z upływem lat. Drewniana zabudowa tzw. Piecowiska 2

Transkrypt

1 Andrzej Przychodni Świętokrzyskie Centrum Archeologii Doświadczalnej w Nowej Słupi, jako miejsce realizacji projektu Człowiek i Żelazo w pierwszych wiekach naszej ery szansą na rozwój archeoturystyki na Kielecczyźnie. Powołany przez Kazimierza Bielenina i Mieczysława Radwana Zespół Historii Polskiej Techniki Hutniczej i Odlewniczej Zakładu Historii Nauki i Techniki PAN (Bielenin 1992, 6; 2006, 13), wspólnie z Muzeum Świętokrzyskim w Kielcach i Akademią Górniczo-Hutniczą w Krakowie rozpoczął w 1955 roku systematyczne badania licznych śladów starożytnej metalurgii żelaza na terenie Gór Świętokrzyskich (por. Ryc. 1). W roku 1960 powstało Muzeum Starożytnego Hutnictwa Świętokrzyskiego w Nowej Słupi (por. Bielenin 1992, ). W sąsiedztwie muzeum Mieczysław Radwan już w roku 1962 podjął, równolegle do wykopalisk archeologicznych i prac inwentaryzacyjnych, badania doświadczalne, mające na celu odtworzenia starożytnego procesu dymarskiego (por. Bielenin 1992, 55-59). Badania eksperymentalne, z inicjatywy działaczy kieleckiego PTTK, zostały w roku 1967 przekształcone w pokaz o publicznym charakterze (Ryc. 2, 3). Inicjatywa ta została powszechnie przyjęta i obecnie znana jest, jako popularna impreza nosząca nazwę Dymarki Świętokrzyskie (Bielenin 1992, ). Scenografia tego widowiska pozostawała jednak całkowicie oderwana od realiów wynikających nawet z ówczesnego stanu wiedzy o okresie rzymskim. Wynikało to nie tyle z niewiedzy, co raczej z ignorowania tego aspektu przez grono naukowców skupionych głównie nad odtworzeniem procesu redukcji bezpośredniej 1. Przedmiotem zainteresowania osób prowadzących eksperymenty była głównie technologia procesu dymarskiego i starania o jak największy postęp w pracach nad jego rekonstrukcją. Utrzymanie prezentacji dymarkowych w konwencji nawiązującej do rzeczywistości pradziejowej nie było zapewne wówczas istotne. Dlatego chyba pozwolono na dosyd swobodną kreację wizji związanej z czasami działania okręgu hutniczego w Górach Świętokrzyskich (por. Bielenin 1992, 215). W wizji tej znalazły się postaci wojów w dziwnych hełmach wytworzonych na bazie kasków motocyklowych czy też giezła hutników odwołujące się zapewne do legend o Piaście Kołodzieju (Ryc.4). Można było również dostrzec inne elementy historycznej scenografii parad, podczas których z Rudek do Nowej Słupi dowożono rudę żelaza na wozach zaprzężonych w konie. Obraz ten oczywiście nie był stały i jednorodny; zmieniał się 1 Oprócz wymienionych uprzednio pionierów badao, można wymienid Adama Mazura, Elżbietę Nosek czy Wacława Różaoskiego.

2 z upływem lat. Drewniana zabudowa tzw. Piecowiska 2 była dosyd swobodną interpretacją prastarego grodu, który miał chronid teren dymarskich eksperymentów. Znajdowały się tu również elementy związane ze sferą kultu, czyli rodzaj Świętego Gaju inspirowanego mitologią słowiaoską i ludowymi legendami. Folklor ludowy stał się jednocześnie idealnym wypełnieniem tego, czego nie można było wykreowad na bazie dosyd wysublimowanych wyobrażeo o czasach dymarzy świętokrzyskich, którzy na dodatek często byli identyfikowani z naszymi przodkami. Można nadmienid, że taka identyfikacja ma czasem miejsce i współcześnie. Obok wskazanych wcześniej przyczyn, należy zwrócid uwagę, że jednym z istotniejszych powodów prezentowania dymarkowej scenografii w sposób powyżej opisany, było stałe zainteresowanie i zaangażowanie władz PRL oraz czynników partyjnych, które pozwalało trwad temu przedsięwzięciu nawet w czasach kryzysu ekonomicznego i stanu wojennego. Odczuwalnym do dziś skutkiem ubocznym tego okresu prosperity jest przeświadczenie wielu osób o bezwzględnej świetności dawnych Dymarek i powstałego za ich sprawą w latach 70. i 80. ubiegłego stulecia sielsko słowiaoskiego obrazu starożytnego hutnictwa w Górach Świętokrzyskich (por. Banaś, Przychodni 2003, 21-23). Trudno z tym przeświadczeniem i przywiązaniem do wytworzonej tradycji dyskutowad czy walczyd. Celem powyższego opisu nie jest też dyskredytowanie tego dziedzictwa a wskazanie, że chociaż stanowi o barwnej historii omawianego przedsięwzięcia, nie można go obecnie uznad za wzór do naśladowania, zwłaszcza wobec nowych wyzwao, które w naturalny sposób wskazują na potrzebę wykorzystania Dymarek dla promocji regionu świętokrzyskiego, jako całości. Niemal całkowicie zmieniły się jednak uwarunkowania społeczno-ekonomiczne dla takiej formy promocji. Zostało to zauważone przez władze samorządowe już ponad 10 lat temu. Należy mied również na uwadze reformę administracyjną kraju w roku 1998 i stopniową zmianę znaczenia samorządów lokalnych, które zwłaszcza po tej dacie zaczęły zupełnie inaczej traktowad swe lokalne dziedzictwo. Mit świetności towarzyszący Dymarkom spowodował np. bardzo ambicjonalne traktowanie programu tej imprezy, co przejawia się szczególnie w chęci utrzymania jej masowego charakteru. Kwestie związane z popularyzacją wyników badao naukowych, które przecież dały asumpt do powstania tego przedsięwzięcia, szczęśliwie pozostawiono do realizacji środowisku skupionemu wokół problematyki starożytnego hutnictwa żelaza w Górach Świętokrzyskich. Niestety, w szerszej świadomości nie zapisały się zmiany, które zaistniały również w tym środowisku, co wynika ze zdawkowej wiedzy na temat tego, jak obecnie przebiegają badania nad zjawiskiem, które spowodowało powstanie swoistego fenomenu socjologicznego, jakim bez wątpienia są Dymarki Świętokrzyskie. Skutkiem jest kolejny mit o ciągłym prowadzeniu przez środowisko krakowskie badao nad hutnictwem świętokrzyskim. Prace te, co prawda, nadal cieszą się 2 Teren, na którym od roku 1971 odbywały się pokazy uzyskiwania żelaza w piecach dymarskich (por. Orzechowski 2003, s. 28).

