Transkrypt

1 egzemplarz bezpłatny Nr 5/2018 wrzesień nakład egz PL ISSN Wyznaczanie dojrzałości zbiorczej Sylwia Ciara, doradca sadowniczy, Soska Konsulting Zbiór owoców to najważniejszy okres w kalendarzu sadownika. W rzeczywistości jego przebieg rzutuje na końcowy efekt prac z całego roku. Optymalny termin zbioru jest decydującym czynnikiem wpływającym na jakość przechowywanego towaru oraz procent ewentualnych ubytków w tym czasie. Często słyszy się, że właściwe wyznaczenie optymalnego terminu dojrzałości zbiorczej wpływa na późniejszą zdolność przechowalniczą owoców. Co tak naprawdę kryje się pod terminem dojrzałość zbiorcza? FOT. 1. Test skrobiowy jest najprostszą, a zarazem najtańszą metodą określania dojrzałości owoców w warunkach domowych Jest to stan fizjologiczny owocu, kiedy proces oddychania jest najmniej intensywny. Taki stan utrzymuje się niestety jedynie kilka dni, po tym czasie oddychanie zaczyna ponownie wzrastać, by w efekcie osiągnąć maksimum co będzie oznaczało, że owoc przeszedł do stanu dojrzałości konsumpcyjnej. Takie owoce nie nadają się do długiego przechowywania, ponieważ wiąże się to z ryzykiem zbyt dużych ubytków podczas przechowywania oraz pogorszeniem ich jakości. Obecnie konsumenci mają dość wysokie wymagania co do jędrności oferowanego towaru, szczególnie zachodnie sieci hipermarketów. Niestety, mimo łatwego dostępu do wielu metod wyznaczania dojrzałości zbiorczej owoców sadownicy w dużej mierze opierają się na orientacyjnym terminie zbioru poszczególnych odmian (kalendarz). Obserwacje koloru nasion, intensywności rumieńca, wielkości 6 Ochrona drzew owocowych jesienią Anita Łukawska, redakcja Czereśnia Choroby kory i drewna są coraz groźniejsze dla drzew owocowych. Stanowią problem w sadach w pełni produktywnych i młodych (nawet w roku ich posadzenia). Obecnie większość sadów jabłoniowych zakładana jest z drzewek na podkładce M.9 i odmian atrakcyjnych rynkowo ( Szampion, Elise, mutanty z grupy Gala ), których wadą jest podatność na te choroby. Zagęszczenie drzew również ułatwia rozprzestrzenianie się patogenów wywołujących choroby kory i drewna. W ostatnich sezonach także pogoda sprzyja masowym porażeniom drzew, szczególnie po zbiorze owoców i stymuluje rozwój grzybów często permanentnie przez cały rok. Drzewa ziarnkowe Najgroźniejszą obecnie chorobą z tej kategorii jest rak drzew owocowych (fot. 1) wywoływany przez grzyb Neonectria dittissima (syn. Nectria galligena lub Neonectria galligena). Grzyb infekuje głównie drzewa ziarnkowe, częściej jabłonie niż grusze. Formą przetrwalną/ zimującą patogenu jest grzybnia na powierzchni porażonych tkanek. Infekcji natomiast dokonują zarodniki konidialne i workowe. Pierwsze z nich grzyb wytwarza przez cały okres wegetacyjny (od maja do listopada), natomiast drugie od września do marca, czyli w czasie wchodzenia drzew w okres spoczynku i podczas jego trwania. Miejscem infekcji są wszelkie zranienia kory (na pniach, gałęziach i pędach) oraz po oberwaniu owoców i świeże blizny poliściowe. Najbardziej 6 Nowoczesne technologie przechowalnicze nowe wyzwania Dr Krzysztof P. Rutkowski, Instytut Ogrodnictwa w Skierniewicach W NUMERZE: Przed zbiorami ziarnkowych, po zbiorach pestkowych 13 Bawełnica korówka coraz groźniejsza 14 Temat nowoczesnych technologii przechowalniczych niejednokrotnie już gościł na łamach prasy ogrodniczej. Ich zastosowanie w praktyce daje możliwości zarówno znacznego wydłużenia okresu przechowywania, jak i korzystnie wpływa na trwałość owoców wielu gatunków w obrocie handlowym. Jednak by w pełni wykorzystać możliwości, jakie dają innowacyjne technologie, należy bezwzględnie przestrzegać zasad ich stosowania. Innowacyjne technologie W literaturze odnajdujemy wiele definicji pojęcia innowacyjność. Jedną z nich można odnaleźć w Programie Operacyjnym Innowacyjna Gospodarka, gdzie przez innowację rozumie się wprowadzenie do praktyki w przedsiębiorstwie nowego lub znacząco ulepszonego rozwiązania w odniesieniu do produktu (towaru lub usługi), procesu, marketingu lub organizacji ( Zatem w odniesieniu do indywidualnego gospodarstwa czy obiektu w grupie producentów innowacyjną technologią będzie każda, w której pojawią się nowe elementy sprzyjające utrzymaniu jakości (np. systemy chłodnicze, wyposażenie obiektu, pozbiorcze traktowanie, skład atmosfery). Dla niektórych będzie to technologia kontrolowanych atmosfer, dla innych technologia popularnie zwana ULO, a jeszcze dla innych technologie o ekstremalnie niskim stężeniu tlenu w atmosferze przechowalniczej. Dla wielu innowacją będzie zastosowanie pozbiorczego traktowania owoców 1-metylocyklopropenem (1-MCP). Innowacją będzie również zmiana urządzeń chłodniczych czy urządzeń do utrzymania i kontroli FOT. 1. Uszkodzenia gradowe 2 INFORMATOR SADOWNICZY nr 5/ egzemplarz bezpłatny WYDAWCA: PLANTPRESS Sp. z o.o. ul. Juliusza Lea 114a, Kraków, tel WOJCIECH GÓRKA redaktor naczelny wojciech.gorka@plantpress.pl, tel INFORMACJE o reklamach: Biuro reklamy i ogłoszeń: ogloszenia@plantpress.pl NAKŁAD: egz. DRUK: Colonel, Kraków Teraz czytaj też online

2 2 1 FOT. 2. Oparzenia słoneczne FOT. 3. Szklistość miąższu powierzchniowej oraz uszkodzenia dwutlenkiem węgla. Pojawiające się coraz częściej problemy z prawidłowym wybarwianiem owoców odmiany Szampion powodują z kolei zbiór zbyt przejrzałych owoców, nienadających się do długotrwałego przechowywania. Drugi ważny aspekt, który należy uwzględnić przystępując do zbioru i przechowywania jabłek w innowacyjnych technologiach, to zawodny kalendarz zbiorów. W ostatnich latach nie ma ani powtarzalności daty zbioru, ani co gorsza kolejności dojrzewania poszczególnych odmian. Na przykład jabłka odmiany Gala w zależności od sezonu i lokalizacji sadu dojrzewały od końca sierpnia do połowy września. Natomiast coraz częściej jabłka odmiany Idared osiągają optymalną dojrzałość w terminie dojrzewania odmiany Golden Delicious, a w niektórych sezonach i sadach nawet przed nią. Zatem standardowe FOT. 4. Gorzka plamistość podskórna FOT. 5. Plamistość Jonathana atmosfery przechowalniczej. Każdy taki przeskok technologiczny musi iść w parze z wiedzą, jakie są zasady stosowania ulepszonego procesu. Brak odpowiedniej wiedzy może zadziałać zgodnie z zasadą, że lepsze jest wrogiem dobrego, co w praktyce będzie oznaczało więcej problemów niż korzyści płynących z zastosowanych rozwiązań. Przede wszystkim jakość Kluczowym elementem sukcesu stosowania innowacyjnych technologii jest wysoka jakość owoców podczas zbioru. Żadna z tych technologii nie poprawi bowiem jakości przechowywanych owoców, może co najwyżej spowolnić tempo niekorzystnych zmian, np. spadku jędrności czy kwasowości. Ostatnie sezony wegetacyjne, obfitujące w różnego rodzaju anomalie pogodowe, nie sprzyjały kształtowaniu wysokiej jakości owoców. Niestety, zbyt często dla producentów nie stanowiło to wyraźnego sygnału, że trwałość przechowalnicza takich owoców jest bardzo ograniczona. Do obiektów trafiały owoce uszkodzone przez grad (fot. 1 na str. 1), z oparzeniami słonecznymi (fot. 2), ze szklistością miąższu (fot. 3) czy z pierwszymi oznakami gorzkiej plamistości podskórnej (fot. 4). Niejednokrotnie sprzedaż takich owoców w bardzo krótkim czasie po zbiorze FOT. 6. Ręczny jędrnościomierz Mówiąc o kontroli parametrów przechowywania, nie można zapomnieć o temperaturze i wilgotności względnej atmosfery. Należy pamiętać, że zbyt wysoka wilgotność względna może również sprzyjać powstawaniu chorób fizjologicznych. może jeszcze przynieść wymierne korzyści finansowe, a zastosowanie nowocześniejszych technologii, w domyśle pozwalających na dłuższe przechowywanie, sprzyja powstaniu większych strat, przy jednoczesnym wzroście kosztów utrzymania obiektu. Wąskie gardła innowacyjnych technologii u Termin zbioru Problematyka optymalizacji terminu zbioru jabłek od wielu lat gości na łamach prasy ogrodniczej oraz jest kluczowym tematem wielu spotkań sadowniczych, ale nadal jej stosowanie w praktyce pozostawia wiele do życzenia. Mimo że wyraźnie wzrasta świadomość konieczności wyznaczania optymalnego terminu zbioru owoców czy określania dojrzałości jabłek podczas zbioru, to nadal te zagadnienia w dużej mierze pozostają w sferze teorii. Zbyt często określenie dojrzałości owoców dotyczy pojedynczych odmian, a pozostałe owoce zbierane są, gdy na to pozwala dostępna siła robocza, warunki atmosferyczne czy wygląd owoców. Niewątpliwie należy przyznać rację, że łatwiej jest zaplanować strategię zbioru na papierze niż w warunkach polowych, ale błędy popełnione na tym etapie będą zbierały swoje żniwo przez cały okres przechowalniczy. Optymalizując termin zbioru jabłek, należy uwzględnić trzy zasadnicze aspekty. Po pierwsze wygląd owoców (wielkość, powierzchnia rumieńca i barwa podstawowa) nie zawsze idzie w parze z dojrzałością fizjologiczną. Szczególnie jest to widoczne w przypadku kolorowych sportów. Na przykład wyniki badań prowadzonych w Pracowni Przechowalnictwa i Fizjologii Pozbiorczej Owoców i Warzyw Instytutu Ogrodnictwa wskazują, że okno zbioru jabłek odmiany Red Jonaprince praktycznie jest takie samo jak dla innych odmian należących do tej grupy. To samo dotyczy odmiany Idared czy Gala. U czerwonych sportów znacznie wcześniej pojawia się rumieniec w porównaniu do odmiany standardowej, sugerujący osiągnięcie optymalnej dojrzałości. Niestety, zbyt wczesny zbiór takich owoców w połączeniu z innowacyjnymi technologiami, w tym pozbiorczym traktowaniem 1-MCP (SmartFresh lub FruitSmart), skończy się kompletną porażką, biorąc pod uwagę smak owoców. Ponadto zbyt wcześnie zebrane jabłka są bardziej podatne na występowanie oparzelizny FOT. 7. Standardowy trzpień, tzw. Magnessa-Taylora, ma średnicę 11,1 mm (jabłka) i 8 mm (gruszki i brzoskwinie) oraz charakteryzuje się odpowiednim zakończeniem krzywizną podejście, że jabłka odmiany Idared zbierane są bez określania dojrzałości jako ostatnie, doprowadzają coraz częściej do dużych problemów z utrzymaniem jakości podczas przechowywania. Jednym z powtarzających się problemów jest bardzo wczesne, już na przełomie roku, występowanie plamistości Jonathana (fot. 5). Trzeci, według mnie najważniejszy aspekt związany ze zbiorem to konieczność pomiaru jędrności jabłek trafiających do obiektów przechowalniczych. Dotyczy to wszystkich technologii stosowanych w praktyce, ze zdecydowanym akcentem na zasadę, że im nowocześniejsza technologia, tym powinniśmy podchodzić do tego bardziej rygorystycznie. Wielokrotnie pisałem o jędrności, zwracając uwagę, że CENA OD ZŁ BRUTTO PIERWSZA KOMPAKTOWA SORTOWNICA Z KAMERĄ

