Kapliczki, krzyże i figury przydrożne Gminy P ieniężno

Transkrypt

1 i ę n ż e n i o P Kapliczki, krzyże i figury przydrożne Gminy P ieniężno 2011

2 Kapliczki, krzyże i figury przydrożne gminy Pieniężno Tysiące kapliczek, krzyży i figur przydrożnych od stuleci pokrywa całe terytorium dawnego biskupstwa warmińskiego. Setki z nich występują w poszczególnych gminach, dziesiątki zaś w parafiach. Można jedynie snuć liczbowe przypuszczenia, ile potencjalnie powstało tych obiektów, a ile się rzeczywiście zachowało? Gdy jeden krzyż spróchnieje, a kapliczka się obali, w ich miejsce wznosi się najczęściej coś nowego, nie zawsze zgodnego z pierwotną intencją fundatora. Zdarza się także, że w wielu innych miejscach po zniszczonym obiekcie pozostaje wielka pustka. Ten naturalny proces wymiany i przemijania jest stale widoczny na terenie całej tzw. Świętej Warmii. Podobnie jak szereg innych rejonów warmińskich, gmina Pieniężno charakteryzuje się wyjątkowym i różnorodnym zespołem obiektów małej architektury sakralnej, które stanowią wciąż niekwestionowany symbol dawnej i współczesnej Warmii. Można je określić jako zmaterializowane modlitwy w krajobrazie pól, dróg, lasów, wsi i miast oraz jako ważny testament wspólnej obecności niegdyś na tej ziemi społeczności polsko i niemieckojęzycznych Warmiaków. Nie jest inaczej w okolicach Pieniężna, które są nasycone materią ponad 200 kapliczek, krzyży i figur, mających znamiona historycznego zabytku. Ta obfitość występowania związana jest z terenami silnie zasiedlonymi i takie dominowały właśnie w tej części Warmii, między Pasłęką i Łyną. Zawierająca się w granicach dawnego komornictwa melzackiego gmina Pieniężno poszczycić się może średniowiecznymi wsiami o charakterze owalnic (Lechowo, Pluty, Radziejewo) oraz XIX-wieczną, rozproszoną zabudową kolonijną. Ten ostatni czynnik umożliwił wyjście kapliczek i krzyży do wielu dalszych miejsc, przez co rejon pieniężeński i Warmia zostały pokryte siecią większych i mniejszych obiektów sakralnych oraz powstania, przy kapliczkach posiadających statut pryncypialny, ognisk życia religijnego. Ta zależność obiektu i wspólnoty miała istotne znaczenie dla warmińskiej tożsamości niezależnie, czy ich usytuowanie sprowadzało się do obiektów o charakterze przykościelnym, przydrożnym, czy przydomowym. Obecny krajobraz kulturowy gminy Pieniężno pod wieloma względami jest ciekawszy, aniżeli tereny gmin Warmii Południowej. Na ten walor składa się grupa zachowanych kapliczek, krzyży i figur umiejscowionych w naturalnym krajobrazie 2