3 patronatem prof. dr hab. Kazimierza Bielenina (por. Bielenin 2002, 2006) i uczestniczą w nich naukowcy z Akademii Górniczo-Hutniczej 3, jednak od ponad 20 lat badania terenowe i współpracę z metalurgami prowadzi miejscowe środowisko archeologów 4, którzy zainicjowali powstanie Świętokrzyskiego Stowarzyszenia Dziedzictwa Przemysłowego (ŚSDP) 5, częściowo tylko nawiązującego do działalności Towarzystwa Przyjaciół Górnictwa Hutnictwa i Przemysłu Staropolskiego (TPHiPS) - organizatora Dymarek w latach TPGHiPS w roku 1971 wykupiło tereny, na których odbywała się impreza, jednak na skutek problemów finansowych w drugiej połowie lat 90. XX wieku doszło do sprzedaży tych nieruchomości na rzecz osób prywatnych. Uprzednio gmina podjęła próbę komunalizacji przedmiotowych działek, co przyspieszyło decyzję o sprzedaży gruntów przez stowarzyszenie. W roku 1998 nastąpiło przejęcie organizacji imprezy przez gminę Nowa Słupia. Towarzystwo zajęło się wyłącznie organizacją pokazu wytopu żelaza. W styczniu roku 1999 doszło do rozwiązania TPGHiPS. Grupa byłych członków tej organizacji oraz osoby uprzednio w niej nie zrzeszone powołały wspomniane powyżej ŚSDP w kwietniu 1999 roku. Kontakty z miejscowym samorządem związane z projektem odnowy Dymarek Świętokrzyskich, zaproponowanym przez nowe stowarzyszenie, obarczone jednak były spuścizną po TPGHiPS, co z pewnością nie służyło szybkiemu wdrożeniu niezbędnych zmian. Relacje Świętokrzyskiego Stowarzyszenia Dziedzictwa Przemysłowego i gminy Nowa Słupia w odniesieniu do Dymarek Świętokrzyskich wydają się w wielu aspektach zbliżone do sytuacji związanej z realizacją Festiwalu Słowian i Wikingów na Wolinie. W obu przypadkach mamy do czynienia z powstaniem festynu z inicjatywy czynników zewnętrznych. W przypadku zachodniopomorskiej imprezy idea popularyzacji lokalnego dziedzictwa jest jednak kontynuowana przez Stowarzyszenie Centrum Słowian i Wikingów 6 zawiązane przez mieszkaoców Wolina, którzy wystąpili z inicjatywą budowy skansenu archeologicznego i realizowali to zamierzenie z pozyskanych przez siebie środków. Casus Dymarek jest wciąż związany z koordynacją prac badawczych, eksperymentalnych i pokazów przez osoby spoza lokalnej społeczności, chociaż samorząd gminny identyfikuje się z marką imprezy i jej tradycjami, m.in. poprzez budowę ze środków własnych i pozyskanych z Unii Europejskiej infrastruktury służącej prezentacjom (por. niżej). Z pewnością oba zjawiska różnią tradycje, które zwłaszcza w przypadku 3 Dr. hab. inż. Mirosław Karbowniczek, dr inż. Ireneusz Suliga (por. Suliga, Karbowniczek, Góra, Orzechowski 2002; Karbowniczek 2006; Suliga 2006) 4 Obecnie badania archeologiczne nad różnymi zagadnieniami związanymi ze starożytnym hutnictwem świętokrzyskim prowadzą: Szymon Orzechowski, Andrzej Przychodni, Daniel Czernek, Urszula i Artur Jedynak i Kamil Kaptur

4 Dymarek obciążone są wcześniej wspomnianymi naleciałościami i konfliktami. Niewątpliwym atutem Dymarek jest jednak fakt, że popularyzacją wiedzy o wynikach badao nad starożytnym hutnictwem świętokrzyskim zajmują się osoby rzeczywiście prowadzące te badania (por. Hutnictwo świętokrzyskie ; W świętokrzyskiej kuźni ; 50 lat badao ; Orzechowski i in. 2008). Nie mamy więc do czynienia z reinterpretacją przekazu a z formą, która wydaje się wierna odtwarzanym źródłom 7. Należy przy tym zauważyd, że nastąpiła istotna ewolucja tego przekazu od prezentacji efektów eksperymentu naukowego do pokazów obejmujących dosyd szeroki kontekst archeologiczny i historyczny, nawiązujących bezpośrednio do realiów życia codziennego w pradziejach. Niewątpliwie dla działaczy ŚSDP Dymarki były i są przede wszystkim narzędziem popularyzacji wyników badao naukowych, już nie tylko bezpośrednio związanych z problematyką metalurgii żelaza, ale także z promocją archeologii okresu rzymskiego. Kompromis z populistycznymi elementami tego przedsięwzięcia wydawał się niezbędny, skoro nie zajmując się tym, co działo się poza tzw. Piecowiskiem, można było za jego ogrodzeniem poszerzad prezentacje o nowe elementy czy dopracowywad istniejące rekonstrukcje lub zapraszad wykonawców z kraju i z zagranicy, wymieniad z nimi doświadczenia oraz notowad przychylnośd publiczności i jej rosnące zainteresowanie. Skutkiem ubocznym stopniowego utrwalenia się podziału festynu na dwa oddzielne sektory była pewna izolacja Piecowiska w Nowej Słupi, które stało się miejscem ignorowanym przez częśd publiczności podążającą w górę ulicy Świętokrzyskiej wzdłuż kolorowych straganów w kierunku sceny pod lasem, gdzie odbywały się występy estradowe. Program Dymarek, jako całośd, stał się bardzo rozbudowany a zarazem kosztowny. Wynikało to z równoległego rozwoju części edukacyjnej i rozrywkowej ale również z rosnących kosztów dzierżawy gruntów, obsługi, ochrony, materiałów i energii. Organizacja zyskała jednak wymiar bardziej profesjonalny, dzięki coraz lepszemu przygotowaniu do realizacji zadania przez Gminny Ośrodek Kultury w Nowej Słupi z siedzibą w Rudkach. Trudno obecnie o jednoznacznie zdefiniowanie charakteru Dymarek, które są jednocześnie festynem archeologicznym i imprezą o ludycznym, stricte rozrywkowym charakterze. Kwestia ustalenia właściwych proporcji pomiędzy jakże różnymi częściami przedsięwzięcia, w znacznej mierze zupełnie niezależnymi od siebie, jest wciąż przedmiotem dyskusji. Festyny archeologiczne nie są dziś żadnym novum. Zapoczątkowane w roku 1994 przez Muzeum Archeologiczne w Biskupinie, czy nawet wcześniej poprzez pokazy na terenie tzw. wioski neolitycznej w Krzemionkach, odbywają się obecnie w wielu miejscach i dotyczą różnych zagadnieo. Również przygotowywanie dobrej jakości rekonstrukcji czy replik związanych z interesującym nas 7 Oczywiście należy w tym miejscu zastrzec, że wskazana wiernośd źródłom archeologicznym jest proporcjonalna do stanu bazy źródłowej podlegającej interpretacji.