3 3 Odpowiednie połączenie dostępnych technologii pozwala na znaczne wydłużenie podaży jabłek wysokiej jakości. Na przykład połączenie dynamicznie kontrolowanej atmosfery z pozbiorczym traktowaniem jabłek odmiany Szampion preparatem SmartFresh pozwala na podjęcie próby wysyłki takich owoców na dalekie rynki w maju lub nawet czerwcu. Oczywiście jest to możliwe tylko w przypadku owoców wysokiej jakości, zebranych w optymalnym stadium rozwoju fizjologicznego. Paradoksalnie próba wysłania jabłek tej odmiany bezpośrednio po zbiorze skończy się porażką. a FOT. 8. Rozpad starczy b sposobów opóźnienia dojrzewania owoców podczas przechowywania. Obecnie w Polsce dla jabłek dopuszczone są dwa preparaty zawierające 1-metylocyklopropen, tj. Smart- Fresh i FruitSmart. SmartFresh ma również rejestrację do stosowania w przechowalnictwie śliwek, gruszek, kapusty pekińskiej, kapusty białej i brokułów. 1-MCP przede wszystkim ogranicza produkcję etylenu przez owoce i warzywa. Powszechnie wiadomo, że wskutek pozbiorczego 4 nie jest to najlepszy wskaźnik do wyznaczania terminu zbioru, ale jej pomiar jest konieczny w celu opracowania strategii przechowywania wyboru technologii i oszacowania trwałości przechowalniczej. Pomiar jędrności możemy wykonać ręcznym jędrnościomierzem (fot. 6) lub bardziej skomplikowanymi zautomatyzowanymi urządzeniami. Niezależnie od typu urządzenia bardzo istotnym elementem jest właściwy trzpień pomiarowy. Standardowy trzpień, tzw. Magnessa-Taylora, ma średnicę 11,1 mm (jabłka) i 8 mm (gruszki i brzoskwinie) oraz charakteryzuje się odpowiednim zakończeniem krzywizną (fot. 7). u Identyfikowalność Ważnym elementem związanym z nowoczesnymi technologiami i nowymi rynkami zbytu jest pełna identyfikowalność produktu (z angielskiego traceability ), czyli możliwość śledzenia pojedynczej skrzyniopalety, a tym samym owoców w całym łańcuchu dystrybucyjnym: od sadu, poprzez wszystkie etapy załadunku, przechowywania i sortowania, do momentu wysyłki. Jest to szczególnie istotne w dużych obiektach przechowalniczych, do których trafiają owoce z różnych sadów (np. od poszczególnych członków grupy). Pełna identyfikowalność umożliwia przygotowanie jednolitej partii owoców. Jednak możliwe to jest jedynie wtedy, gdy zostanie określona jakość poszczególnych partii jabłek w momencie zbioru i ich załadunku do komór. Należy w tym miejscu podkreślić, że przygotowanie wyrównanej partii owoców jedynie na wygląd (wielkość i powierzchnia rumieńca) nie gwarantuje jednolitej partii handlowej, zwłaszcza w długotrwałym transporcie. Brak identyfikacji jakości wewnętrznej owoców skutkuje dużą zmiennością ich trwałości przechowalniczej. Zatem jabłka w tak posortowanej jednolitej partii podczas transportu będą dojrzewały/przejrzewały w różnym tempie. Co z kolei spowoduje, że w miejscu przeznaczenia część partii ulegnie np. rozpadom (fot. 8). u Pozbiorcze traktowanie owoców Wyniki doświadczeń prowadzonych od 17 lat w Pracowni Przechowalnictwa i Fizjologii Pozbiorczej Owoców i Warzyw Instytutu Ogrodnictwa wskazują jednoznacznie, że traktowanie jabłek 1-MCP to jeden z najskuteczniejszych

4 4 3 1 FOT. 14. przez cały okres przechowywania monitorowane za pomocą sensorów FOT. 9. Oparzelizna powierzchniowa FOT. 10. Ordzawienia FOT. 11. Uszkodzenia owoców zbyt niskim stężeniem tlenu traktowania istotnie ogranicza się spadek kwasowości i jędrności jabłek. Jednak jak to bywa w praktyce, efekt traktowania często jest odmienny od oczekiwanego. Niestety, problem nie dotyczy skuteczności FOT. 12. i zbyt wysokim stężeniem dwutlenku węgla 1-MCP, ale leży po stronie właściwego jego stosowania. Krytycznym czynnikiem wysokiej efektywności ograniczenia mięknięcia czy spadku kwasowości jest bowiem wysoka jakość owoców w momencie traktowania. Dlatego tak ważnym elementem nowoczesnych technologii jest wspomniana wcześniej kontrola jakości, w tym jędrności jabłek. Wyniki prowadzonych przez nas badań wskazują, że w przypadku owoców zbyt miękkich do traktowania, mimo znacznego ograniczenia tempa produkcji etylenu przez jabłka, nie ma praktycznie ograniczenia mięknięcia. Kolejnym wąskim gardłem stosowania 1-MCP jest czas, jaki upływa od zbioru jabłek do ich schłodzenia i traktowania. Na przykład opóźnienie traktowania z 7 do 14 dni po zbiorze istotnie zwiększa ryzyko wystąpienia oparzelizny powierzchniowej (fot. 9). Stosując 1-MCP, zwracamy również uwagę na podatność niektórych odmian (np. Szampion, Topaz ) na możliwość wystąpienia ordzawień przyszypułkowych (fot. 10). W celu FOT. 13. W przypadku dynamicznie kontrolowanej atmosfery z fluorescencją chlorofilu, próbki owoców umieszczane są w specjalnych pudełkach i FOT. 15. Zestaw do pomiaru zawartości etanolu w jabłkach zmniejszenia ryzyka uszkodzeń konieczne jest przestrzeganie zaleceń dotyczących traktowania. Należy również pamiętać, że w przypadku stosowania 1-MPC w niektórych sezonach może wzrastać podatność przechowywanych jabłek na uszkodzenia zbyt wysokim stężeniem ŚWIAT Włochy Inwazyjny szkodnik Halyomorpha halys w USA i Europie Halyomorpha halys, pluskwiak z rodziny tarczówkowatych, to nowe zagrożenie europejskich sadów. Dziś można już śmiało powiedzieć, że stanowi zagrożenie dla nasadzeń kilku ważnych gospodarczo gatunków sadowniczych, w tym jabłoni i gruszy. Pluskwiak pochodzi z Azji, na stałe gości w amerykańskich (od 2001 r.) i kanadyjskich (od 2003 r.) sadach. Od kilku lat pojawia się w coraz większej liczbie krajów Europy. Amerykanie już poszukują skutecznych metod ochrony upraw przed tym agrofagiem. H. halys to owad polifagiczny, dla którego notowanych jest ponad 100 gatunków roślin żywicielskich. W grupie tej jest wiele gatunków sadowniczych należących do rodzajów: Prunus spp., Malus spp., Pyrus spp., Citrus spp., Morus spp. oraz Vitis spp., a także roślin jednorocznych, takich jak pomidor, papryka, kukurydza, groszek i wiele gatunków roślin ozdobnych, m.in. słonecznik. Owad dorosły H. halys osiąga wielkość mm, jest brązowo-zielony (fot.). Zwykle w chłodnym klimacie można w ciągu roku wyróżnić jedno pokolenie, podczas gdy w cieplejszych rejonach, np. we Włoszech, notuje się dwa, a nawet trzy pokolenia tego szkodnika. Samice składają jaja zwykle w czerwcu i lipcu, w złożach po sztuk na dolnej stronie liści roślin, na których aktualnie żerują. Szkody wyrządzają młode i dorosłe osobniki, wysysają tkankę roślin z liści, owoców, pędów. Porażone organy ulegają deformacji i przebarwieniom (owoce), a rozwój liści i pędów jest zaburzony. Od września dorosłe osobniki zaczynają poszukiwać miejsca zimowania. Pierwsze osobniki H. halys stwierdzono w amerykańskich sadach już w 1996 r., a szkody gospodarcze są tam notowane od 2001 r. W Europie szkodnik pojawił się w 2004 r. w Szwajcarii, po czym po kilku latach informacje o jego obecności pojawiły się także z Niemiec (2012 r.). W tym samym roku został zauważony także we Włoszech w rejonach sadowniczych, takich jak Piemont, Lombardia, Modena i Bolonia. W 2015 r. we włoskim regionie Emilia-Romania odnotowano a HALYOMORPHA HALYS zagraża europejskim sadom owocowym: złoże jaj i wylęgające się larwy (a) oraz osobniki dorosłe (b) b już nawet 80% straty w plonowaniu drzew ze względu na obecność w sadach H. halys. Jak podano w EPPO RS 2013/109, pluskwiaka tego po raz pierwszy odnotowano w 2012 r. w Alzacji, a służby fitosanitarne Francji oficjalnie potwierdziły obecność H. halys na terytorium tego kraju. W 2013 r. znaleziono agrofaga także na Węgrzech, a rok później w Rumunii. W 2014 r. H. halys został odnotowany również na terytorium Grecji. Podczas gdy trzyletni program monitorowania upraw na obecność H. halys prowadzony we Włoszech wskazał na konieczność zwalczania szkodnika, jak dotąd nie określono metody skutecznej jego eliminacji z zasiedlanych upraw. Potencjalnie możliwe jest, że szkodnik ma wrogów naturalnych, którzy mogą ograniczyć jego populację, jednak nie potwierdzono tego jeszcze w praktyce. W sadach jedyną skuteczną metodą może być osłanianie drzew za pomocą siatek o małych oczkach. Z doświadczeń amerykańskich wynika natomiast, że jedynym skutecznym orężem w walce z H. halys jest stosowanie w sadach środków ochrony roślin o szerokim spektrum działania: pyretroidów, karbaminianów i neonikotynoidów. Stosowanie produktów z tych grup przez ostatnie kilka lat spowodowało jednak nasilenie w sadach innych szkodników, takich jak przędziorki czy bawełnica korówka. Stosowanie insektycydów ograniczających H. halys wpłynęło pośrednio także na wzrost zagrożenia ze strony innych szkodników uszkadzających owoce: owocówki jabłkóweczki czy owocówki południóweczki (Grapholita molesta). Produkty skutecznie ograniczające szkodniki owoców, takie jak system dezorientacji samców lub selektywne substancje: rynaxypyr (Altacor ), spinetoram (Delegate ), a także wirus granulozy Cydia pomonella Cyd-X ), które nie są skuteczne przeciwko H. halys, zostały zastąpione środkami o szerszym spektrum działania. Aby wspomóc

5 5 FOT. 16. Stresowe uszkodzenie skórki parametrach, nie są w stanie obniżyć stężenia dwutlenku węgla do tak niskiego poziomu. Podobnie generatory azotu, które muszą dostarczać azot o bardzo wysokiej czystości. Kolejnym wyzwaniem są analizatory stężenia tlenu i dwutlenku węgla w atmosferze przechowalniczej. Muszą one podlegać okresowej kalibracji, by uniknąć niebezpieczeństwa uszkodzenia owoców zbyt niskim stężeniem tlenu (fot. 11) i/lub zbyt wysokim stężeniem dwutlenku węgla (fot. 12). Ważnym parametrem przechowywania w ekstremalnie niskich stężeniach tlenu jest osiąganie stresu beztlenowego przez jabłka. Dlatego konieczna jest ciągła kontrola stanu owoców. W przypadku dynamicznie kontrolowanej atmosfery z fluorescencją chlorofilu, próbki owoców (umieszczane w specjalnych pudełkach fot. 13) są przez cały okres przechowywania monitorowane za pomocą sensorów (fot. 14). Po wystąpieniu charakterystycznego piku w przebiegu sygnału pomiarowego należy zgodnie z procedurami w krótkim czasie ustalić optymalne warunki przechowywania. Brak reakcji na wystąpienie stresu może doprowadzić do całkowitego zniszczenia przechowywanych owoców. Podczas przechowywania jabłek w technologii ILOS Plus należy bezwzględnie kontrolować stężenie etanolu w owocach po okresie stresu beztlenowego i podczas przechowywania. Można do tego wykorzystać specjalny zestaw z enzymatyczną elektrodą (fot. 15). Nie jest to tak precyzyjna metoda jak chromatograficzna, ale jej dokładność jest w zupełności wystarczająca do oceny przebiegu stresu beztlenowego. Stosując innowacyjne technologie przechowywania, należy zwrócić szczególną uwagę na długość okresu przechowywania. Nadmierne jego wydłużanie może bowiem stać się przyczyną znacznego obniżenia jakości (spadek jędrności, kwasowości, zmiana barwy podstawowej skórki itp.), jak i powstawania chorób fizjologicznych, w tym stresowych uszkodzeń skórki (fot. 16) i wspomnianych wcześniej oparzeń powierzchniowych i rozpadów. fot K. Rutkowski dwutlenku węgla, dlatego tak ważna jest kontrola parametrów przechowywania. u Kontrola i utrzymanie warunków przechowywania Zastosowanie innowacyjnych technologii przechowalniczych, w tym ekstremalnie niskotlenowych, wymaga określonej wiedzy i dyscypliny (procedur) kontroli parametrów przechowywania (temperatura, wilgotność, skład atmosfery). Chcąc przechowywać owoce w nowoczesnych technologiach, trzeba posiadać komory o bardzo dobrej szczelności i szczelność tę corocznie kontrolować przed sezonem przechowalniczym. Jeżeli chcemy utrzymywać stężenie tlenu i dwutlenku węgla w atmosferze przechowalniczej poniżej 1%, to musimy posiadać odpowiedniej jakości generatory azotu i płuczki dwutlenku węgla. Może się bowiem okazać, że nawet nowe, w miarę nowoczesne płuczki, ale o typowych dla jabłek PODWÓJNA OCHRONA integrowane zwalczanie szkodnika w sadach, podejmowane są także próby prowadzenia monitoringu osobników dorosłych za pomocą pułapek z atraktantem pozwoli to na ocenę zagrożenia i presji w ciągu sezonu: od lipca do października. Wprowadzenie do praktyki monitoringu populacji H. halys pozwoliło amerykańskim sadownikom, objętym wdrożeniem, na ograniczenie liczby zabiegów w nasadzeniach o 70% między rokiem 2013 a Ponadto możliwy był powrót do stosowania w sadach mniej zjadliwych środków ochrony roślin, a co za tym idzie ograniczenie pozostałości w owocach. Dorota Łabanowska-Bury redakcja Truskawka, malina, jagody Na podstawie: IN NORTHERN ITALY: BIOLOGY, FIELD MONITORING AND IPM APPROACHES: L. Maistrello, S. Caruso, E. Costi, G. Vaccari, S. Bortolini, R. Guidetti, P. Bortolotti, R. Nannini, L. Casoli, S. Vergnani, A. Montermini (2016) oraz NEW ENDEAVORS IN MONITORING AND MANAGEMENT OF BROWN MARMORATED STINK BUG HALYOMORPHA HALYS (HEMIPTE- RA: PENTATOMIDAE) IN EASTERN UNI- TED STATES: G. Krawczyk, M. Z. Nunes, H. D. Morin, L. Shaak (2016). SUBSTANCJE AKTYWNE FLUDIOKSONIL 133 g/l PIRYMETANIL 336 g/l zwalczają: SzARą PlEŚŃ GORzKą zgniliznę UWAGA! ZE ŚRODKÓW OCHRONY ROŚLIN NALEŻY KORZYSTAĆ Z ZACHOWANIEM BEZPIECZEŃSTWA. PRZED KAŻDYM UŻYCIEM PRZECZYTAJ INFORMACJE ZAMIESZCZONEW ETYKIECIE I INFORMACJE DOTYCZĄCE PRODUKTU. ZAPOZNAJ SIĘ Z ZAGROŻENIAMI I POSTĘPUJ ZGODNIE ZE ŚRODKAMI OSTROŻNOŚCI WYMIENIONYMI NA ETYKIECIE. fot. G. Krawczyk