3 geograficznym Wzniesień Górowskich. Krajobraz ten, na szczęście nieprzekształcony, zachowuje wiele elementów stanu pierwotnego, można by rzec optymalnego do religijnego kontemplowania i turystycznego odkrywania. W tej czasami dzikiej i pustej scenerii widok samotnego krzyża, czy kapliczki wymusza szereg pytań egzystencjalnych. Zadziwić może również koloryt kapliczek, który został sprowadzony do bieli tynków oraz czerwieni surowej cegły wielu z nich. Jako źródła tego estetycznego kanonu można wskazać style baroku i neogotyku, których elementy architektoniczne zostały wykorzystane w kapliczkach. Niestety, taki pierwotny obraz małej architektury sakralnej z roku na rok staje się przeszłością. Mądrość i przezorność dawnych mieszkańców ginie pod wpływem zbyt śmiałej ingerencji nowej społeczności, tworzącej nowe znaki dla nowych pokoleń. Poza tym współczesne renowacje są prowadzone w sposób niekontrolowany i zmieniają diametralnie oblicze kapliczek m.in. pod toporem giną z ich otoczenia rosnące ważne święte drzewa, a z nimi wyjątkowa atmosfera miejsca. Kapliczki i krzyże są charakterystycznym elementem warmińskich dróg, będąc drogowskazem w sensie ziemskim i niebiańskim. Nie powinno zatem dziwić ich częste usytuowanie, co kilkaset metrów, np. przy trakcie z Pieniężna do Jeziorka i z Pieniężna do Jesionowa i dalej do Lidzbarka Warmińskiego. Zupełny brak ich w krajobrazie sąsiedniej Natangii oznacza, że tamto terytorium niegdyś było ewangelickie, zakazujące obecności kapliczek z wizerunkami świętych. U katolickich Warmiaków, Niemców i Polaków, było wręcz tradycją i obowiązkiem manifestowanie swojej pobożności, zwłaszcza w okresie kontrreformacji, klęsk elementarnych, walki kulturowej i po objawieniach maryjnych w Gietrzwałdzie w 1877 r. Te wydarzenia historyczne, wraz z czynnikami ekonomicznymi II połowy XIX w., stymulowały falowe powstawanie w przestrzeni publicznej wciąż rosnącej ilości różnorodnych w swej formie kapliczek, krzyży i figur. Krzyże należą do najprostszych obiektów kultu religijnego, które ze względu na zastosowany materiał można podzielić: na drewniane (Kajnity, Radziejewo), kute z żelaza (Lubianka, Wyrębiska), żeliwne (Bornity, Łajsy, Pieniężno), metalowe (Różaniec) i kamienne (Gaudyny, Różaniec). Ich ekspozycja i osadzenie są zróżnicowane poczynając na bezpośrednim wkopaniu krzyża drewnianego w ziemię, po zastosowanie form przejściowych dla całej gamy krzyży, jakim były proste kamienie granitowe z otworem na umocowanie krucyfiksu, wysmukłe i granitowe cokoły oraz trójstopniowe, murowane postumenty. To w określony sposób umożliwiało 3

4 dłuższą żywotność poszczególnych krzyży, które, niezależnie od swego materiału, były stale podatne na różne, destrukcyjne czynniki mijającego czasu i warunków atmosferycznych. W wielu miejscach widoczne są jednak współczesne uzupełnienia nowymi formami o odmiennej, dla dawnego stylu, estetyce. Poprzez taki zabieg zachowane są stare miejsca kultu religijnego, wciąż sakralizujące otaczające je otwarte przestrzenie mozaiki różnobarwnych pól. Figury przydrożne w krajobrazie Warmii stanowią rzadkość, dlatego wskazywanie nietypowych kolumn maryjnych w Borowcu i Plutach podnosi znaczenie tej części biskupstwa w omawianiu tego typu obiektów sakralnych. Oprócz ważnych treści ikonograficznych, istotne są treści epigraficzne zawarte na postumentach tychże kolumn. To konkretny przekaz o fundacji i fundatorze przez co sztuka ludowa małej architektury nie do końca nosi znamiona anonimowej. Wzory architektoniczne i dekoracja kapliczek były zaczerpnięte przeważnie ze znanych kościołów na tyle, że czasami można mówić o wyraźnie powstałym chłodnym i surowym neogotyckim piętnie. Na szczęście ten chłód rozświetlał i ocieplał, umieszczony we wnęce, barwnie polichromowany, ludowy świątek w bogatej oprawie kwietnej. Inne kapliczki powoływała do życia ludowa fantazja. Wielość takich prostych, kubicznych kapliczek powtarza się w różnych miejscach. Zdaje się, że w tym przypadku ważniejsza była płynąca z głębi serca intencja, aniżeli dostojny przepych i bogactwo profesjonalnych ozdobników. Ta różnorodność pomysłów kapliczek to ich naturalny walor. Wysokie kapliczki wieńczyły wszechobecne chorągiewki wiatrowe, które dowodziły owocnej aktywności ambitnych kowali. Z kolei zawieszone dzwony w ażurowych prześwitach kapliczek z dzwonniczkami wzywały swym dźwiękiem trzykrotnie w ciągu dnia na modlitwę Angelus Domini. Obecnie takie obiekty w Cieszętach i Sawitach milczą. Nie ma w nich dzwonów i nie ma osób wtajemniczonych w technikę dzwonienia komunikatów o podłożu religijnym i świeckim. Nastąpił nieodwracalny zmierzch pewnej epoki. Największe rozmiarem kapliczki domkowe są odwzorowaniem sytuacji ekonomicznej niektórych, warmińskich chłopów. Ich powstanie, w Glebiskach, Pakoszach, Różańcu i Żugieniach zastępowało w pewien sposób odległy kościół parafialny, bądź kaplicę filialną. Wewnątrz tych obiektów odbywały się, zgodnie z kalendarzem liturgicznym, tradycyjne nabożeństwa oraz sporadycznie Msze św. z udziałem księdza, rodziny fundatorów, osób zamieszkujących gospodarstwo oraz sąsiadów. 4