5 szczególnie okresem rzymskim jest zjawiskiem często spotykanym, także w Polsce. Miało to istotny wpływ na możliwości dokonania jakościowych zmian, również w odniesieniu do formy i zakresu prezentacji w ramach dymarkowego projektu, który określono mianem Człowiek i Żelazo w pierwszych wiekach naszej ery (por. Banaś, Przychodni 2003; Przychodni 2006). Rozwój ten jednak nie może byd porównywalny do biskupioskiej marki, bo Dymarki nie stały się tak, jak Biskupin symbolem utrwalonym w podręcznikowym przekazie i świadomości kilku pokoleo Polaków, pomimo tego, że również im towarzyszył nimb prasłowiaoskości i zachwyt nad umiejętnościami technicznymi przodków. Pomimo pionierskich i szczytnych założeo dla działalności Muzeum Starożytnego Hutnictwa Świętokrzyskiego, nie zostało ono, z różnych względów, ośrodkiem, który można by uznad za organizacyjne centrum popularyzacji wiedzy o metalurgii żelaza w regionie (por. Bielenin 1992, ). Muzeum spełnia dziś głównie funkcję ekspozycyjną, a w województwie świętokrzyskim, czy poza nim, nie ma możliwości wskazania instytucji, która takim ośrodkiem dyspozycyjnym mogłaby się bez wątpliwości mienid. Żaden z podmiotów wcześniej silnie zaangażowanych w badania hutnictwa świętokrzyskiego, w tym Naczelna Organizacja Techniczna organizator muzeum w Nowej Słupi, nie kontynuuje obecnie tych badao. Stały się one natomiast domeną osób skupionych w ŚSDP. Chociaż w pracach badawczych nadal uczestniczą przedstawiciele różnych ośrodków naukowych, ich zaangażowanie powiązane jest obecnie w większym stopniu z działalnością stowarzyszenia niż instytucji, w których pracują. Stowarzyszenie społeczne, chociaż jego cele statutowe są zbieżne z funkcją spełnianą przez jednostki muzealne lub naukowo-badawcze, nie dysponuje jednak możliwościami takich podmiotów, wynikającymi np. z zapewnienia stałego finansowania działalności z budżetu paostwa. Można równocześnie zauważyd, że aspiracje samorządu lokalnego nie są bezpośrednio związane z aspektem naukowo-badawczym Dymarek Świętokrzyskich, chociaż niewątpliwie dotyczą one wykorzystania również tej sfery dla rozwoju turystyki czy promocji gminy. Nie jest to jednak równoznaczne z chęcią finansowania badao. Powyższe uwagi wskazują znaczną odmiennośd sytuacji Nowej Słupi w stosunku do Biskupina czy np. nowopowstałego ośrodka w Trzcinicy Karpackiej Troi, zarządzanego przez Muzeum Podkarpackie w Krośnie. Inauguracja działalności Centrum Kulturowo Archeologicznego w Nowej Słupi w roku 2011 miała byd zwieoczeniem wysiłków ukierunkowanych na promocję wyników badao nad hutnictwem żelaza i okresem rzymskim na ziemiach polskich oraz relacjach kulturowych pomiędzy terenami Europy Środkowej a obszarem Imperium Rzymskiego. Koncepcja nowego ośrodka zakładała przede wszystkim powstanie rekonstrukcji nawiązujących do konkretnych obiektów i zjawisk znanych ze źródeł archeologicznych, ze szczególnym uwzględnieniem wyników badao nad okręgiem metalurgicznym w Górach Świętokrzyskich. Nazwa Świętokrzyskie Centrum Archeologii