6 6 1 FOT. 2. Jędrność owoców oznaczamy za pomocą jędrnościomierza w celu przeprowadzenia badania usuwamy skórkę z miejsca, gdzie wbijamy trzpień O czym nie powinniśmy zapomnieć: owoców i łatwości odchodzenia ich od pędu nie są wystarczająco skuteczną metodą oceny, a uwzględnienie tylko tych parametrów może w efekcie prowadzić do sporych strat podczas przechowywania, zwłaszcza kiedy planujemy sprzedaż jabłek dopiero późną wiosną. Wyznaczenie odpowiedniego terminu zbiorów ma szczególne znaczenie w latach, kiedy mamy do czynienia z niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi (sezon 2015 duże problemy z oparzelizną powierzchniową). Do określenia terminu zbiorów wykorzystuje się kilka metod. Najprostszą z nich, a zarazem najbardziej dostępną, jest test skrobiowy. Pozostałe metody to pomiar jędrności, zawartości ekstraktu czy stężenia etylenu w komorach nasiennych oraz metoda indukowanego etylenu. Test skrobiowy jest najprostszą, a zarazem najtańszą metodą, aby określić dojrzałość owoców w warunkach domowych. Do wykonania pomiaru wystarczy jedynie płyn Lugola, czyli jodek potasu. Jod wybarwia skrobię na ciemnoniebieski, intensywny kolor (fot. 1 na str. 1). Kroimy owoce w poprzek i maczamy je w płynie Lugola. Wcześniej zaopatrujemy się w tablicę wzorcową (tradycyjną lub elektroniczną w formie aplikacji na telefon). Indeks skrobiowy jest oznaczany w 10-stopniowej skali. W zależności od odmiany indeks skrobiowy jest różny. I tak dla Szampiona wynosi 5 6, a dla Jonagoldów 7 8. Jędrność owoców oznaczamy za pomocą jędrno ściomierza (fot. 2). W celu przeprowadzenia badania usuwamy skórkę z dwóch przeciwległych stron owocu, wbijamy w te miejsca trzpień urządzenia i odczytujemy wyniki, następnie wyliczamy średnią i porównujemy z tabelą jędrności przypisanych dla poszczególnych odmian. Badanie jest bardzo proste, ale wymaga posiadania specjalistycznego sprzętu. Jeśli posiadamy refraktometr, możemy wykonać pomiar zawartości cukrów rozpuszczalnych w soku komórkowym. Nanosimy kilka kropel wyciśniętego soku na płytkę refraktometru i odczytujemy wynik podobnie jak Termin dojrzałości zbiorczej może zależeć od wielu czynników, m.in.: wieku drzew (wcześniej dojrzewają owoce z młodszych kwater), sportu danej odmiany, podkładki, gleby (na ciepłych, bardziej przepuszczalnych stanowiskach dojrzewanie zachodzi szybciej), usytuowania owocu w koronie (położone w górnej partii, od strony południowej dojrzewają najpierw, dlatego w wielu przypadkach wskazany jest zbiór w dwóch etapach). Badana próba powinna być reprezentatywna. Badanie wykonujemy po kolei na wszystkich odmianach (podstawowy błąd to wykonywanie prób tylko w obrębie najwcześniejszych odmian, a później zbiór zgodnie z kalendarzem). Owoce uszkodzone przez silny przymrozek nie powinny trafić do długiego przechowywania. Należy przeprowadzić ocenę zdrowotności owoców oraz sprawdzić zawartość gniazda nasiennego pod względem liczby nasion. w przypadku pomiaru jędrności, wyliczamy średnią i porównujemy z tabelą. Znając te wszystkie trzy parametry, czyli: indeks skrobiowy, jędrność i zawartość ekstraktu, możemy wyliczyć indeks Streifa, który pomaga w dokładnym określeniu terminu zbiorów jabłek. Indeks Streifa = jędrność kg/ (zawartość ekstraktu x wartość z testu skrobiowego) Aby właściwie ocenić intensywność dojrzewania owoców, należy wykonać pomiar minimum 2-krotnie. Pierwszy raz min. 14 dni, drugi przynajmniej 7 dni przed orientacyjnym terminem zbioru. Pomiar intensywności wydzielania etylenu przez owoce próba etylenowa jest jedną z najnowocześniejszych metod wyznaczania terminu dojrzałości zbiorczej. Niestety, z uwagi na kosztowny sprzęt jest ona dostępna tylko w warunkach laboratoryjnych. fot. 1, 2 S. Ciara 1 a b FOT. 1. Objawy raka drzew owocowych na przewodniku drzewa odmiany Szampion (a) i młodego drzewka jabłoni odmiany Red Jonaprince (b) FOT. 2. Objawy porażenia rakiem bakteryjnym na pniu czereśni niebezpiecznym dla drzew okresem dla zakażeń tą chorobą jest czas po zbiorze jabłek, w tracie opadania liści oraz na przedwiośniu. Zarodniki konidialne są rozprzestrzeniane na niewielkie odległości przez deszcz, natomiast workowe oprócz deszczu mogą być przenoszone także przez wiatr i to na znaczne odległości. Objawy porażenia zdrewniałych części drzew przez raka drzew owocowych są charakterystyczne. Tkanka jest zapadnięta, a wokół rany powstaje zgrubienie na skutek nadmiernego wytwarzania tkanki kalusowej. Roślina broni się tak przed inwazją grzyba. On jednak najczęściej infekuje także tkankę przyranną, czego efektem jest powstawanie rozległych zrakowaceń. W sezonie wegetacyjnym ograniczaniu rozprzestrzeniania się choroby sprzyja wytwarzanie przez roślinę mechanizmów obronnych, których nie ma natomiast w czasie wchodzenia drzew w okres spoczynku (ustaje wtedy krążenie soków). Dlatego infekcje z tego okresu są najbardziej dotkliwe. Coraz częściej w strategii ochrony sadów zwraca się uwagę na zweryfikowanie dotychczasowych praktyk, polegające na kontynuowaniu ochrony drzew także po zbiorze owoców. W ostatnich kilku sezonach bardzo długo utrzymująca się jesienna aura (ciepło, umiarkowanie wilgotno) oraz łagodne zimy stwarzały patogenom warunki nieprzerwanego rozwoju. Świeże rany po zebranych owocach, a potem po opadających liściach są doskonałym miejscem infekcji. Grzyby przenikając przez nie do głębszych tkanek rozwijają się tam lokalnie do wiosny. W tym czasie drzewa znajdujące się w fazie spoczynku, gdy krążenie soków roślinnych jest zahamowane, nie uruchamiają naturalnych reakcji obronnych. Do najbardziej spektakularnych w trakcie wegetacji należy skierowanie asymilatów na tworzenie tkanki kalusowej, odcinającej miejsce infekcji od pozostałych zdrowych tkanek. Jesienią i zimą (nawet bardzo łagodną) proces ten się nie odbywa, dlatego też patogen rozwijając się nieprzerwanie przy temperaturze powyżej 0 C, penetruje coraz większą powierzchnię drewna i kory. Dlatego wielu doradców zaleca traktowanie drzew po zbiorze owoców i powtórne po opadnięciu większości liści, środkami układowymi zawierającymi substancje z grupy benzimidazoli. Coraz częściej słychać także głosy specjalistów o konieczności uruchomienia procedur mających na celu uzyskanie zgody administracyjnej na opryskiwanie drzew także zimą, gdy długo utrzymuje się temperatura powyżej 0 C. Na razie w sadownicy w sadach jabłoniowych jako ostatni wykonują zazwyczaj zabieg 5% roztworem mocznika i zabezpieczają opryskiwacze na zimę, nie myśląc o ochronie drzew przed rakiem drzew owocowych, który od kilku lat stanowi duży i nasilający się problem. Dopiero wiosną oczyszczają rany

7 7 zgorzelowe i rakowe na pniach i zabezpieczają je pastą Funaben Plus 03 PA lub opryskują całe drzewa preparatem Topsin M 500 SC. Oba środki zawierają tiofanat metylu. W etykiecie rejestracyjnej pasty Funaben Plus 03 PA widnieje zapis Termin stosowania: Środek stosować po cięciu lub po powstaniu rany niezależnie od pory roku i fazy wzrostu. Konieczne jest dokładne pokrycie ran. W przypadku ciepłej jesieni, być może warto w tym terminie zabezpieczyć większe rany drzew przed infekcją. Topsin M 500 SC jest zarejestrowany do ochrony jabłoni przed rakiem drzew owocowych i zgorzelami kory tylko do zabiegów wiosennych. Jednak na zachodzie Europy można preparat ten stosować jesienią w dawce 2,25 l/ha (Holandia). Podobnie jest z kaptanem, który również zalecany jest tam do zabiegów pozbiorczych w celu zabezpieczenia ran przed infekcjami rakiem drzew owocowych. Innym stosowanym przez sadowników na Zachodzie środkiem jest podchloryn sodu. Ostatnią lustrację warto przeprowadzić w sadzie jesienią, aby ocenić stopień porażenia drzew chorobą i nawet nie czekając do zimowego cięcia drzew usunąć te nierokujące na przyszłość, aby ograniczyć źródło infekcji w sadzie. Usuniętych drzew nie wolno pozostawiać ani rozdrabniać w obrębie sadu, należy je z niego wywieźć i spalić, ponieważ grzyb może nadal rozwijać się w pozostawionych pędach, nawet przez dwa lata. Jest to szczególnie istotne w przypadku drzew młodych, których przewodnik ma zbyt małą średnicę, aby drzewa mogły zregenerować się po wycięciu chorej tkanki. Ponadto są one narażone na przemarznięcie zimą. Podczas cięcia zimowego, w celu ograniczenia możliwości infekcji ran, zalecane jest pozostawianie długich czopów po wyciętych gałęziach, co zapobiegnie zainfekowaniu przewodnika. Jesienią poprzez rany po oberwanych owocach i blizny poliściowe lub wszelkie zranienie mechaniczne kory jabłoni, infekcji mogą dokonywać zarodniki konidialne grzybów Pezicula alba i P. malicorticis powodujące zgorzele kory. Do zwalczania tych patogenów po zbiorach owoców również nie ma obecnie zarejestrowanych fungicydów. Zgorzele kory są o tyle groźne, że patogeny je wywołujące dokonują także infekcji jabłek przed zbiorem. Zabiegi profilaktyczne w sezonie wegetacyjnym polegające na ochronie drzew po gradobiciu, cięciu oraz przeprowadzane po zbiorze owoców w celu ochrony przed rakiem drzew owocowych, powinny zabezpieczyć drzewa także przed infekcjami tymi patogenami. Wycięte pędy i gałęzie z objawami zgorzeli kory należy z sadu usunąć i podobnie jak w przypadku porażonych przez raka drzew owocowych spalić. Wymienione zabiegi ograniczają także infekcje patogenem wywołującym raka kory drzew owocowych (Diaporthe perniciosa). Drzewa pestkowe Dla czereśni, wiśni, brzoskwiń i moreli groźną chorobą jest rak bakteryjny (fot. 2) powodowany przez Pseudomonas syringae. Bakterie mogą dokonywać infekcji drzew jesienią poprzez blizny poliściowe. W ten sposób zimują. Rozwijają się dopiero wiosną, czego objawem są np. zamierające pąki. W przypadku drzew pestkowych w okresie opadania liści zalecane są zabiegi preparatami miedziowymi, przy czym pierwsze zabiegi polecane są na początku tego procesu. Dla odmian podatnych ( Nefris ) polecane jest powtórzenie zabiegu pod koniec opadania liści. Dla czereśni i wiśni zarejestrowane są Copper Max New 50 WP i środki Funguran. W przypadku brzoskwiń zabezpieczenia drzew jesienią przed tymi patogenami można się spodziewać przy okazji użycia preparatów miedziowych zarejestrowanych do ochrony przed kędzierzawością liści brzoskwini. Tylko dla moreli nie ma obecnie zarejestrowanych żadnych środków do ochrony przed tą chorobą. Chirurgiczna precyzja w zwalczaniu owocówek i zwójek! Precyzyjnie, szybko i długotrwale zwalczasz zwójki i owocówki Chronisz plon i owady pożyteczne! Nie przepłacasz tel Ochrona drzew przed rakiem bakteryjnym nie jest łatwa. Opadanie liści następuje w różnych terminach. Zbyt wczesne, w przypadku wiśni, wynika najczęściej z porażenia ich przez drobną plamistość liści drzew pestkowych i brak ochrony przed tą chorobą. Drzewa, które utraciły liście w sierpniu, nie będą odpowiednio przygotowane do zimowania, ani nie będą miały odpowiednio odżywionych pąków kwiatowych na następny sezon oraz mogą w znacznym stopniu ulec porażeniu przez raka bakteryjnego jesienią. Aby nie narażać drzew na infekcje tym patogenem należy również przestrzegać terminów cięcia zalecanych dla poszczególnych gatunków pestkowych. Najpóźniej po zbiorze owoców wymienionych gatunków można ciąć wiśnie, ale zabieg ten powinien być zakończony około połowy września. Po cięciu drzewa koniecznie należy zabezpieczyć jednym z zarejestrowanych preparatów miedziowych. fot. 1, 2 A. Łukawska W ŚWIETNEJ CENIE! APLIKACJAMOBILNA

