Zuga. Opracowanie Artur Zadroziński 2 3 al. S. Lorentza al. J. Czapskiego Ogród na Książęcem 1. Świątynia Jońska 2. Budowla podziemna na terenie MNW (istniejąca) 3. Karczma 4. Elizeum (istniejące) 5. Grota 6. Domek Imama 7. Minaret Książęca 5 Szymon Bogumił Zug tak opisywał swoje dzieło: Ogród ( ) choć przed siedmiu laty zaczęty, dotychczas nie jest jeszcze ukończony; wszakże są już niektóre piękne części całkowicie wykonane; takiemi są: grota i wodozbiory w skale kute, oraz kaskada, spadająca u stóp góry pokrytej dzikiem zaroślem i drzewami. ( ) Przed tą grotą wyrobioną ze stiuku i dość dobrze naśladującą naturę, znajduje się obszerna sadzawka z wyspą; na niej wybudowano pawilon chiński; wyspa ta łączy się z brzegiem sadzawki prostym mostem, a zarośnięta jest gęstemi krzewami drzew. Z drugiej strony wchodzi się do wąwozu, na początku którego stoi stara wiejska gospoda mieszcząca także kilka pięknych pokoi. W końcu tej drogi widać na wzgórzu świątynię okrągłą wznoszącą się na jonickich kolumnach ponad otaczającemi ją drzewami. ( ) Na wzgórzu znajduje się jeszcze wieża turecka czyli minaret ze wschodami krętemi wiodącymi na wierzchołek, a niedaleko stąd mały budynek w tymże smaku służący za kuchnię, z którego przejściem podziemnym można dostać się do salonu o którym wyżej wspomnieliśmy. (Ogrody w Warszawie i jej okolicach opisane w r przez Szymona Zuga )

6 Zygmunt Vogel ( ) Widok ogrodów Na Książęcem i Na Górze księcia Kazimierza Poniatowskiego, Warszawa, po Muzeum Narodowe w Warszawie, inw (rys. zaginiony) 6 Z opisu angielskiego podróżnika Williama Coxe a, który pewnej letniej nocy w towarzystwie księcia i króla zwiedzał ogród Na Książęcem, dowiadujemy się, jakie wrażenie wywarło na nim Elizeum: Szliśmy przez długie i kręte chodniki tu i ówdzie oświetlone lampą rzucającą migotliwe światło, aż w końcu stanęliśmy przed drewnianymi drzwiami, które nam się wydały wejściem do jakieś szopy, lecz kiedy drzwi się otwarły, znaleźliśmy się nagle, ku swemu niezmiernemu zdziwieniu, we wspaniałym salonie, oświetlonym niezliczoną ilością lamp. Była to rotunda, to jest okrągła sklepiona sala z prześliczną kopułą o najdoskonalszych proporcjach; w obwodzie jej znajdowały się cztery otwarte nisze pomiędzy

7 7 kolumnami ze sztucznego marmuru, malowane al fresco, przedstawiające triumfy Bacchusa, Sylene, Amora oraz zwycięstwa cesarzowej rosyjskiej nad Turkami. W niszach stały wygodne kanapy. Kiedyśmy się wszyscy unosili nad pięknością i elegancją rotundy, uszy nasze zachwycił nagle koncert wybornej muzyki, wykonany przez jakąś niewidzialną orkiestrę. Słuchając tych cudownych tonów, zastanawialiśmy się, z którego zakątka mogły nas one dochodzić, gdy nagle spostrzegliśmy na środku salonu stół, nakryty tak wspaniale i tak błyskawicznie, iż odnieśliśmy wrażenie, że dzieją się jakieś cuda. (W. Coxe, Podróż po Polsce 1778, w: Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców, oprac. W. Zawadzki, t. 1, Warszawa 1963)