6 Doświadczalnej została nadana przez autorów koncepcji 8 - działaczy ŚSDP i znalazła się w projekcie budowlanym przygotowanym przez pracownię Władysława Markulisa, jako częśd inwestycji pn. Rewitalizacja terenów dymarkowskich 9. Projekt obejmował również inne funkcje, które gmina Nowa Słupia postanowiła zrealizowad na terenie Piecowiska i działkach pozyskanych od Świętokrzyskiego Parku Narodowego na wschodnim stoku Łyśca. Przywiązanie do części estradowej Dymarek Świętokrzyskich znalazło swój wyraz w budynku tzw. amfiteatru. Na części terenu objętego inwestycją zaprojektowano również boisko sportowe, które miało służyd położonej w pobliżu szkole, jednak dotychczas nie doszło do realizacji tego zamierzenia. Zgromadzenie kilku mocno zróżnicowanych funkcji w obrębie jednego zespołu, który, jako całośd nazwano teraz Centrum Kulturowo-Archeologicznym w Nowej Słupi, zważywszy na dostępną dla realizacji programu przestrzeo 4 ha, nie wydaje się najszczęśliwszym rozwiązaniem (Ryc. 5). Koncepcja Świętokrzyskiego Centrum Archeologii Doświadczalnej powstała m.in., jako efekt rozwoju projektu Człowiek i Żelazo w pierwszych wiekach naszej ery. Już w roku 2002 zwrócono uwagę, że Piecowisko w Nowej Słupi nie posiada powierzchni i infrastruktury umożliwiającej jednocześnie swobodne uczestnictwo w pokazach. Obserwacja ta wiązała się z obecnością ok. 75 prezenterów i znacznej liczby widzów na przestrzeni ok. 1,5 ha. Trudno jednoznacznie określid liczebnośd publiczności na Piecowisku w latach ale z pewnością Dymarki, jako całośd, były odwiedzane corocznie przez ok tysięcy widzów w ciągu dwóch dni. Liczba prezenterów również zwiększała się sukcesywnie od kilkunastu osób w roku 1999 po 175 w roku Ostatnia realizacja Dymarek Świętokrzyskich, połączona z otwarciem nowego ośrodka ekspozycyjnego, wiązała się z uczestnictwem ponad 25 tysięcy turystów. Pomimo tego, że częśd rozrywkowa imprezy znajdowała się poza terenem pokazów, w świetle poczynionych obserwacji można przypuszczad, że większośd osób przybyłych na Dymarki odwiedziła Centrum. Wydaje się to pozytywną prognozą ale jej weryfikacja jest uzależniona od wdrożenia stałej działalności Centrum, nie obejmującej wyłącznie 2 dni imprezy masowej, jak również od tego, na czym polegad będzie owa działalnośd Wg Kroniki Świętokrzyskiej (nr 2/2011: maj-czerwiec-lipiec-sierpieo) pisma samorządu gminy Nowa Słupia - w maju 2007 r. gmina złożyła fiszkę do Urzędu Marszałkowskiego dotyczącą realizacji projektu Rewitalizacja terenów dymarkowskich. W roku 2009 zakwalifikowała się do dofinansowania ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego pod nazwą Rewitalizacja małych miast. W 2010 r. wójt gminy Nowa Słupia Wiesław Gałka podpisał z marszałkiem województwa Adamem Jarubasem umowę o dofinansowaniu projektu, którego całkowita wartośd wyniosła 4 mln 70 tys. zł, w tym koszty kwalifikowane 3 mln 199 zł. Dofinansowanie ze środków Unii Europejskiej obejmowało 60 % wartości inwestycji (kosztów kwalifikowanych). Inwestycję zrealizowano w okresie

7 W Europie funkcjonuje wiele ośrodków, które były inspiracją dla twórców koncepcji Świętokrzyskiego Centrum Archeologii Doświadczalnej. Jednak, czy działalnośd powstałego w Nowej Słupi ośrodka będzie mogła nawiązywad do trendów, które wydają się tak powszechne w Europie Zachodniej? Udzielenie odpowiedzi na to pytanie nie jest wcale proste. Trudno bowiem odwoływad się do świadomości znaczenia archeologicznego dziedzictwa u naszych rodaków w sposób analogiczny, jak czyni się to w Niemczech, Danii, Holandii czy Francji, gdzie uczestnictwo w wydarzeniach promujących wyniki badao archeologicznych można wręcz uznad za utarty zwyczaj. Dymarki są dotychczas przykładem promocji dziedzictwa przeszłości przy okazji zabawy i zbioru atrakcji z owym dziedzictwem nie mających nic wspólnego. Pomimo niewątpliwego rozwoju prezentacji na Piecowisku, całokształt Dymarek nie zmienił się aż tak bardzo, chociaż wzmiankowana tu komercyjna otoczka odznacza się zdecydowanie inną jakością niż w latach 70. czy 80. XX wieku. Szczęśliwie większośd kontrowersyjnych elementów, które z biegiem lat przylgnęły do Dymarek została odseparowana od terenu Piecowiska a obecnie Centrum Kulturowo-Archeologicznego. Aby możliwe było krytyczne odniesienie się do wyszczególnionych powyżej problemów, niezbędne jest przedstawienie elementów i założeo projektu Człowiek i Żelazo w pierwszych wiekach naszej ery dedykowanego przedmiotowemu Centrum (por. W świętokrzyskiej kuźni, 23-62; Orzechowski i in. 2008). Podstawowym i stałym składnikiem tego programu jest przedstawienie pełnego cyklu produkcji żelaza w Górach Świętokrzyskich w okresie rzymskim z wykorzystaniem pieców dymarskich typu kotlinkowego (por. Bielenin 1973, Pleiner 2006). Jego rozwinięciem stała się rekonstrukcja piecowiska dymarskiego (por. Bielenin 1992, ) i systemu pracy takiego zespołu obiektów (Ryc. 6). Warsztat hutniczy obejmuje również prażaki rudy i mielerze do zwęglania drewna oraz kopalnię rudy żelaza. Aby przybliżyd zwiedzającym różne sposoby eksploatacji rudy, na Piecowisku dokonano rekonstrukcji elementów kopalni głębinowej odkrytej w Rudkach, koło Nowej Słupi, w formie dwóch szybów połączonych chodnikiem (por. Ryc. 7) zlokalizowanym na głębokości 3 m od powierzchni gruntu (por. Bielenin 1992, ; Czernek 2006). Rozbudowa Centrum umożliwiła próbę odtworzenia kilku warsztatów piecowisk w różnych układach przestrzennych. System tzw. uporządkowanego piecowiska został po raz pierwszy zaprezentowany w ramach projektu już w roku 2000 (Ryc. 8). Warsztat kowalski uzupełniał ten zespół, jako miejsce umożliwiające obtapianie łupki żelaznej uzyskanej w ramach procesu 10, chociaż jego podstawową 10 Należy zastrzec, że obecne wyniki eksperymentów dymarskich nie pozwalają na rekonstrukcję procesu w pełni odzwierciedlającą efekty pracy starożytnych hutników (por. artykuł Szymona Orzechowskiego w niniejszym tomie). Uzyskanie żelaza dymarskiego jest jednak możliwe i ostatnio dwukrotnie w latach 2009 i 2010 eksperymentatorzy duoscy prowadzili na Dymarkach pokazy zakooczone obkuwaniem zanieczyszczonej łupki żelaznej.