8 8 Choroby przechowal choroby grzybowe gorzka zgnilizna szara pleśń mokra zgnilizna brunatna zgnilizna parch przechowalniczy Ze środków ochrony roślin należy korzystać z zachowaniem bezpieczeństwa. Przed każdym użyciem przeczytaj informacje zamieszczone w etykiecie i informacje dotyczące produktu. Zwróć uwagę na zwroty wskazujące rodzaj zagrożenia oraz przestrzegaj środków bezpieczeństwa zamieszczonych w etykiecie.

9 9 nicze choroby fizjologiczne gorzka plamistość podskórna rozpad wewnętrzny rozpad mączysty szklistość miąższu rozpad po szklistości miąższu oparzelizna powierzchniowa uszkodzenia nadmiarem CO 2 Do stosowania w uprawie jabłoni i gruszy Dwie nowoczesne substancje aktywne Krótki okres karencji Wysoka efektywność stosowania Polecany w IPO BASF Polska Sp. z o.o., infolinia: (22) ,

10 10 Nieinfekcyjne choroby owoców w okresie przechowywania Marcin Oleszczak, AGRISE Sp. z o.o. Grupa Kapitałowa INTERMAG Choroby fizjologiczne (nieinfekcyjne) jabłek są reakcją owoców na niesprzyjające warunki zewnętrzne, np.: niedobór wapnia, gwałtowne zmiany temperatury, zbyt wczesny lub zbyt późny zbiór, niewłaściwy skład atmosfery w czasie przechowywania, zbyt niską lub zbyt wysoką temperaturę przechowywania. Nie zawsze prowadzą one do całkowitego zniszczenia owoców, w wielu przypadkach powodują jednak znaczne pogorszenie ich jakości, co przekłada się na spadek opłacalności produkcji. Czynniki determinujące właściwości przechowalnicze owoców Wpływ pogody (przebieg warunków atmosferycznych) i przechowywania (parametry chłodni, czas i tempo załadunku komór) powinny być rozpatrywane, jako czynniki determinujące właściwości przechowalnicze owoców, szczególnie w trudnych sezonach, z jakimi mamy coraz częściej do czynienia. Wpływ czynników klimatycznych i agrotechnicznych na występowanie chorób fizjologicznych: gorący, słoneczny i suchy okres wegetacji sprzyja występowaniu: szklistości miąższu, oparzelizny powierzchniowej, rozpadu starczego; duży stosunek liści do owoców sprzyja: szklistości, gorzkiej plamistości podskórnej, oparzeliźnie powierzchniowej, rozpadowi starczemu, rozpadowi chłodniczemu, zbrązowieniu przygniezdnemu; wysokie nawożenie azotowe sprzyja: szklistości, gorzkiej plamistości podskórnej, oparzeliźnie powierzchniowej, rozpadowi starczemu, rozpadowi chłodniczemu, zbrązowieniu przygniezdnemu; opóźniony termin zbioru sprzyja: szklistości, gorzkiej plamistości podskórnej, rozpadowi starczemu, rozpadowi chłodniczemu; opóźnienie schłodzenia owoców po zbiorze sprzyja: gorzkiej plamistości podskórnej, oparzeliźnie powierzchniowej, rozpadowi starczemu, rozpadowi chłodniczemu, zbrązowieniu wewnętrznemu. Analiza głównie przebiegu warunków atmosferycznych, z jakimi mamy do czynienia w sezonie wegetacji w dużej mierze odpowiada nam na pytanie, z jakimi zagrożeniami ze stronnych chorób fizjologicznych będziemy mieli do czynienia w okresie przechowywania owoców. Warto więc taką analizę wykonać i ocenić możliwości, czy FOT. 1. Objawy gorzkiej plamistości podskórnej mogą wystąpić na jabłkach już w sadze Czynnik Typ podkładki Położenie owocu na drzewie Termin zbioru Schładzanie po zbiorze Okres wegetacji Stosunek liści do owoców Zaopatrzenie w azot zdolności przechowalnicze owoców. Pozwoli nam to na podjęcie działań ograniczających szkodliwość zaburzeń fizjologicznych owoców i ograniczyć straty. Szklistość Gorzka plamistość podskórna Oparzelizna powierzchniowa Starcze zbrązowienie przygniezdne Gorzka plamistość podskórna (korek) Objawy gorzkiej plamistości podskórnej mogą wystąpić na jabłkach już w sadzie (fot. 1). Widoczne są na nich lekko zagłębione plamy o średnicy kilku milimetrów. Plamy pojawiają się głównie w części przykielichowej owoców. Z czasem plamy te ciemnieją i stają się brązowe. Rozpad starczy Głęboka oparzelizna Rozpad chłodniczy Zbrązowienie wewnętrzne karłowa silnie rosnąca + + strona zacieniona strona słoneczna wczesny + + późny szybkie + + opóźnione chłodny, pochmurny i deszczowy NOWY SERWIS DLA SADOWNIKÓW rynek ochrona nawożenie technika uprawa ogłoszenia FOT. 2. Objawy szklistości mogą być czasami widoczne przez skórkę owocu Zbrązowienie przygniezdne ciepły, słoneczny i suchy duży mały wysokie niskie Miąższ w tym miejscu jest suchy, gąbczasty, jasnobrązowy. Często te zmiany znajdują się głębiej pod skórką, wówczas nie widać żadnych objawów na skórce owocu. Na jednym owocu może wystąpić od kilku do kilkudziesięciu plam. Cechą charakterystyczną jest gorzkawy smak miąższu wokół tych zmian. Przyczyną opisanych zmian jest niedobór wapnia w owocach. Nasilenie choroby często wzrasta w czasie przechowywania jabłek. Do odmian najbardziej podatnych należą m.in. Ligol, Szampion i Jonagoldy. Duże nasilenie choroby jest obserwowane w przypadku jabłek z drzew młodych, przy słabszym owocowaniu oraz w sezonach suchych i gorących. Czynniki te ograniczają bowiem istotnie możliwości pobierania i transportu wapnia do owoców. Szklistość miąższu Objawy choroby mogą pojawiać się już w sadzie, pod koniec wzrostu jabłek. Opanowane przez szklistość partie miąższu stają się nasiąknięte i przezroczyste na skutek gromadzenia się cieczy w przestworach międzykomórkowych. Objawy szklistości mogą być czasami widoczne przez skórkę owocu, jeżeli zmiany obejmują podpowierzchniowe partie miąższu (fot. 2). Częściej jednak szklistość widoczna jest w pobliżu komór nasiennych dopiero po przekrojeniu owocu. Jabłka z zaawansowaną szklistością w niewielkim stopniu mogą wrócić do stanu normalnego. Częściej choroba notowana jest w przypadku owoców dużych, przerośniętych. Jej występowaniu sprzyjają upały i susza w czasie wegetacji oraz znaczne wahania temperatury powietrza przed zbiorem. Czynnikami sprzyjającymi są także: przerośnięte owoce, zbyt wysoki stosunek liści do owoców, mała liczba owoców na drzewie oraz silne cięcie. Oparzelizna powierzchniowa (czekolada) Objawy choroby widoczne są na skórce jabłek, najczęściej po stronie pozbawionej rumieńca, w postaci brunatnych plam o nieregularnych kształtach. Plamy te początkowo są małe, jasne, ale stopniowo powiększają się, ciemnieją i stają się brunatne. Choroba zwykle nie daje objawów w miąższu owoców. Opisane zmiany obserwuje się przeważnie po kilku miesiącach przechowywania jabłek. Nasilenie choroby wzrasta po przeniesieniu owoców z obiektu przechowalniczego do temperatury pokojowej. Warto więc regularnie pobierać próbki i obserwować ich zachowanie w temperaturze pokojowej. Jeżeli po pewnym czasie na owocach w domu zaobserwujemy objawy oparzelizny powierzchniowej,