5 Niektóre kapliczki do dziś charakteryzują się pustymi oczodołami wnęk, bez żadnej poświęconej figurki, rzeźby ludowej, malowanego obrazu, czy oleodruku świętych patronów. Ich pierwotne, stare wyposażanie uległo rozproszeniu, kradzieży i relokacji po zakończeniu II wojny światowej. Większość kapliczek została wtórnie wyposażona we współczesne gipsowe wyobrażenia Matki Bożej Niepokalanie Poczętej i Chrystusa, zastępujące dawniejszy panteon wyobrażeń praktycznych świętych. Nieliczne rzeźbione postaci Chrystusa Ukrzyżowanego to domena niektórych kapliczek (Bornity, Wojnity) i drewnianych krzyży (Kajnity, Radziejewo), na których poprzecznicy zawieszone są wyjątkowe dzieła anonimowych, lokalnych rzeźbiarzy. W kapliczkach i na krzyżach wystąpić może inna pochodna upamiętniająca Mękę Pańską. To cynowe emblematy Pasji Chrystusa, z łac. Arma Christi, zachowane w kapliczce w Jesionowie oraz szczątkowo na krzyżu w Różańcu. Inne przykłady armariów w Łoźniku i Pakoszach nie zachowały się. Napisy epigraficzne kapliczek, krzyży i figur przydrożnych, w odróżnieniu od Warmii Południowej, tworzono w języku niemieckim. W tłumaczeniu na język polski te inskrypcje brzmiały bardzo swojsko: Ratuj swoją duszę, Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus, W krzyżu jest zbawienie. Te religijne zwroty były odzwierciedleniem niezwykłej i głębokiej pobożności na Warmii i stanowiły zrozumiałe komunikaty dla funkcjonującej obok siebie dwujęzycznej społeczności warmińskiej. Nie język i nie etniczność były tu istotne, lecz prawdziwe, katolickie wyznanie, którego materialnym dokumentem stały się obiekty małej architektury sakralnej. Kapliczki, krzyże i figury przydrożne oraz wokół nich z pietyzmem kultywowane zwyczaje religijne i świeckie były typowym językiem wszystkich mieszkańców Warmii, który wciąż przemawia do współczesnych obserwatorów. Autor: Stanisław Kuprjaniuk 5

6 Białczyn. Kapliczka przydrożna Białczyn Białczyn. Kapliczka przydomowa 6

7 Białczyn. Białczyn. Białczyn. 7

8 Białczyn. Krzyż przydrożny Białczyn. Bornity 8

9 Bornity. Kapliczka przydomowa Bornity Bornity. Kapliczka przydomowa 9

10 Bornity. 10 Bornity. Kapliczka przydomowa Bornity

11 Borowiec z 1862 r. Borowiec Borowiec. Kolumna maryjna 11

12 Brzostki. Kapliczka kamienna 12 Borowiec. Kolumna maryjna Brzostki. Kapliczka przydomowa

13 Brzostki. Cieszęta. Kapliczka przydomowa Cieszęta. 13

14 Cieszęta Cieszęta. Kapliczka z dzwonniczką droga Borowiec - Radziejewo 14

15 droga Pakosze - Długobór droga Jesionowo - Babiak droga Lechowo - Jesionowo 15