8 funkcją był przede wszystkim pokaz wykonywania drobnych narzędzi i przedmiotów codziennego użytku z gotowego surowca (Sławioski 2003). Prezentacja narzędzi, ozdób czy broni pozwala bowiem na ocenę wydajności antycznych warsztatów, w tym porównanie technologii kowalskich stosowanych na terenie Barbaricum, z tymi, które uznaje się za charakterystyczne dla prowincji rzymskich (Ryc. 9). Forma praktycznego pokazu jest często oparta o analizę oryginalnych zabytków (por. Sławioski 2005). Dosyd istotne w ramach dokonywanych eksperymentów jest również wskazanie specyfiki ośrodka świętokrzyskiego, czemu służą powtarzane z pewną częstotliwością prelekcje. Już od roku 2009 roku pokaz hutniczy odbywa się w konwencji technologicznych porównao, których dokonywano pierwotnie do obiektów znanych z terenu Danii, odtwarzanych przez specjalistę z Heltborg Museum 11 - Jensa Jørgena Olesena (por. przypis 10) a następnie zaproszono do współpracy również ekipy z Mazowsza (Ryc. 10) i Śląska 12. Efektem pracy kolegów z ośrodka dolnośląskiego (Ryc. 11) jest budowa rekonstrukcji dużego pieca dymarskiego w oparciu o źródła z terenu miejscowości Tarchalice, gmina Wołów (por. Hołubowicz 1954; Madera 2002, 69; Pleiner 2006, 140). W najbliższej przyszłości przewiduje się również trwałą rekonstrukcję zespołu pieców dymarskich z Igołomi, gm. Igołomia- Wawrzeoczyce, województwo małopolskie (por. Reyman 1952; Pleiner 2006, 138, ryc. 3.6). Zespół urządzeo hutniczych planowany do odtworzenia na podstawie znalezisk z Martys (por. Domerque i in. 1993) wydaje się ciekawym dopełnieniem omawianych porównao o aspekt hutnictwa żelaza na terenie prowincji rzymskich. Wielowątkowośd pokazów dymarskich pozwoli, miejmy nadzieję, na wykreowanie w Nowej Słupi ośrodka wymiany doświadczeo i prezentacji efektów prac eksperymentalnych związanych z antyczną czarną metalurgią sensu lato. Jedną z najbardziej istotnych form przekazu są pokazy rzemieślnicze, które gromadzą najliczniejszą grupę prezenterów. Nie powinno to budzid wątpliwości czy zdziwienia, bo właśnie pokazy różnorodnych aspektów działalności ludzi zamieszkujących niegdyś południową oraz centralną częśd ziem polskich, pozwalają na przedstawienie stosunkowo kompletnego obrazu życia codziennego w okresie rzymskim. Nie rozpatrujemy w tym przypadku ich bezpośredniego wpływu na naszą kulturę narodową, ale wskazujemy ewidentny wpływ na rozwój tego, co zwykliśmy nazywad cywilizacją europejską. Dlatego prezentacja obejmuje również wpływy celtyckie, dominujące przed okresem nasilenia impulsów kulturowych z terenu prowincji rzymskich 13 (Ryc. 12). Rozwój Od roku 2010 w projekcie uczestniczą pracownicy Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego w Pruszkowie, a w roku 2011 przyjęli zaproszenie do współpracy przedstawiciele Muzeum Miejskiego Wrocławia oddział Muzeum Archeologiczne oraz Ekomuzeum Dymarki w Tarchalicach. 13 Wprowadzenie do projektu elementów powiązanych z kulturą lateoską nastąpiło za sprawą członków stowarzyszenia Celtica (

9 umiejętności rzemieślniczych ze wskazaniem nawet odleglejszych odniesieo czasowych (wczesna epoka żelaza), pozwala prześledzid, jak wyglądały różnorodne prądy, które kształtowały kulturę materialną i duchową wielu ludów. Odniesienia do terenu Imperium Rzymskiego wskazują, z jednej strony na kierunek oddziaływao stylistycznych, z drugiej zaś dają kolejną sposobnośd porównania prezentowanych umiejętności i wyrobów oraz technicznych możliwości. W asortymencie proponowanych pokazów mieści się większośd praktycznych umiejętności znanych za pośrednictwem źródeł archeologicznych. Szczególne znaczenie posiadają te powiązane z metalurgią (kowalstwo, brązownictwo, złotnictwo), jako najbardziej korespondujące z eksperymentami hutniczymi. Istotne są również inne prezentacje, które stanowią ilustrację zaspokajania różnorodnych potrzeb ludności kultury przeworskiej czy wielbarskiej oraz mieszkaoców rzymskich prowincji. Niewątpliwe jednym z najistotniejszych jest garncarstwo, nie tylko z uwagi na fakt, że ceramika nadal pozostaje jednym z kluczowych źródeł archeologicznych, często decydującym o wyróżnianiu stylów i kultur (por. Matoga i in. 2008). Dla widzów z pewnością najciekawsze są pokazy garncarskich umiejętności, wśród których można wymienid wykonywanie naczyo ręcznie - z taśm i wałków, obtaczanie, toczenie na kole czy odciskanie z form (technika stosowana w prowincjach rzymskich w przypadku tzw. terra sigillata czy lampek oliwnych). Ceramika oczywiście nie oznacza wyłącznie form naczyniowych, stąd asortyment możliwych do prezentacji wyrobów i technik ich wykonywania jest bardzo szeroki. Inne czynności związane z przygotowywaniem masy ceramicznej, wykaoczaniem gotowych wyrobów czy wreszcie ich wypałem decydują o komplementarności pokazów. Zwłaszcza wypał naczyo w piecach lub zagłębionych ogniskach należy do elementów prezentacji cieszących się znacznym zainteresowaniem odbiorców (Ryc. 13). Stąd koniecznośd przygotowania docelowego zaplecza dla tej grupy pokazów była dosyd istotna. W tym celu powstał zespół dwóch pieców garncarskich wraz z jamą przypiecową, odtworzony na podstawie struktur (piece 3/1952 i 4/1952) odkrytych i udokumentowanych w Igołomi pod Krakowem (por. Dobrzaoska 1990, 151, Tabl. LXI). Również w strefie rzymskiej przewidziana jest budowa obiektów o charakterze przemysłowym w postaci wcześniej wspomnianych urządzeo hutniczych i pieca do wypału naczyo terra sigillata, zrekonstruowanego na podstawie jednego z obiektów odkrytych w nadreoskim Rheinzabern (por. Schulz, Schellenberger 1996, 18, Ryc. 5) 14. Przypisanie struktur powstających na terenie Centrum konkretnym rzemiosłom wynikało z konieczności zapewnienia prezenterom maksymalnie dobrych warunków do ekspozycji. Jednocześnie rekonstrukcje domostw opierały się na udokumentowanych w czasie badao archeologicznych pozostałościach budynków kultury przeworskiej, w obrębie których stwierdzono ślady prowadzonej 14 Rekonstrukcja naczyo prowincjonalno rzymskich realizowana jest m.in. w ramach projektu Antiquitas (