11 11 powinniśmy pomyśleć o szybkiej sprzedaży jabłek. Objawy choroby najczęściej notuje się na odmianach Cortland, Melrose, Golden Delicious i Idared. Jej nasilenie jest większe w latach, w których kilka tygodni przed zbiorem panuje sucha i gorąca pogoda, oraz w sadach intensywnie nawadnianych i nawożonych azotem. Wydaje się, że ważną rolę w podatności owoców na oparzeliznę powierzchniową odgrywa liczba godzin z temperaturą powietrza poniżej 10 C w czasie około 6 tygodni przed zbiorem. Jeżeli liczba ta znacznie przekracza wartość 100, można oczekiwać ograniczonego występowania choroby. Podatność owoców uzależniona jest wtedy głównie od terminu zbioru: owoce zebrane zbyt wcześnie są bardziej wrażliwe na wystąpienie czekolady. Warunki przechowywania owoców mogą zarówno ograniczać, jak i przyspieszać tempo pojawu choroby. Jej rozwojowi sprzyjają: wyższa niż optymalna temperatura przechowywania, szczelne opakowania i słaba cyrkulacja powietrza w komorze, zbyt wysoka wilgotność powietrza w obiekcie, zbyt wolne obniżanie zawartości tlenu, utrzymywanie zbyt wysokiej zawartości tlenu w atmosferze. Choroba pojawia się szybciej w normalnej niż w kontrolowanej atmosferze. Warto pamiętać, że warunki kontrolowanej atmosfery jedynie opóźniają pojawienie się objawów choroby, nie eliminując jej wystąpienia. Również pozbiorcze traktowanie jabłek 1-MCP ogranicza występowanie oparzelizny powierzchniowej na owocach. Miękka oparzelizna owoców Charakterystycznym objawem choroby są szerokie, rozległe, jasnobrunatne plamy. Zmiany chorobowe obejmują tylko skórkę owoców i miąższ na głębokości do 4 mm. Owoce w miejscu plamy są miękkie. Plamy są łatwo infekowane wtórnie przez grzyby powodujące zgnilizny. Rozpad mączysty Choroba ta jest objawem starzenia się jabłek. Miąższ owoców traci jędrność, staje się suchy i kaszowaty. Przy znacznym zaawansowaniu choroby skórka owocu pęka, odsłaniając miąższ. Rozpad mączysty występuje częściej na owocach przerośniętych, pochodzących z młodych drzew oraz z sadów silnie nawożonych azotem. Rozpad wewnętrzny Miąższ owoców opanowanych przez rozpad wewnętrzny jest miękki i zbrązowiały. W początkowej fazie rozwoju choroby ciemnieje miąższ tuż pod skórką owocu, a z czasem także skórka owocu. Często choroba opanowuje tylko jedną stronę jabłka. Zbrązowienie przygniezdne Objawem choroby jest zbrązowienie miąższu, głównie przy gnieździe nasiennym, szczególnie dobrze widoczne między komorami nasiennymi. Pierwsze oznaki choroby występują po kilku miesiącach przechowywania i nasilają się pod koniec tego okresu. Zbrązowienie przygniezdne częściej występuje po chłodnych i pochmurnych latach. Chorobie sprzyjają również wysokie nawożenie azotem i zbyt wczesny zbiór owoców. Rozpad chłodniczy Objawy choroby są zlokalizowane na zewnątrz wiązek sitowo-naczyniowych jabłek. Widać je doskonale na przekroju poprzecznym owocu w postaci zbrązowienia miąższu. Często miąższ bezpośrednio pod skórką jest biały i niezmieniony. W końcowym stadium rozwoju choroby skórka jabłka staje się wodnisto-szara, miąższ natomiast jest jakby sfermentowany. Przyczyną choroby jest przechowywanie owoców danych odmian w zbyt niskiej dla nich temperaturze. Plamistość przyprzetchlinkowa Ciesz się spokojem podczas przechowywania, który przynosi innowacyjne rozwiązanie od AgroFresh Nowy mechanizm dyfuzji: SmartFresh ProTabs Unikalny sposób uwalniania z większą ilością czasu na sprawdzenie krytycznych punktów podczas aplikacji Elastyczność stosowania zgodnie z zaleceniami AgroFresh w celu kontrolowania wystąpienia chorób fizjologicznych jak oparzelizna powierzchniowa i zoptymalizowania jakości owoców po przechowaniu. Skorzystaj z wiedzy i doświadczenia naszego światowego zespołu AgroFresh i czerp korzyści z zasobów naszych informacji, które są kluczowe dla Twojego sukcesu. Aby dowiedzieć się więcej jak zachować jakość wszystkich Twoich owoców za pomocą SmartFresh ProTabs, skontaktuj się z przedstawicielem AgroFresh Marcin Piesiewicz: mpiesiewicz@agrofresh.com Choroba objawia się w postaci brązowych, nekrotycznych plamek zlokalizowanych wokół przetchlinek jabłek. Chora skórka w miejscu plamki zapada się. Często nekroza jest atakowana przez grzyby powodujące gnicie. Na razie przyczyny opisanych zmian nie są poznane. Uszkodzenia dwutlenkiem węgla Uszkodzenia zewnętrzne owoców dwutlenkiem węgla mogą pojawiać się już w początkowym okresie przechowywania jabłek w KA. Na owocach pojawiają się ciemnozielone, zapadające się plamki Przemysław Badowski: pbadowski@agrofresh.com Marek Grzęda: mgrzeda@agrofresh.com Ze środków ochrony roślin należy korzystać z zachowaniem bezpieczeństwa. Przed każdym użyciem przeczytaj informacje zamieszczone w etykiecie i informacje dotyczące produktu AgroFresh Solutions, Inc. Wszelkie prawa zastrzeżone. SmartFresh jest znakiem handlowym należącym do AgroFresh. o wyraźnych brązowych brzegach. Z upływem czasu plamy te zasychają, brązowieją i w końcowym etapie rozwoju choroby przybierają brązową barwę. Natomiast pierwszymi objawami uszkodzenia wewnętrznego owoców dwutlenkiem węgla są zbrązowienia miąższu owoców wokół wiązek przewodzących. Z upływem czasu miąższ ciemnieje i zmienia konsystencję na gumowatą oraz pojawiają się w nim pęknięcia i puste przestrzenie. fot. 1, 2 M. Oleszczak agrofresh.com

12 12 Przed zbiorami ziarnkowych, po zbiorach pestkowych Marcin Oleszczak, AGRISE Sp. z o.o. Grupa Kapitałowa INTERMAG W sierpniu i na początku września stawiamy kropkę nad i tegorocznej produkcji, szczególnie jabłek i gruszek, a także budujemy podstawy przyszłorocznych plonów w uprawach drzew pestkowych. Nasze wysiłki powinny być skoncentrowane głównie na zapewnieniu optymalnych warunków wzrostu jabłek i gruszek, gwarantujących optymalną jakość tych owoców, należy też pamiętać o działaniach wspomagających proces formowania się pąków kwiatowych. Priorytet pąki kwiatowe Pąki kwiatowe jabłoni inicjują się w drugiej dekadzie lipca, gruszy w pierwszej dekadzie lipca, a czereśni i wiśni już w drugiej dekadzie czerwca. Tworzenie się pąków kwiatowych jest procesem długotrwałym i skomplikowanym, podlegającym wpływom zarówno czynników zewnętrznych warunków atmosferycznych, jak i wewnętrznych stopnia odżywienia drzew w podstawowe składniki pokarmowe (N, P i K) oraz mikroelementy i przebiegu fotosyntezy. Istotna dla zawiązywania pąków kwiatowych jest temperatura panująca latem. Średnia lata poniżej 13,5 C (w nocy poniżej 8 C) w dużym stopniu ogranicza zakładanie pąków kwiatowych. Słoneczny sierpień i pierwsza połowa września, o przeciętnej temperaturze powietrza około 25 C (noce o średniej temperaturze 15 C), sprzyjają natomiast obfitemu wiązaniu pąków kwiatowych. Wyższa temperatura, szczególnie panująca nocą, wpływa ujemnie na pąkowanie, zwłaszcza przy wysokiej wilgotności gleby. Podstawa sprzedaży owoców Jakość owoców budujemy praktycznie od momentu kwitnienia drzew aż do zbioru. Jednym z najbardziej istotnych składników pokarmowych wpływających na jakość, a także zdolność przechowalniczą owoców jest wapń. Pełni on w roślinach istotną rolę strukturalną. Wraz z pektynami tworzy i stabilizuje strukturę całej rośliny poprzez zachowanie silnych i stabilnych połączeń pomiędzy komórkami roślin. Duża część wapnia znajduje się też w ścianach komórkowych. Poza funkcją strukturalną wapń w roślinach pełni także rolę biochemiczną i fizjologiczną. Hamuje działanie enzymów zależnych od potasu. Dzięki temu wpływa pośrednio na przemiany energetyczne, dając w efekcie spadek oddychania owoców i mniejsze wydzielanie etylenu. Ustalenie zawartości wapnia w owocach bezpośrednio przed ich zbiorem jest pomocne przy określaniu przydatności jabłek do długiego przechowywania. Za dostateczną zawartość tego pierwiastka uważa się co najmniej 5 mg Ca na 100 g miąższu. Poza ilością wapnia w owocach również zawartość potasu, azotu (stosunek K : Ca, N : Ca) i magnezu stanowi istotną informację, co do ich zdolności przechowalniczej. Wiadomo, że zachowanie relacji zawartości potasu do wapnia w granicach od 20 : 1 do 30 : 1 pozwala na kilkumiesięczne przechowywanie owoców w chłodni. Natomiast szerszy zakres wzajemnej relacji potasu do wapnia w jabłkach pogarsza ich przydatność do przechowywania. W zależności od uprawianej odmiany, przebiegu warunków atmosferycznych w czasie sezonu wegetacyjnego oraz długości planowanego okresu przechowywania jabłek i wieku drzew, należy wykonać od 3 do 8 zabiegów nawozami wapniowymi. Owoce odmian o genetycznie niskiej zawartości wapnia (np. Szampion, Jonagold, Ligol, Mutsu ) wymagają zwykle większej liczby zabiegów. Podobnie drzewa uprawiane na podkładce M.26, mającej skłonność do niskiej kumulacji wapnia. Pamiętajmy, że większą liczbę opryskiwań roztworami soli wapnia przeprowadza się także w przypadku słabego plonowania drzew, przy wysokiej temperaturze powietrza panującej latem i małych opadach deszczu oraz w przypadku chęci długiego przechowywania owoców. Wapń trafiający na liście nie jest praktycznie remobilizowany z nich do owoców. Dlatego powinniśmy zadbać o to, by ciecz robocza zawierająca nawozy wapniowe pokryła jak największą powierzchnię owoców w całej koronie (szczególnie w wierzchołkowej jej części, gdyż znajdujące się tam jabłka zawierają szczególnie mało tego pierwiastka). W dotarciu wapnia do wszystkich owoców na pewno pomogą luźne korony oraz dostosowana do wielkości (wysokości i szerokości) drzew ilość cieczy roboczej. Przy wysokiej temperaturze powietrza (przekraczającej 25 C) oraz niskiej jego wilgotności pobieranie wapnia przez owoce jest silnie ograniczone, z powodu szybkiego odparowywania wody i krystalizowania się jego soli na opryskiwanej powierzchni. Zabiegi wapniem i innymi nawozami dolistnymi najlepiej wykonywać pod wieczór lub wieczorem, gdy temperatura powietrza wynosi C, przy bezwietrznej pogodzie. Jabłka dobrze odżywione wapniem mają z reguły większą jędrność i jednocześnie wydzielają mniej etylenu w czasie przechowywania wolniej dojrzewają, wolniej żółkną, mają wyższą kwasowość. Wszystko to może potencjalnie wpływać nie W przypadku gruszek powinniśmy w sezonie wegetacyjnym wykonać 3 5 zabiegów nawozami wapniowymi. Pierwszy w szóstym tygodniu po kwitnieniu, a kolejne co dni. Opryskiwanie związkami wapnia jest szczególnie konieczne w warunkach opisanych dla jabłoni. Szczególnej uwagi wymagają Lukasówka i Komisówka, natomiast Konferencja wykazuje mniejsze zapotrzebowanie na wapń. tylko na długość okresu ich przechowywania, lecz także na pozytywną ocenę i wybór tych właśnie jabłek przez konsumentów. Pod kątem konsumenta Duże, jędrne, pięknie wybarwione owoce cieszą przyszłych konsumentów, a także sadowników, gwarantując im pewne przychody i łatwość sprzedaży. Wydaje się, że konsumenci intuicyjnie kojarzą jabłka o wyraźnym, czerwonym rumieńcu dobrze widocznym na tle zielonej, zasadniczej barwy skórki z owocami świeżymi, smacznymi, jędrnymi. Dokonujemy wyboru oczami i wrażenia, jakie odbieramy wzrokiem, są pierwszym impulsem do sięgnięcia po owoce. Barwniki zawarte w owocach mają także liczne udowodnione działania prozdrowotne. Droga do wyprodukowania kolorowych owoców nie jest jednak prosta. Wybarwienie jabłek rozpatrywane w kontekście wielkości powierzchni rumieńca, jego koloru, odcienia i barwy zasadniczej skórki zależy od dużej liczby czynników zarówno odmianowych (genetycznych), jak i zewnętrznych, w tym agrotechnicznych, nawozowych oraz klimatycznych. Poza pięknym rumieńcem ważna jest także barwa zasadnicza owoców. Zielone zabarwienie świadczy o tym, że owoc nie jest przejrzały, jest jędrny, chrupiący, soczysty. Na zielonym tle lepiej też jest eksponowany rumieniec. Warto zadbać o to, aby zielona barwa skórki utrzymywała się jak najdłużej po zbiorze i w obrocie owocami. Na tempo zmiany barwy zasadniczej z zielonej na żółtą ma oczywiście wpływ termin zbioru i stopień dojrzałości owoców, a także zawartość w owocach azotu, potasu, wapnia i manganu. Azot, wapń i mangan wpływają pozytywnie na zielone zabarwienie skórki, natomiast potas na szybszą zmianę zabarwienia w stronę barwy żółtej. Zielone zabarwienie skórki jabłek jest efektem występowania w komórkach skórki chlorofilu. Jego zawartość jest zróżnicowana u różnych odmian jabłoni, a w trakcie dojrzewania owoców dochodzi do rozpadu tego barwnika. Spadkowi zawartości chlorofilu w komórkach skórki oraz rozpadowi struktury chloroplastów towarzyszy naturalne ujawnianie się zawartych w tkankach żółtych i pomarańczowych barwników karotenu i ksantofilu co prowadzi do zmiany barwy zasadniczej skórki z zielonej na żółtą. Jest to proces naturalny i nieodwracalny, związany z dojrzewaniem owoców. W przypadku owoców odmian Golden Delicious, Mutsu oraz wielu odmian gruszy zależy nam na jak najdłuższym utrzymaniu barwy zasadniczej skórki w odcieniu zielonkawym. Owoce żółte w takim przypadku są dużo mniej atrakcyjne i mniej chętnie kupowane przez konsumentów, ponieważ zażółcenie sugeruje dużą ich dojrzałość. Wybarwianie się owoców to długi, skomplikowany i wieloetapowy proces, w trakcie którego powstają barwniki zwane flawonoidami, w jabłkach cyjanidyna. Barwnik ten jest odpowiedzialny wprost za czerwoną barwę rumieńca jabłek. Obecność opisanych barwników w komórkach skórki jabłek jest uwarunkowana genetycznie, natomiast, jak wspomniano wcześniej, na ich stężenie wpływa wiele czynników. W przypadku jabłek obserwujemy dwa szczyty syntezy czerwonych barwników. Pierwszy przypada na okres początkowego wzrostu zawiązków (intensywnych podziałów komórkowych), drugi w okresie dojrzewania owoców. Na temat możliwości poprawy wybarwiania owoców napisano wiele i przedstawiono liczne niezawodne patenty, jednak w świetle wspomnianych wcześniej procesów fizjologicznych prowadzących do syntezy barwników tworzących rumieniec najpierw powinniśmy zapewnić jabłoniom i jabłkom optymalne warunki, które w naturalny sposób predysponują owoce do powstawania rumieńca, a później starać się proces ten wspomagać. Warunek konieczny do wybarwiania się owoców Do syntezy czerwonych barwników konieczna jest odpowiednia intensywność światła minimum 70% intensywności światła słonecznego docierającego do sadu. Zadaniem Duży wpływ na wybarwianie się owoców ma też liczba i powierzchnia liści przypadająca na jeden owoc. Okazuje się, że przy spełnieniu pozostałych warunków do syntezy barwników, wraz ze zwiększaniem się liczby liści i ich powierzchni wzrasta powierzchnia rumieńca, czyli: powierzchnia rumieńca jest wprost proporcjonalna do powierzchni liści przypadających na jeden owoc.