8 Kopuła sali centralnej Elizeum. Kwiecień 2016; fot. Aneta Bojanowska EWnętrza Elizeum Elizeum podziemny salon księcia zostało zrealizowane jako dwukondygnacyjna budowla, na planie koła, z czterema konchowymi niszami na planie zbliżonym do litery C, zwieńczona kopułą. Wnętrze sali doświetlone było poprzez okrągły otwór w sklepieniu, pierwotnie o średnicy ok. 3 m, a obecnie ok. 59 cm. Nad oculusem stała zewnętrzna latarnia na rzucie ośmioboku, kształtem przypominająca pawilon chiński. Salę centralną okalały korytarze sklepione kolebką, na dwóch poziomach. Korytarz górny. W głębi widoczne fragmenty dekoracji malarskiej. Kwiecień 2010; fot. Aneta Bojanowska 8 Korytarz dolny, część północna. Maj 2015; fot. Małgorzata Jaworska Szymon Bogumił Zug, Projekt latarni na Elizeum w ogrodzie księcia Kazimierza Poniatowskiego. Gabinet Rycin BUW Inw. G.R. 268 (Jeż. 128)

9 Wystrój Elizeum Elizeum było otynkowane i bardzo bogato dekorowane. Ściany nisz pokryto freskami przedstawiającymi greckiego boga Dionizosa, Sylena, triumf Amora i zwycięstwo Katarzyny II nad Turkami. Na ścianach, na wspornikach, znajdowało się osiem popiersi cesarzy rzymskich, a nad drzwiami płaskorzeźby. Kopuła posiadała bogaty wystrój sztukatorski w formie gipsowych kasetonów, o czym dziś świadczą m.in. zachowane odciski po dekoracji sztukatorskiej na kopule oraz ręcznie kute gwoździe, które służyły do mocowania dekoracji kasetonowych. Zachowały się również fragmenty dekoracji malarskiej w górnym korytarzu w postaci pionowych pasów. Ponadto w dolnym korytarzu ocalały fragmenty tynku imitujące skałę, a w murze zachowały się zagadkowe bruzdy w formie nakładających się liter V i Y, rozszerzające się wachlarzowo ku górze. W murach korytarzy występują wnęki na lampiony doświetlające wnętrze. Dyplomata Charles de Ligne tak wspominał wizytę w Elizeum: spotkasz tam jeden salon niby przypadkiem, ale tak, że tego przypadku uniknąć nie Kopuła z zachowaną dekoracją sztukatorską w formie kasetonów. Zdjęcie z 1. ćw. XX w., ze zbiorów TONZP, IS PAN B R R, repr. T. Kaźmierski, 1986 podobna. Tu zapuszczasz się w głąb groty, z której aby wyjść, trzeba trochę światła, zdaje Ci się, że w głębi widzisz światło, idziesz za nim i znajdujesz salę przecudnie ozdobioną, malowaną, umeblowaną przepysznie, wszędzie mozaikowe kolumny, płaskorzeźby (W. Puget, Co dalej z ogrodami księcia ex-podkomorzego, Warszawa 1998, t. 1, s ) 9 Trójbarwna polichromia w formie pionowych pasów, zachowana we fragmentach na górnym korytarzu. Kwiecień 2016; fot. Aneta Bojanowska Resztki tynku imitującego sztuczne skały zachowane w dolnym korytarzu w części wschodniej. Kwiecień 2016; fot. Andrzej Wolański

10 Elisée suterrain devoué ou aux Amis ou aux jolies femmes Elizeum było przeznaczone bądź dla przyjaciół, bądź dla pięknych pań, jak informował dopisek architekta w języku francuskim na pierwszym projekcie budowli. Sala centralna Elizeum stanowiła pomieszczenie reprezentacyjne, salon przeznaczony dla gości. Było to najbardziej dekoracyjne miejsce groty. Korytarz dolny był ciągiem komunikacyjnym. Zachodnia część, przeznaczona dla służby, pełniła funkcję kredensu. Poprzez klatkę schodową sala łączyła się podziemnym korytarzem z kuchnią. Górny korytarz, który obiegał salę jedynie od zachodu, stanowił miejsce dla muzyków. Prawdopodobnie korytarz otwierał się widokowo na salę centralną półkolistymi otworami. Nazwa Elizeum być może zaczerpnięta została z mitologii greckiej, stanowiąc nawiązanie do Elizjum, Pól Elizejskich, części mitologicznego świata znajdującej się pod ziemią kraju wiecznego spokoju i szczęśliwości, gdzie dusze wyzbyte wszelkich cierpień i pragnień, przechadzają się po bladych łąkach przy dźwiękach muzyki niewidzialnych lir. 10 Korytarz dolny, część południowo-wschodnia. Po lewej widok na pierwotne wejście, które było połączone z grotą podziemnym korytarzem. Kwiecień 2016; fot. Aneta Bojanowska Losy Elizeum po czasach Poniatowskich Wejście do sali centralnej od północy. Kwiecień 2016; fot. Andrzej Wolański Po krótkim okresie świetności Elizeum, przez wiele lat pozostawione bez właściciela, użytkowane było w sposób niezgodny z pierwotną funkcją, a następnie stało się miejscem zapomnianym i opuszczonym. Budowla książęca po śmierci Kazimierza Poniatowskiego była wykorzystywana głównie jako magazyn. Obecnie wnętrze Elizeum jest zdewastowane i pozbawione historycznego detalu. Trudno jest dokładnie odtworzyć jego pierwotny wygląd.