10 działalności rzemieślniczej. Dlatego przynajmniej w stosunku do części odtwarzanych struktur istnieje możliwośd stwierdzenia, że są to budowle bezpośrednio nawiązujące do prezentowanego w nich lub obok nich rzemiosła. Podsumowując należy zaznaczyd, że przekrój rzemiosł eksponowanych w strefie barbarzyoskiej i rzymskiej jest znaczący, bo zwiedzający może zapoznad się z wykonywaniem przedmiotów z żelaza, srebra czy brązu, dowiedzied się o tajnikach pędzenia dziegciu i jego zastosowaniu, poznad różne techniki garncarskie i plecionkarskie, sposoby odróbki drewna, poroża, kości czy skóry ale także prześledzid umiejętności bardzo rzadko spotykane, jak produkcja paciorków szklanych, wyrobów z bursztynu czy układanie rzymskich mozaik. W wielu przypadkach wyroby rzemieślnicze odznaczają się artystycznym poziomem wykonania i tradycją części Dymarek realizowanej na Piecowisku stał się szeroki zakres autorskich prezentacji, które przygotowywane są przez twórców z terenu całej Polski i spoza jej granic reprezentujących różne instytucje i stowarzyszenia oraz działających indywidualnie 15. Obok rzemieślników, należy wymienid liczną grupę osób zajmujących się pokazami odnoszącymi się w sposób bardziej ogólny do realiów życia codziennego w okresie rzymskim 16. Wielowątkowośd prezentacji zyskała formę porównania dwóch bardzo zróżnicowanych, funkcjonujących niegdyś obok siebie rzeczywistości świata rzymskiego i świata tzw. barbarzyoców żyjących poza granicami imperium. Dokonanie perspektywicznego skrótu i przeniesienie elementów związanych z życiem codziennym na terenie cesarstwa rzymskiego w miejsce, gdzie w rzeczywistości w takiej formie one nie funkcjonowały, jest zabiegiem uzasadnionym edukacyjnym charakterem Dymarek i samego Centrum (Ryc. 14). Trudno bowiem oczekiwad od zwiedzających właściwej percepcji przedstawianych im realiów bez zobrazowania elementów odnoszących się do terenu, który swymi oddziaływaniami nadał również nazwę okresowi działalności świętokrzyskich dymarzy. Określenie okres rzymski stało się dla publiczności z pewnością bardziej czytelne od 15 M.in. Muzeum Archeologiczne w Krakowie, Paostwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, Muzeum Archeologiczne w Biskupinie, Stowarzyszenie Centrum Słowian i Wikingów Jomsborg-Vineta z Wolina, Osada Krywicka z Brasławia na Białorusi, Stowarzyszenie Celtica, Stowarzyszenie Terra Ferrata, Świętokrzyskie Stowarzyszenie Dziedzictwa Przemysłowego, Muzeum Regionalne w Pioczowie, Pracownia Bisis z Sulejówka, PHU Lepiglina z Glinek Mokrych, Stowarzyszenie Hellas et Roma, Fundacja Terra Operta, Pracownia Artystyczna Eryk Popkiewicz, Stowarzyszenie Twórców Form Złotniczych. 16 W latach znaczną grupę wykonawców w ramach projektu stanowili studenci i absolwenci Instytutu Archeologii UJ, Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, Instytutu Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego i Instytutu Historii UMCS w Lublinie i Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Wielu z nich nadal uczestniczy w projekcie, częściowo reprezentując stowarzyszenia lub inne instytucje współpracujące z ŚSDP. Można dodad, że projekt Człowiek i Żelazo w pierwszych wiekach naszej ery jest stale wspierany przez Instytut Archeologii UJ a także uzyskał pozytywne recenzje m.in. Fundacji Monumenta Archaeologica Barbarica, Muzeum Śląska Opolskiego i Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego. Korzystając z okazji pragniemy serdecznie podziękowad tym podmiotom za udzielone wsparcie.

11 momentu pojawienia się w projekcie rzymskiej legacji w roku Rozwój prezentacji dotyczących terenu prowincji rzymskich czy budowa elementów infrastruktury określonych strefą rzymską w ramach Centrum, nie jest zatem pretekstem do kreacji legendy o rzymskiej faktorii lub stacji funkcjonującej w Nowej Słupi, albo nawiązaniem do wygłaszanych niegdyś poglądów o eksporcie świętokrzyskiego żelaza do Imperium Rzymskiego (por. Bielenin 1992, 199). Odtworzenie fragmentu limesu rzymskiego i kilku aspektów (Ryc. 15) związanych z rzemiosłem oraz życiem codziennym w strefie, w rzeczywistości dosyd odległej od terenów ziem polskich, stanowi dla prezentacji rodzaj historycznej otoczki, umożliwiającej zobrazowanie różnorodnych kontaktów pomiędzy dwoma różnymi światami. Porównanie to pozwala również na łatwiejsze uzmysłowienie sobie, jak często operujemy w odniesieniu do okresu rzymskiego opiniami o charakterze obiegowym, mocno odbiegającymi od obecnego stanu wiedzy. Profesjonalna prezentacja omawianych dwóch odrębnych, ale podlegających wzajemnym wpływom, stref jest, obok zagadnieo związanych z metalurgią żelaza, podstawową misją dymarkowego projektu. Niekwestionowany wpływ kultury antycznej również na kształtowanie polskiej kultury narodowej pozwala, poprzez pokazy odnoszące się nieco szerzej do spuścizny antyku, na dotarcie do archetypów pojęd i zachowao towarzyszących odbiorcy w życiu codziennym. Podkreślenie ciągłego oddziaływania cywilizacji grecko-rzymskiej na mieszkaoców współczesnej Europy umożliwia widzom odkrycie korzeni własnej tożsamości w zestawie prezentowanych zagadnieo. Szczególnie edukacyjną rolę posiadają w tym przypadku inscenizacje i happeningi przygotowane przez fundację Terra Operta 18 (Ryc. 16), stowarzyszenie Hellas et Roma 19 czy odniesienia do antycznej wojskowości (Ryc. 17) w prezentacjach grup odtwarzających barwę i broo rzymskich legionów (Legio XIIII GMV czy Legio XXI Rapax 20 ). Działania profesjonalistów, współtworzących projekt Człowiek i Żelazo w pierwszych wiekach naszej ery można rozpatrywad w kilku płaszczyznach: Prezentacja stroju, ozdób i zróżnicowania w obrębie zwyczajów dotyczących ubioru; Prezentacja zróżnicowania w odniesieniu do uzbrojenia i sposobów walki; 17 Na Dymarkach w roku 2001 miała miejsce pierwsza prezentacja z udziałem członków obecnego stowarzyszenia Pro Antica ( wówczas zaangażowanych w realizację projektu Instytutu Historii Uniwersytetu im. Marii Curie Skłodowskiej w Lublinie pn. Legionista rzymski prowadzonego przez dr Stanisława Ducina. Punktem odniesienia dla tej grupy prezenterów jest stale historia, uzbrojenie oraz życie codzienne żołnierzy rzymskich z Legio XIIII Gemina Martia Victrix