16 droga Pakosze - Długobór droga Pieniężno - Wojnity droga Pieniężno - Żugienie 16

17 Droga Radziejewo - Lechowo Droga Pieniężno - Łoźnik Gaudyny. Krzyż przydrożny 17

18 droga Glądy - Łoźnik Gaudyny Glebiska 18

19 Glebiska. Kapliczka domkowa Jesionowo Glebiska. 19

20 Jesionowo. Kapliczka przydomowa Jesionowo. Kapliczka przydomowa - wnęka z Arma Christi Jeziorko 20

21 Kajnity Kajnity Jesionowo 21

22 Kajnity Kajnity. Kapliczka przydomowa Kajnity. Kapliczka przydomowa 22

23 Kierpajny Wielkie kapliczka słupowa Jeziorko - Pluty Lechowo 23

24 Lechowo - Lubianka Lechowo Lechowo - Niedbałki 24

25 Lechowo. Lechowo. Lechowo. 25

26 Lechowo 26 Lubianka Lubianka.

27 Lubianka. Krzyż przydrożny Lubianka. Łajsy 27

28 Łajsy 28 Łajsy Lubianka.

29 Łajsy. Łajsy krzyż Łajsy. 29

30 Łajsy. Łajsy. Łajsy 30

31 Łajsy Łoźnik Pluty Łoźnik 31

32 Łoźnik Pluty 32 Łoźnik Niedbałki

33 Niedbałki. Kapliczka przydomowa Niedbałki. Kapliczka przydomowa - wnęka Pakosze 33

34 Pakosze. 34 Pakosze. Kapliczka domkowa Pakosze. - wnęka

35 Pawły Pakosze. Krzyż przydrożny Pakosze 35

36 Pieniężno ul. Braniewska 36 Pawły. Krzyż przydrożny Pieniężno. Kapliczka domkowa w Rezerwacie Przyrody Dolina Rzeki Wałszy

37 Pieniężno - Żugienie Pieniężno. Pieniężno. 37

38 Piotrowiec - Białczyn Piotrowiec Piotrowiec krzyż 38

39 Piotrowiec. Piotrowiec. Piotrowiec. 39

40 Pluty 40 Piotrowiec. Piotrowiec. Krzyż przydrożny

41 Pluty Pluty Pluty 41

42 Pluty. 42 Pluty. Pluty. Kolumna maryjna

43 Posady. Pluty Posady. Kapliczka domkowa 43

44 Radziejewo 44 Posady. Piotrowiec

45 Radziejewo Radziejewo Radziejewo. Kapliczka przydomowa 45

46 Radziejewo. Kapliczka przydomowa 46 Radziejewo. Kapliczka przydomowa Radziejewo.

47 Radziejewo. Krzyż przydrożny - ażurowy Radziejewo. Radziejewo. Krzyż przydrożny - zwieńczenie 47

48 RóżaniecKrzyż przydrożny 48 Radziejewo Różaniec

49 Różaniec. Krzyż przydrożny Radziejewo Różaniec 49

50 Różaniec. Krzyż przydrożny 50 Różaniec Różaniec

51 Różaniec. Krzyż przydrożny Różaniec Różaniecc 51

52 Różaniec 52 Różaniec Sawity

53 Wojnity. - wnęka Wojnity Wojnity. 53

54 Wojnity. 54 Wojnity. Wojnity

55 Wojnity. Wojnity. Wojnity 55

56 Wyrębiska 56 Wyrębiska. Kapliczka przydomowa Żugienie. Kapliczka domkowa

57 Kierpajny Wielkie Żugienie. Kapliczka przydomowa Żugienie. 57

58 Pieniężno ul.1.maja 58 kapliczka slupowa Jeziorko Pluty Piotrowiec. Krzyz przykoscielny