13 13 Jeżeli planujemy wspomaganie wybarwiania się owoców poprzez stosowanie dokarmiania dolistnego, powinniśmy pamiętać, że nasze działania muszą wyprzedzać procesy zachodzące w roślinach. sadowników jest takie prowadzenie sadu, aby zapewnić optymalne naświetlenie korony i owoców w niej. Czynniki decydujące o tym to stosunek wysokości drzew do rozstawy pomiędzy rzędami, zagęszczenie konarów i gałęzi w koronie oraz kierunek rzędów względem stron świata. Istotny wpływ na dostępność światła ma także cięcie letnie. Redukcja ilości światła słonecznego powoduje ewidentne pogorszenie wybarwienia owoców. Reakcja poszczególnych odmian na to zjawisko jest różna. Silniej na niedobór światła reagują odmiany dojrzewające wcześniej niż odmiany dojrzewające później. Sygnał dla drzew Prawidłowe wykształcenie rumieńca bardziej zależy od dużych dobowych wahań temperatury niż od wartości średniej dobowej temperatury. Już po upływie doby od silnego spadku temperatury możemy zaobserwować jej korzystny wpływ na wybarwienie jabłek. Tworzenie się barwników w jabłkach jest silnie ograniczone przez ciepłe noce średnia temperatura w nocy przekraczająca 20 C eliminuje praktycznie syntezę czerwonych barwników w owocach. Wystarczające zaopatrzenie owoców w cukry stanowi warunek prawidłowego powstawania rumieńca. Każdy czynnik ograniczający fotosyntezę będzie również wpływał na gorsze wybarwienie jabłek plamy parcha czy uszkodzenia powodowane przez szkodniki (pordzewiacze, przędziorki, mszyce). Fotosynteza zależy także od czynników zewnętrznych, m.in. temperatury, jak i wewnętrznych tempa odprowadzania asymilatów z liści. Stąd też słabsze wybarwianie jabłek w latach bardzo gorących, gdy wysoka temperatura ogranicza fotosyntezę. Optymalna temperatura dla fotosyntezy większości roślin klimatu umiarkowanego wynosi około 25 C. Jeśli temperatura liści przekroczy 35 C, intensywność fotosyntezy na ogół spada. Temperatura zbliżona do maksymalnej powoduje inaktywację enzymów zaangażowanych w jej fazę ciemną. Warto pamiętać, że wrażliwość na wyższą temperaturę enzymów biorących udział w fotosyntezie jest znacznie większa, niż enzymów zaangażowanych w oddychanie czy fotooddychanie. Temperatura optymalna dla oddychania jest zwykle wyższa o 10 C od optimum temperaturowego fotosyntezy. Zjawisko to nabiera znaczenia szczególnie w latach gorących, gdy pod wpływem wysokiej temperatury dochodzi do przewagi procesów oddychania i/lub fotooddychania nad wydajnością fotosyntezy. Prowadzi to do ujemnego bilansu cukrów w roślinie, i co za tym idzie słabszego wybarwiania się owoców. Tego nie przeskoczymy Podstawą wybarwiania się owoców są cechy odmianowe. Nie mamy raczej na nie wpływu, ale zawsze możemy wybrać sport o intensywniejszym lub wcześniej powstającym rumieńcu. Zamiast zwykłego Idareda możemy posadzić Idaredesta lub Najdareda. Rola odmiany jest tutaj olbrzymia pamiętamy poważne kłopoty z wybarwianiem się zwykłego Jonagolda. Poza opisanymi czynnikami atmosferycznymi i genetycznymi wpływ na wybarwienie owoców ma także nawożenie poszczególnymi składnikami pokarmowymi. Nadmierne nawożenie azotem ogranicza wybarwienie jabłek i pogarsza ich przydatność przechowalniczą. Dobre zaopatrzenie drzew w potas odpowiedzialny za syntezę cukrów oraz transport składników pokarmowych wpływa na lepsze wybarwienie jabłek, ale pamiętajmy, że w tym okresie przedobrzenie z potasem może prowadzić do niechcianego przez nas przyspieszenia zmiany barwy zasadniczej skórki z zielonej na żółtą. Podobnie magnez, który jest integralnym składnikiem chlorofilu i bierze udział w transporcie asymilatów, buduje pośrednio rumieniec. Pewną rolą odgrywa także odpowiedzialny za aktywność fotosyntetyczną liści cynk. Mówiąc o nawożeniu, musimy również pamiętać o roli fosforu w tym procesie. Jest on zaangażowany w procesy energetyczne i buduje związki biorące udział w przemianach energii, niezbędne w trakcie syntezy barwników. Nawożenie czy raczej dokarmianie dolistne drzew w celu poprawy wybarwienia powinniśmy rozpocząć już, co najmniej 5 6 tygodni przed planowanym zbiorem, wykonując zabieg nawozami o zwiększonej zawartości fosforu, 4 5 tygodni przed zbiorami można zastosować nawożenie nawozami o zwiększonej zawartości potasu, a 2 tygodnie przed planowanym zbiorem możemy powtórnie zastosować nawożenie fosforem. Stosowanie nawozów w momencie pojawienia się problemów z wybarwianiem się owoców mija się z celem, bo procesy prowadzące do powstawania barwników nie zdążą zafunkcjonować. Nawożeniem czy dokarmianiem możemy także poprawić trwałość zielonej, zasadniczej barwy skórki. W tym celu w sierpniu możemy zaopatrzyć drzewa w mangan. Stosowanie nawozów zawierających ten składnik przed zbiorem widocznie ogranicza żółknięcie owoców, co jest szczególnie istotne w przypadku gruszek oraz jabłek takich odmian jak Golden Delicious i Mutsu. Warto też wspomnieć o roli wilgotności gleby w procesie wybarwiania się jabłek. Odpowiednio duża wilgotność gleby, szczególnie w latach suchych, wywiera pozytywny wpływ na syntezę barwników. Należy też pamiętać o możliwości obniżenia temperatury poprzez zraszanie nadkoronowe zabieg ten w latach gorących i suchych może przynieść spodziewane efekty. Dokarmianie dolistne w tym czasie, i to powinniśmy brać szczególnie pod uwagę, wspomaga zawiązywanie pąków kwiatowych na przyszły sezon. Stąd znaczenie tych zabiegów nie tylko dla krótkoterminowego celu, którym są rumiane jabłka, lecz także celu długofalowego, którym są silne pąki kwiatowe. Nie zapominajmy o magnezie Pobieranie magnezu przez system korzeniowy roślin podlega wielu ograniczeniom. Warto mieć to na FOT. 1. Defoliacja spowodowana występowaniem drobnej plamistości liści Dobrze odżywione drzewa w optymalnych warunkach środowiska mogą wyprodukować dziennie nawet 500 kg asymilatów na hektar. Zadaniem sadownika jest takie sterowanie procesem fotosyntezy i samymi asymilatami, aby drzewa w maksymalnym stopniu wytwarzały wybarwione owoce i pąki kwiatowe na kolejne owocowanie. uwadze, planując nawożenie i zabiegi agrotechniczne. Pobieranie magnezu przy ph gleby poniżej 5,5 silnie ograniczają obecne przy takim odczynie gleby jony glinu, manganu i żelaza. Na pobieranie tego pierwiastka wpływ ma także wilgotność gleby i wilgotność powietrza. Im mniej wody w glebie (większa susza), tym gorsze pobieranie magnezu. Natomiast wilgotność powietrza wpływa na intensywność transpiracji: im jest ona większa, tym słabsza transpiracja i słabszy prąd transpiracyjny, wpływający wprost na ilość pobieranego magnezu. Pobieranie jonów tego pierwiastka z gleby ograniczają, jak wspomniano wcześniej, także inne pobierane przez rośliny jony. Silnie ograniczają pobieranie magnezu np. jony amonowe, podobnie duża ilość jonów ortofosforanowych zmniejsza w glebie ilość jonów magnezu w roztworze glebowym (powstają w takiej sytuacji związki o małej rozpuszczalności w wodzie). Na pobieranie magnezu ma wpływ także zawartość w glebie jonów potasu i wapnia, a właściwie stosunek potasu do magnezu i wapnia do magnezu oraz obecność w glebie w nadmiarze jonów innych metali, w tym sodu i metali ciężkich. W dzisiejszych intensywnych sadach jabłoniowych nawożenie dolistne drzew magnezem jest stałą i powszechną praktyką. Zasadniczym terminem nawożenia dolistnego tym składnikiem jest okres po kwitnieniu. Na szczególną uwagę zasługuje moment gwałtownych zmian pogodowych występujących latem, gdy po okresie upalnej i suchej pogody następuje gwałtowne ochłodzenie i silne opady deszczu. Z uwagi na taki przebieg warunków meteorologicznych może dojść do czasowego niedoboru magnezu. Na szczególną uwagę przy planowaniu nawożenia dolistnego tym pierwiastkiem zasługują odmiany o wysokich potrzebach w stosunku do tego składnika pokarmowego: Golden Delicious, Pinova i Idared. Także nie wszystkie podkładki jednakowo pobierają magnez podkładkami słabo go kumulującymi w liściach uprawianych odmian są B 9 i P 1. Pestkowe po zbiorach Terminy zbioru czereśni i wiśni wskazują, że drzewom zostaje jeszcze co najmniej 1 do 3 miesięcy wegetacji. W tym okresie zachodzą w drzewach istotne, wspomniane wcześniej procesy związane z przygotowaniem się roślin do spoczynku zimowego oraz formowaniem się pąków kwiatowych. 14