12 Prezentacja różnorodnych rzemiosł, zarówno w formie pokazów czynności, jak i gotowych wyrobów oraz używanych narzędzi; Prezentacja znanych ze źródeł zwyczajów i życia codziennego w formie happeningów, inscenizacji i pokazów różnorodnych czynności; Bezpośrednie kontakty z publicznością celem przekazania w przystępnej formie kluczowych informacji o projekcie i dokonywanych pokazach; Organizacja warsztatów dla publiczności i jej angażowanie w różne formy, które mają za zadanie pogłębienie interakcji; Działalnośd promocyjna zachęcająca widzów do udziału w projekcie; Pokazy o charakterze widowiskowym, będące jednocześnie najbardziej rozrywkową formą przekazu. Należy w tym miejscu nieco przybliżyd aspekt widowiskowości pokazów. Stopniowy rozwój projektu Człowiek i Żelazo w pierwszych wiekach naszej ery spowodował znaczący przyrost, nie tylko liczby prezenterów. Zmienił się również sposób oddziaływania na widza, w którym istotną rolę zaczęły odgrywad pokazy skupiające jednorazowo zainteresowanie większej grupy publiczności. Nie jest to zjawisko dla Dymarek nowe lub niespotykane, bo przecież rozbicie pieca dymarskiego, jako kulminacja hutniczego pokazu jest do tej pory rodzajem widowiska o gremialnym charakterze. Porównywanie umiejętności eksperymentatorów i możliwości związanych ze stosowanym surowcem oraz prezentacja przekroju przez stosowane w okresie rzymskim obiekty produkcyjne sprzyja pogłębianiu atmosfery skupienia na umiejętnościach starożytnych w zakresie metalurgii żelaza. Z pewnością w nowych uwarunkowaniach terenowych pokazy hutnicze wymagają jeszcze pewnego przemodelowania, ale przeznaczenie terenu dawnego Piecowiska praktycznie wyłącznie na te prezentacje pozwala na ich uniezależnienie od innych elementów i zwiększenie zainteresowania efektami pracy hutników. Stają się one dzięki temu bardziej namacalne, ponieważ osoby zainteresowane mogą obecnie na kilku stanowiskach prześledzid całośd procesu od przygotowywania rudy i pieców 21 po uzyskanie kowalnego kęsa żelaza. Można przy tym dodad, że nie byłoby to możliwe bez współpracy z eksperymentatorami z różnych ośrodków. 21 Chociaż pokazy dotyczą obecnie wyłącznie pieców kotlinkowych, których zasadnicze elementy konstrukcji są podobne, to zróżnicowanie widoczne jest poprzez stosowanie odmiennych rozwiązao w odniesieniu do szybów, które wyłącznie w przypadku pieców typu świętokrzyskiego wykonywane są z kształtek lessowych, pozostałe zaś z wałków i taśm glinianych, czasem przy użyciu elementów drewnianych. W trakcie eksperymentalnych