11 Elizeum dziś Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków prowadzi, oprócz badań nad obiektem, działania promocyjne związane z tym wyjątkowym zabytkiem oraz udostępnia obiekt w ramach Europejskich Dni Dziedzictwa i Nocy Muzeów. Ponieważ Elizeum pozostaje na co dzień zamknięte, wydarzenia te cieszą się bardzo dużym zainteresowaniem, ściągając tłumy zwiedzających. Nocna kolejka do Elizeum podczas Nocy Muzeów. Maj 2015; fot. Małgorzata Jaworska Na czym polega wyjątkowość Elizeum? Jest najprawdopodobniej jedynym tego rodzaju obiektem w Polsce! Jest związane z rodziną Poniatowskich, którzy odegrali ważną rolę w dziejach Polski. Zostało zaprojektowane przez jednego z najlepszych architektów działających w Polsce w XVIII w. Jest świetnym dziełem inżynieryjnym, o dwupłaszczowej konstrukcji kopuły i ścian, z bardzo dobrą akustyką. 11 Noc Muzeów. Maj 2014; fot. Małgorzata Jaworska

12 Koncepcja sali centralnej, Wielobranżowy projekt koncepcyjny opracowany na zlecenie BSKZ przez JEMS Architekci, 2009, archiwum BSKZ Koncepcja rekonstrukcji sali centralnej, H. Siuder, K. Kamiński, Badania architektoniczne Elizeum. Opracowanie graficzne, Warszawa 1987, mps w archiwum MWKZ 12 Rekonstruować TAK czy NIE? Nader silna jest pokusa, aby przywrócić historyczny wystrój obiektu, zgodny z zamierzeniem architekta, brak jest jednak pełnych informacji dotyczących detali architektonicznych. Rekonstrukcja wystroju pozwoli przywrócić pierwotną świetność obiektu i będzie świadectwem estetyki tamtych czasów. Niemniej odtworzenie wnętrz Elizeum będzie kreacją konserwatorską, udającą substancję zabytkową. Co więc jest ważniejsze? Czy wrażenie estetyczne, czy prawda historyczna? Pozostawienie obiektu w obecnym stanie pozwoli na obcowanie z autentycznym zabytkiem, zarazem jednak utrwali wystrój Elizeum, które pierwotnie tak nie wyglądało. Pozostaje więc trzecia droga: rekonstrukcja jedynie tych elementów, których wyglądu jesteśmy pewni. Należą do nich: latarnia zachowana na projektach Zuga i pokazana na rysunkach Vogla oraz wystrój sklepienia znany z fotografii z początku XX w. Alternatywą jest wykorzystanie nowoczesnych technik multimedialnych tworzących obraz za pomocą hologramu laserowego, który mógłby oddać prawdopodobny wystrój wnętrza. Dzięki takiemu zabiegowi będzie możliwe ukazanie pierwotnego wystroju obiektu bez ingerencji w substancję zabytkową. Lasery mogą być wykorzystywane również do iluminacji wnętrza i okazjonalnych pokazów o charakterze artystycznym. To mogłoby stać się dużą atrakcją Warszawy. Opracowanie tekstu Aneta Bojanowska Andrzej Wolański na podstawie Elizeum. Podziemny salon księcia. Dla Przyjaciół i Pięknych Pań Projekt graficzny Piotr Berezowski Redakcja i korekta Grażyna Waluga