14 14 13 Warunkiem dobrego przezimowania i formowania się pąków kwiatowych jest jakość liści i czas, w którym pozostają na drzewie. Przedwczesna defoliacja spowodowana chorobami lub niedoborami składników pokarmowych prowadzi w dłuższym czasie do osłabienia drzew, spadku ich wytrzymałości na mróz oraz zauważalnego spadku plonowania. Na wiśniach obserwujemy defoliację spowodowaną występowaniem drobnej plamistości (fot. 1 na str. 13), a na czereśniach niedobory magnezu i potasu (fot. 2). Dolistne dokarmianie drzew pestkowych po zbiorze owoców wydaje się działaniem ważnym z uwagi przede wszystkim na fakt, że drzewa pestkowe wiosną kwitną praktycznie nie mając liści; nawożenie dolistne w tym czasie ma w przypadku pestkowych mniejszą efektywność niż u ziarnkowych. Z uwagi na to,zgromadzenie w drzewach zapasów niektórych składników pokarmowych daje roślinom dobry start FOT. 2. Niedobory magnezu i potasu przyczyniają się do przedwczesnego opadania liści u czereśni wiosną, gdy nie mogą one z gleby pobrać składników pokarmowych ze względu na niesprzyjające pobieraniu warunki pogodowe, a brak liści rozetowych wpływa na niską skuteczność nawożenia dolistnego. Po zbiorach owoców zaleca się 3 do 5 zabiegów, wykonywanych co dni. Zwykle w tym czasie stosujemy mieszaniny zbiornikowe na bazie: 5 10 kg mocznika, do 0,45 kg boru (w postaci nawozów płynnych lub krystalicznych uwaga na zawartość B w poszczególnych nawozach), do 0,3 0,4 kg cynku (uwaga na zawartość Zn w poszczególnych nawozach). Niekiedy w określonych przypadkach może okazać się konieczne wprowadzenie do dokarmiania w tym czasie nawozów zawierających np. potas, fosfor, magnez, mangan lub żelazo, zależnie od stanu odżywienia drzew tymi składnikami w sezonie. Decyzja o dodatku tych składników pokarmowych powinna być wynikiem lustracji obserwacji przeprowadzonych w sadzie. Takie podejście do dokarmiania dolistnego po zbiorze owoców gwarantuje dobry stan liści oraz zgromadzenie azotu, boru i ewentualnie cynku zapasu na wczesnowiosenny rozwój drzew. fot. 1, 2 M. Oleszczak Bawełnica korówka coraz groźniejsza Mgr Michał Hołdaj, dr hab. Barbara H. Łabanowska, prof. IO, Instytut Ogrodnictwa w Skierniewicach W ostatnich latach znacznie częściej, głównie na jabłoni, obserwuje się obecność bawełnicy korówki (Eriosoma lanigerum). Stanowi ona coraz większe zagrożenie. Jej obecność w sadzie można zauważyć już w okresie zimowym i wczesnowiosennym. Zasiedla nie tylko starsze pędy, pnie, konary i miejsca zranień po wycinanych pędach, lecz także cienkie, nawet jednoroczne pędy, budując różnej wielkości kolonie w spękaniach kory. Szkodliwość Na zewnątrz żerującej kolonii bawełnicy korówki widoczny jest biały, kłaczkowaty nalot z długich, cienkich nitek woskowych będących wydzieliną mszyc. Mszyca nieuskrzydlona długości 1,8 2,3 mm ma barwę granatowo- lub ciemnobrunatną i pokryta jest białym, delikatnym nalotem woskowym. Osobniki uskrzydlone są brunatnoczarne. Larwy są podobne do dorosłych mszyc, ale mniejsze. Z racji zabarwienia cieczy po rozgnieceniu jej ciała, bawełnica nazywana bywa mszycą krwistą. Larwy bawełnicy korówki zimują na pędach, szyjce korzeniowej oraz korzeniach. Podczas zimy, szczególnie mroźnej, ginie część mszyc w zewnętrznej części kolonii, zaś osobniki ukryte głębiej pozostają. Od wczesnej wiosny żerują, wysysając soki roślinne, i rozmnażają się, a ich płodność może wynosić od 80 do 125 larw. Zarówno osobniki uskrzydlone, jak i mszyce przenoszone przez wiatr i owady przemieszczają się na inne drzewa, zasiedlając nowe pędy. Najbardziej dynamiczny rozwój i zwiększanie się liczby oraz wielkości kolonii bawełnicy korówki notuje się pod koniec maja i w czerwcu oraz we wrześniu i październiku. Letnie upały nie sprzyjają rozwojowi szkodnika, stąd wzrost kolonii w tym czasie jest słabszy. Praktycznie jednak kolonie mszycy widoczne są od wiosny do jesieni, także na krótko przed i podczas zbioru owoców. Pełny rozwój pokolenia trwa około 3 tygodni, w zależności od temperatury, w sezonie może wystąpić do 10 pokoleń bawełnicy. Jej rozwój jest możliwy także podczas długiej i ciepłej jesieni oraz wiosny. Monitoring W ostatnim czasie bawełnica korówka jest notowana zarówno w starszych, jak i młodych sadach. W wyniku jej żerowania tworzą się guzowate zgrubienia, a przez uszkodzone miejsca wnikają patogeny grzybowe niszczące korę i drewno pędów. W miejscu zrakowaceń na młodych pędach nie rozwijają się pąki. Bawełnica korówka największe zagrożenie stanowi w młodych sadach oraz w szkółkach. Wraz z drzewkami może być przenoszona do nowo zakładanych sadów. Ponadto, jeśli występuje w starszym sadzie, a obok założony jest nowy, może w krótkim czasie rozprzestrzenić się na młode drzewka. Drzewa zasiedlone przez mszycę ogładzane są z substancji pokarmowych, słabiej rosną, plonują i są mniej wytrzymałe na mróz. Szkodliwość bawełnicy korówki jest duża lub bardzo duża, w zależności od liczebności i wielkości kolonii w sadzie. W celu wykrycia obecności bawełnicy korówki na drzewach konieczne jest systematyczne prowadzenie monitoringu przez cały sezon, co najmniej raz w tygodniu, ale także na przedwiośniu lub w cieplejsze dni zimowe i jesienią. Jako próg zagrożenia przyjęto stwierdzenie obecności kolonii mszycy na dwóch drzewach w próbie 50 losowo wybranych, przeglądanych systematycznie. Warto podkreślić, że kolonie mszycy na drzewach w czasie zbioru utrudniają zrywanie owoców. Mogą być one przypadkowo zgniatane, przez co brudzą ręce i odzież zbierających owoce, a także mogą powodować alergię u osób pracujących w sadzie. Zwalczanie Jest ono konieczne po stwierdzeniu lub przekroczeniu progu szkodliwości przez szkodnika. Pomocna w ograniczaniu liczebności bawełnicy korówki jest też fauna pożyteczna, w tym: biedronkowate, skorki, siatkoskrzydłe (np. złotooki), bzygowate, pluskwiaki różnoskrzydłe (np. dziubałkowate) oraz najważniejszy i najskuteczniejszy pasożyt: osiec korówkowy (Aphelinus mali), jeśli fauna ta nie jest zniszczona podczas zabiegów ochrony sadów środkami nieselektywnymi. Osiec korówkowy bywa introdukowany do sadów z bawełnicą korówką. Zwalczanie bawełnicy, w zależności od potrzeby, należy prowadzić w zagrożonych sadach wiosną, przed i po kwitnieniu, latem oraz przed i po zbiorze owoców. Decyzje o potrzebie zwalczania podejmuje się po dokładnej lustracji konarów, pędów i odrostów korzeniowych, która pozwala wykryć kolonie szkodnika. Wiosną do jego zwalczania można użyć środków: przed kwitnieniem: Mospilan 20 SP, Stonkat 20 SP, Miros 20 SP, Acetamip 20 SP, Acetamip New 20 SP, Acetamipryd 20 SP, Lanmos 20 SP, Sekil 20 SP (w dawce 0,2 kg/ha) zawierają acetamipryd (można stosować jeden z nich raz w sezonie!); tuż po kwitnieniu Actara 25 WG (0,2 kg/ha) zawiera tiametoksam; w późniejszym czasie Movento 100 SC (0,75 l/1 m wysokości korony) spirotetramat. Bawełnica korówka jest też częściowo ograniczana podczas zwalczania innych mszyc preparatem Teppeki 50 WG (w doświadczeniach 65 70%). Jeśli zachodzi konieczność jej zwalczania latem, minimum 2 tygodnie przed zbiorem można zastosować jeden z dozwolonych preparatów zawierających acetamipryd, np. Mospilan 20 SP, Stonkat 20 SP lub inny, jeśli nie był stosowany wcześniej (karencja 14 dni). Z karencją 21 dni jest w zaleceniach także Actara 25 WG (jeśli nie zostanie wycofana, a ponadto preparat ten jest mniej selektywny i powinien być raczej używany wiosną). Podczas zwalczania bawełnicy korówki zaleca się stosowanie wyższej z polecanych dawki cieczy roboczej na hektar ( l/ha w zależności od wielkości koron), ponieważ konieczne jest dokładne pokrycie całych drzew. Niezbędny jest także dodatek zwilżacza, by zwiększyć przyczepność i skuteczność, gdyż substancja woskowa na ciele mszycy znacznie utrudnia dostęp preparatu do szkodnika. Jeśli przeprowadzenie zabiegu jest konieczne po zbiorze owoców, można go wykonać podczas sprzyjającej pogody, przy temperaturze powyżej C (zgodnie z etykietą środka). Skuteczność zabiegu sprawdza się po 1 2 tygodniach od jego wykonania. Jeśli nadal na drzewach obecne są żywe mszyce, należy powtórzyć zabieg (w odpowiedniej temperaturze) preparatem z inną substancją czynną, by zachować prawidłową rotację środków ochrony roślin. fot. M. Hołdaj

15 15 Z myślą o jakości i przechowywaniu Jednym z najbardziej istotnych składników pokarmowych wpływających na jakość owoców, także w kontekście ich zdolności przechowalniczej, jest wapń. Wpływa on pośrednio na przemiany energetyczne zachodzące w owocach. Ustalenie zawartości wapnia w owocach bezpośrednio przed ich zbiorem jest pomocne przy określaniu przydatności jabłek do długiego przechowywania. Marcin Oleszczak, AGRISE Sp. z o.o. Grupa Kapitałowa INTERMAG W trosce o jakość Na zdolność przechowalniczą owoców, oprócz wapnia, wpływają również azot, stosunek K : Ca, N : Ca i magnez. Zachowanie relacji zawartości potasu do wapnia od 20 : 1 do 30 : 1 wpływa korzystnie na jakość owoców w kontekście ich kilkumiesięcznego przechowywania w chłodni. W zależności od odmiany, przebiegu warunków atmosferycznych w sezonie wegetacyjnym oraz długości planowanego okresu przechowywania jabłek i wieku drzew należy wykonać od 3 do 7 lub 8 opryskiwań nawozami wapniowymi. Owoce odmian o genetycznie niskiej zawartości wapnia (np. Szampion, Jonagold, Ligol, Mutsu ) wymagają zwykle większej liczby zabiegów, podobnie jak drzewa na podkładce M.26. Więcej opryskiwań tym pierwiastkiem warto przeprowadzić także w przypadku słabego plonowania drzew, przy wysokiej temperaturze powietrza i małych opadach deszczu latem oraz wtedy, gdy planujemy długo przechowywać owoce. Wapń trafiający na liście nie jest praktycznie z nich transportowany do owoców. Dlatego należy zadbać, aby ciecz robocza zawierająca nawozy wapniowe pokryła jak największą powierzchnię owoców w całej koronie (szczególnie w jej wierzchołkowej części, gdyż znajdujące się tam jabłka zawierają szczególnie mało tego pierwiastka). Dotarciu wapnia do wszystkich owoców na pewno pomogą luźne korony oraz dostosowana do ich wielkości (wysokości i szerokości) ilość (dawka) cieczy roboczej. Przy wysokiej temperaturze powietrza (przekraczającej 25 C) oraz niskiej jego wilgotności, pobieranie wapnia przez owoce jest znacznie ograniczone z powodu szybkiego odparowywania wody i krystalizowania soli wapnia na opryskiwanej powierzchni. Dlatego zabiegi wapniem i innymi nawozami dolistnymi JABŁKA DOBRZE odżywione wapniem mają z reguły większą jędrność w czasie przechowywania i jednocześnie wydzielają mniej etylenu wolniej dojrzewają i żółkną najlepiej wykonywać wieczorem, gdy temperatura powietrza wynosi C. Pamiętajmy, że jabłka dobrze odżywione wapniem mają z reguły większą jędrność w czasie przechowywania i jednocześnie wydzielają mniej etylenu wolniej dojrzewają i żółkną, wykazują tendencję do większej zawartości kwasów organicznych w miąższu. Wszystko to może potencjalnie wpływać nie tylko na długość okresu ich przechowywania, ale także na pozytywną ocenę i wybór tych właśnie jabłek przez konsumentów (fot.). Z atrakcyjnym rumieńcem Ładne wybarwienie owoców ta cecha rozpatrywana jest w kontekście wielkości rumieńca, jego intensywności, odcienia oraz barwy zasadniczej skórki. Zależy od odmiany (cecha genetyczna) oraz wielu czynników zewnętrznych (w tym agrotechnicznych, nawozowych oraz klimatycznych). Poza pięknym rumieńcem ważna jest także barwa zasadnicza skórki. W obecności zielonego tła lepiej też wyeksponowany jest rumieniec. Powinniśmy dbać, aby zielona barwa skórki utrzymywała się jak najdłużej po zbiorze owoców i w ich obrocie. Na tempo zmiany barwy zasadniczej na żółtą wpływają: 16 Luna... i życie nabiera smaku! Teraz z Luną możesz więcej. Sprawdź! Luna stosujesz i dobrze przechowujesz! Działanie na szerokie spektrum chorób przechowalniczych Ograniczenie strat przechowalniczych Doskonała jakość owoców po przechowaniu Luna Experience 400 SC ze środków ochrony roślin należy korzystać z zachowaniem bezpieczeństwa. Przed każdym użyciem przeczytaj informacje zamieszczone w etykiecie i informacje dotyczące produktu. Zwróć szczególną uwagę na stosowane zwroty wskazujące na rodzaj zagrożenia i symbole ostrzegawcze umieszczone w etykietach oraz przestrzegaj zalecanych środków bezpieczeństwa. Bayer Sp. z o.o., Al. Jerozolimskie 158, Warszawa, tel

16 16 15 termin zbioru i stopień dojrzałości owoców oraz kilka innych czynników, m.in. zawartość w owocach azotu, wapnia, manganu i potasu. Trzy pierwsze wpływają pozytywnie na zielone zabarwienie skórki, natomiast potas na szybszą zmianę zabarwienia w stronę barwy żółtej. Zielone zabarwienie skórki jabłek jest efektem występowania w jej komórkach chlorofilu. Jego zawartość jest odmienna u różnych odmian jabłoni, a w trakcie dojrzewania owoców zachodzi proces rozpadu tego barwnika. Spadkowi zawartości chlorofilu w komórkach skórki oraz rozpadowi struktury chloroplastów towarzyszy naturalne zwiększanie się barwników żółtych i pomarańczowych: karotenu i ksantofilu. Prowadzi to do zmiany barwy zasadniczej skórki z zielonej na żółtą, jest naturalnym i nieodwracalnym procesem, związanym z dojrzewaniem owoców. Niektóre odmiany, np. Golden Delicious i Mutsu, nie mają rumieńca i w tym przypadku zależy nam na jak najdłuższym utrzymaniu barwy zasadniczej. Owoce żółte są mało atrakcyjne i mniej chętnie kupowane przez konsumentów, zażółcenie sugeruje bowiem ich zbytnią dojrzałość. Rozważając możliwości poprawy wybarwiania owoców, możemy ogólnie stwierdzić, że najpierw powinniśmy zapewnić jabłoniom i jabłkom optymalne warunki, które w naturalny sposób predysponują owoce do powstawania rumieńca, a dopiero później starać się wspomagać ten proces. Jeżeli planujemy wspomaganie wybarwiania się owoców poprzez dokarmianie dolistne, powinniśmy pamiętać, że nasze działania muszą wyprzedzać procesy zachodzące w roślinach. Musimy więc zacząć działać przed planowanym zbiorem, wykonując zabiegi: 5 6 tygodni wcześniej nawozami o zwiększonej zawartości fosforu, 4 tygodnie o zwiększonej zawartości potasu i 2 tygodnie wcześniej fosforem. Stosowanie nawozów dopiero w momencie pojawienia się kłopotów z wybarwianiem się owoców mija się z celem, bo procesy prowadzące do powstawania barwników nie zdążą zafunkcjonować. Nawożeniem możemy także poprawić trwałość zielonej, zasadniczej barwy skórki. W tym celu w sierpniu lub na początku września możemy zaopatrzyć drzewa w mangan. Stosowanie nawozów manganowych przed zbiorem widocznie ogranicza żółknięcie owoców, co jest szczególnie istotne w przypadku gruszek oraz jabłek odmian Golden Delicious i Mutsu. Warto też wspomnieć o roli wilgotności gleby w procesie wybarwiania się jabłek. Gdy jest ona odpowiednio wilgotna, szczególnie w latach suchych, wywiera pozytywny wpływ na syntezę barwników. Warto również pamiętać o możliwości obniżenia temperatury poprzez zraszanie nadkoronowe, które w latach gorących i suchych może przynieść spodziewane efekty. Nasuwa się tu pytanie, czy warto w okresie przedzbiorczym stosować dokarmianie dolistne poprawiające wybarwienie jabłek? Odpowiedź wydaje się oczywista. Dokarmianie dolistne w tym czasie wspomaga zawiązywanie pąków kwiatowych na przyszły sezon. Stąd znaczenie tych zabiegów nie tylko dla krótkoterminowego celu, którym są wybarwione jabłka, lecz także długofalowego silnych pąków kwiatowych. fot. M. Strużyk Komunikaty Sadownicze nasza POBIERZ I SPRAWDŹ ULEPSZONĄ WERSJĘ APLIKACJI Zdaniem doradcy Piotr Gościło, niezależny doradca sadowniczy Zakres prac w najbliższych miesiącach zależy od warunków atmosferycznych. Z dotychczasowych obserwacji wynika, że przebieg sezonu wegetacyjnego jest w tym roku o 2 3 tygodnie szybszy niż w latach ubiegłych. Dokładny monitoring poszczególnych kwater i odmian, także w okresie dojrzewania i zbioru owoców, jest zawsze potrzebny i konieczny. Umożliwia podejmowanie właściwych decyzji związanych z ochroną upraw, zabezpieczeniem przed chorobami przechowalniczymi oraz wyznaczeniem terminu dojrzałości zbiorczej. Powodzenie w zwalczaniu patogenów zależy od systematycznej ochrony przez cały okres wegetacji, a szczególnie wiosną i latem. Przed, w trakcie i po zbiorach owoców groźne mogą być m.in.: parch i mączniak jabłoni, parch gruszy, zaraza ogniowa, choroby kory i drewna (raki grzybowe i bakteryjne, zgorzele), brunatna zgnilizna drzew ziarnkowych i pestkowych, gorzka zgnilizna owoców, szara pleśń, rdza grusz, drobna plamistość liści, nekrotyczna plamistość liści, gorzka plamistość podskórna. Niektóre choroby mają podłoże patogeniczne (powodowane przez grzyby, bakterie, wirusy), inne abiot yczne fizjologiczne. Także szkodniki: zwójki, przędziorki i pordzewiacze, mszyce (w tym bawełnica korówka), miodówki gruszowe, pryszczarki, gryzonie i zwierzyna płowa mogą spowodować duże szkody gospodarcze. Dobre efekty uzyskuje się zwalczając bawełnicę w ciepłe jesienne dni już po zbiorze owoców. Obniża to presję szkodnika w kolejnym roku. Stosując środki ochrony zawsze należy pamiętać o zachowaniu karencji, dlatego zawsze przed użyciem środka należy czytać nie tylko etykiety, ale sprawdzać aktualne zapisy w PORS. Owoce bez pozostałości. Obserwuję wreszcie coraz większą troskę o zdrowe owoce nie tylko ze strony sadowników, ale i eksporterów oraz firm zaopatrujących sieci sklepów. W tym celu od ub.r. systematycznie odbywają się szkolenia organizowane przez służby doradcze, grupy producenckie czy firmy handlowe. Owoce będą też kontrolowane na targowiskach. Dostarczenie owoców z pozostałościami grozi nieprzyjęciem towaru, ale także kosztami utylizacji. Na jakość owoców (zewnętrzną i wewnętrzną) należy zwracać coraz większą uwagę. Stąd różne programy uprawy i ochrony przed patogenami produkcja ekologiczna, owoce bez pozostałości, programy doradcze (np. FQC) i szkoleniowe (jakość i bezpieczeństwo żywności), sieci farm Interra, Grunt to bezpieczeństwo itp. Ochrona sadów przed chorobami przechowalniczymi obejmuje zabiegi na 4 2 tygodnie, a nawet bezpośrednio przed zbiorami. Można stosować preparaty chemiczne i biologiczne. Te ostatnie używane są nie tylko w gospodarstwach ekologicznych, ale coraz częściej także tych z konwencjonalną produkcją. Celem jest obniżenie, a nawet całkowite wyeliminowanie pozostałości. Ochrona sadów po zbiorach obejmuje zabiegi przeciwko chorobom kory i drewna, a także parchowi jabłoni (liście z opadłych drzew) i drobnej plamistości liści drzew pestkowych. Cięcie letnie jabłoni można jeszcze prowadzić na odmianach późno dojrzewających także na początku września, najpóźniej na 3 4 tygodnie przed zbiorami. Ułatwia ono także ochronę drzew, poprawia ich zdrowotność, sprzyja lepszemu tworzeniu i wykształcaniu pąków kwiatowych. Technika cięcia powinna umożliwiać lepszy dostęp światła, a jednocześnie chronić przed poparzeniami słonecznymi. Przy cięciu nie można uszkadzać owoców. Cięcie prześwietlające i fitosanitarne drzew pestkowych po zbiorach wykonujemy zwykle w sierpniu, ale także we wrześniu, w dni słoneczne i suche. Po zbiorach, cięciu, a potem po opadnięciu liści wskazane jest też opryskiwanie zapobiegawcze preparatami miedziowymi. Cięcie jesienne osłabia siłę wzrostu drzew, co jest korzystne dla czereśni na silnych podkładkach, a mniej wskazane dla wiśni Łutówki. Nawożenie dolistne przed i po zbiorach owoców dotyczy dostarczenia składników pokarmowych mających wpływ na wielkość i jakość plonu (jakość przechowalniczą), a także na jak najlepsze przygotowanie drzew do spoczynku zimowego. Najistotniejszy jest wapń, a potem bor, cynk i mangan. W okresie dojrzewania owoców istotne są także fosfor i potas, bezpośrednio po zbiorach można też uzupełniać zapasy azotu, stosując dwu- lub trzykrotne opryskiwanie mocznikiem. Zarówno on, jak i E-my dostarczane przed opadnięciem liści, mają na celu zmniejszenie presji infekcyjnej parcha jabłoni. Mocznik stosujemy wtedy w stężeniu 4 5%. Aby zabiegi mikroorganizmami (zmniejszają porażenie przez choroby kory i drewna, użyźniają glebę) były skuteczne, należy je wykonywać przy małej operacji słońca lub nocą. Strategia racjonalnego nawożenia doglebowego obejmuje nawożenie naturalne, organiczne i mineralne. Sadownicy doceniają już znaczenie nawożenia naturalnego i organicznego, czego wymagają coraz bardziej intensywne sady. Nawożenie doglebowe jest podstawą racjonalnego dostarczania potrzebnych składników pokarmowych. Nawozami mineralnymi jedynie uzupełniamy niedobory. Aby wiedzieć, jakich składników pokarmowych brakuje, konieczne jest pobranie reprezentatywnych prób gleby, wykonanie ich analiz, a następnie wydanie zaleceń nawozowych. Próby gleby pobieramy wczesną jesienią, aby mieć przed zimą czas na nawożenie. Zwalczanie chwastów w okresie pozbiorczym (jesień, początek zimy) jest z powodzeniem stosowane przez wielu sadowników. Pozwala na zastosowanie mniejszej ilości herbicydów, a skutki są zwykle lepsze niż w sezonie wegetacyjnym. Opryskujemy herbicydami doglebowymi i nalistnymi, belkami herbicydowymi, aby nie opryskać zwisających gałęzi. Pnie młodych drzewek dobrze jest wcześniej zabezpieczyć. W młodych sadach bezpieczniej jest w pierwszych 2 latach zwalczać chwasty mechanicznie. Gryzonie i zwierzyna płowa zawsze stanowią zagrożenie, szczególnie w okresach suszy, w sadach zbytnio zachwaszczonych. Powodują duże szkody także w jagodnikach. Dlatego chwasty powinny być niszczone systematycznie, w międzyrzędziach często koszone, a w rzędach eliminowane za pomocą metod chemicznych oraz mechanicznych. W sadach sprawdzamy obecność gryzoni poprzez obserwację tzw. żywych norek, kopców, uszkodzeń korzeni, pni, szyjki korzeniowej Szkody mogą wyrządzać myszy, nornice, karczowniki, nornik polny, bobry. Najbardziej efektywne jest zwalczanie gryzoni jesienią, zwykle w październiku. Można wykładać trutki w żywe norki lub specjalne pojemniki. Kontrolujemy i uzupełniamy ich zawartość. Przygotowanie obiektów przechowalniczych i zbiór owoców. Sprzęt do zbioru powinien być sprawny, pracownicy przeszkoleni nie tylko w zakresie techniki zbioru, ale także bhp. Istotna jest organizacja pracy i jej kontrola. Jakość pracy kontrolujemy w czasie zbioru (nazwiska osób zbierających zapisujemy kredą na skrzyniopaletach) oraz kilka godzin później przed wstawieniem do komór. Owoce powinny być zbierane z szypułkami, bez uszkodzeń i odgnieceń. Najpierw zbieramy te z dolnych i zewnętrznych partii drzew, potem z wnętrza i górnych części koron. Komory chłodnicze, sortownie i skrzyniopalety należy przed zbiorem wyczyścić, umyć i odkazić. Następnie sprawdzamy szczelność komór, dokonujemy napraw, modernizacji, uszczelniania. Te czynności najlepiej powierzyć specjalistom. W czasie transportu do chłodni owoce nie powinny być uszkadzane mechanicznie. Najlepiej nie stawiać skrzyniopalet w czasie zbioru na ziemi, a cały czas transportować je na wózkach czy platformach. Owoce silnie nagrzane powinny pozostać na noc, aby uległy wychłodzeniu, a dopiero nad ranem wstawia się je do komór. Te bardziej dojrzałe i wcześniejszych odmian ustawiamy oddzielnie. Dobrą praktyką przed wstawieniem skrzyniopalet do komór jest kontrola parametrów dojrzałości (test skrobiowy, jędrność, refrakcja). Dane zapisujemy na skrzyniopaletach. Przed zamknięciem komór sprawdzamy działanie wszystkich czujników i urządzeń kontrolnych. Za okienkami umieszczamy kontrolne partie owoców. Po zamknięciu komór schładzamy ich wnętrze. Dopiero po wychłodzeniu owoce mogą być traktowane preparatem 1-MCP. Po zmianie atmosfery obowiązkowo komorę szczelnie zamykamy. Zachowujemy także inne bariery związane z bhp. Drzwi chłodnicze powinny być wyposażone w tablicę ostrzegawczą informującą o zagrożeniach. Za bezpieczeństwo odpowiada właściciel obiektu. Kontrola pracy urządzeń chłodniczych i ustalających określone parametry KA i ULO. Kontrolę parametrów przechowywania sprawdzamy na panelu kontrolnym oraz na manualnych urządzeniach pomiarowych. Uzyskane wyniki zapisujemy w notatniku. Owady zapylające, gospodarka pasieczna. Wiemy już wiele, jak należy dbać o pszczoły. Coraz więcej w naszych sadach rozkładamy ulików z pszczołą samotnicą murarką ogrodową. Jednak często przypominamy sobie o nich późną jesienią. Wtedy larwy mogą już być spasożytowane. Nie ma z nich wiele pożytku. A wystarczyłoby zainteresować się murarką dużo wcześniej, aby umieścić uliki w bezpiecznym pomieszczeniu na czas przezimowania i prac związanych z pozyskiwaniem kokonów.