13 Od momentu pojawienia się na Piecowisku nowych grup odtwarzających różnorodne aspekty życia codziennego w okresie rzymskim i kontaktów pomiędzy Imperium Rzymskim a tzw. Barbaricum, okazało się, że rozbicie pieca dymarskiego nie może byd jednocześnie finałem prezentacji. Wynikało to z przyjęcia do programu szeregu nowych inscenizacji, pokazów (Ryc. 18) i happeningów, których częśd odbywała się już po zakooczeniu zasadniczego pokazu hutniczego. Obecnie mają one miejsce w różnych strefach Centrum, stąd ich czas trwania czy liczba nie są ostro limitowane. Trzeba przy tym wspomnied, że wszelkie pokazy z użyciem ognia i widocznym oddziaływaniem wysokiej temperatury, takie jak praca pieca dymarskiego (Ryc. 19), prażenie rudy, wypalanie naczyo w ognisku czy piecu garncarskim, praca kuźni, odlewanie przedmiotów z brązu czy srebra lub wytwarzanie szklanych paciorków stanowią osobne, przyciągające odbiorcę widowiska. Praktycznie każda faza działalności wspomnianych powyżej stanowisk spotyka się z dużym zainteresowaniem zwiedzających. Równie dużym powodzeniem cieszą się zazwyczaj pokazy stard zbrojnych. Z perspektywy udziału w wydarzeniu, którym była inscenizacja bitwy w Lesie Teutoburskim 22, należy stwierdzid, że z pewnością aspekt kontaktów militarnych, zarówno międzyplemiennych, jak i pomiędzy Rzymianami a Barbarzyocami jest ciekawą i bardzo widowiskową formą przekazywania wiedzy o interesującym nas okresie (Ryc. 20). Pierwsze pokazy bitewne w ramach projektu Człowiek i Żelazo w pierwszych wiekach naszej ery miały miejsce w roku Od tego czasu scenariusz takich prezentacji i używane formy przekazu uległy znacznej ewolucji, m. in. pod wpływem obserwacji i uczestnictwa w inscenizacjach tego typu organizowanych w ramach innych festynów. Zasadniczą funkcją tych widowisk jest porównanie taktyki, możliwości bojowych i uzbrojenia jednostek, których symulowane starcia są przedmiotem prezentacji. Jest to uzupełnienie wcześniej prowadzonych prelekcji i pokazów stroju oraz uzbrojenia wojowników barbarzyoskich a także żołnierzy rzymskich, które są stałym składnikiem projektu. Zaangażowanie w tak rozliczne zadania grupy ok. 200 osób nie wydaje się przesadą. Problematyczne jest głównie pokrycie kosztów działao tych osób, które jak wspomniano wspierają projekt swym udziałem przyjeżdżając czasem z dośd odległych miejsc. Obok wspomnianych wytopów stosuje się również rudy żelaza charakterystyczne dla różnych ośrodków produkcyjnych. Testy obejmują także próby rekonstrukcji procesu z użyciem miechów i przy zastosowaniu dmuchu naturalnego. 22 Uczestnicy projektu Człowiek i Żelazo w pierwszych wiekach naszej ery na zaproszenie Museum und Park Kalkriese koło Osnabrück partycypowali, jako grupa pn. Iron Roots w realizacji festynu zorganizowanego z okazji 2000-lecia klęski Warusa w Lesie Teutoburskim (Varusschlacht 2009). Inscenizacja bitwy odbywała się z udziałem ponad 300 prezenterów z kilku krajów europejskich. 23 W czasie pierwszej realizacji imprezy pn. Żelazne Korzenie.

14 wykonawców z Danii, w Dymarkach uczestniczą rzemieślnicy z Białorusi (grupa reprezentująca tzw. Osadę Krywicką ) i prezenterzy z Czech - Familia Gladiatoria Tavrvs 24 (Ryc_21). Dosyd istotne wydaje się również uczestnictwo niemieckich rekonstruktorów z tzw. Comitatus 25 nieformalnego związku stowarzyszeo promujących wiedzę o życiu codziennym i zwyczajach Germanów okresu rzymskiego. Dzięki pozytywnej opinii Comitatus, osoby skupione wokół projektu Człowiek i Żelazo w pierwszych wiekach naszej ery brały udział w roku 2009 w obchodach 2000-lecia klęski Warusa w Lesie Teutoburskim. Jednocześnie warto podkreślid, że współpraca ta, jak również wskazywanie charakteru etnicznego ludów zamieszkujących m.in. ziemie polskie w okresie rzymskim nie ma nic wspólnego z germanofilią. Wydają się natomiast bardzo ważnym elementem podkreślającym merytorycznośd prezentacji obrazu okresu rzymskiego, opartego na źródłach i obowiązującym stanie wiedzy. Ma to za zadanie uzmysłowid widzom, że rzeczywistośd dymarkowa nie posiada związku z sielskolegendarnym obrazem dawnych Dymarek, a jednocześnie nie ma też odniesieo do obecnej czy nawet średniowiecznej i nowożytnej sytuacji etnicznej. Nie można również w tych działaniach dopatrywad się sukcesji wynikającej z narodowości, gdyż np. związki współczesnych Niemców z plemionami germaoskimi okresu rzymskiego są praktycznie takie same, jak związki Francuzów, Anglików a nawet Włochów czy mieszkaoców Hiszpanii. Przekaz o tym, że sukcesorami dziedzictwa archeologicznego są w istocie społeczeostwa krajów, w których następują odkrycia i są prowadzone badania, bez względu na domniemany etniczny charakter ludów, które zamieszkiwały w danym okresie dany teren, jest zatem kolejnym istotnym przesłaniem, które m.in. ma wynikad z obecności prezenterów z różnych krajów na Dymarkach. Nie może byd zatem mowy o sporach dotyczących przynależności etnicznej, ponieważ, tak, jak archeolodzy niemieccy badając osadnictwo Słowian Połabskich, tak samo polscy, prowadząc studia kultury przeworskiej czy wielbarskiej są odpowiedzialni za właściwą popularyzację i przekazywanie rzetelnej wiedzy o spuściźnie ww. jednostek kulturowych. Również w przypadku rekonstrukcji rzymskiej armii lub pokazów życia codziennego trudno twierdzid, że jedynym narodem uprawnionym do takich działao są Włosi, chociaż jest to kolejna nacja, której reprezentantów zaproszono do współtworzenia Dymarek w roku 2011 (Ryc. 22) W roku 2011 w projekcie dymarkowym uczestniczyła grupa Vocis Imago Romae z Parmy, z którą ŚSDP nawiązało kontakt w związku z uczestnictwem w obchodach kolejnych rocznic ustanowienia Rzymu (Natale di Roma) w latach

15 Międzynarodowy charakter pokazów w Nowej Słupi jest m.in. efektem uczestnictwa ŚSDP w różnych przedsięwzięciach popularyzatorskich w kraju i za granicą. Można wśród nich wymienid: Piknik Naukowy Polskiego Radia i Centrum Nauki Kopernik, Weekend rzymski na terenie nieistniejącej już rekonstrukcji grodu średniowiecznego we Wrocławiu-Partynicach 27, Łódzką wioskę historyczną 28, 2850-lecie Kalisza 29, wspomniany Varusschlacht , Camp of Crafts w Örnafälla w Skanii (Ryc. 23) 31 czy Natale di Roma (Ryc. 24) 32 w Rzymie. Obok kontaktów nawiązanych w trakcie tych prezentacji bardzo ważnym aspektem wydaje się promocja zewnętrzna zagadnieo eksponowanych w ramach projektu. Internetową platformą wymiany informacji oraz nowych koncepcji związanych z rekonstrukcjami i pokazami stało się uruchomione w październiku roku 2008 Forum dymarskie 33. Należy mied też na uwadze powiązanie działalności naukowobadawczej członków ŚSDP z ich aktywnością na polu popularyzatorskim i edukacyjnym, co między innymi znajduje odzwierciedlenie w publikacjach z konferencji zorganizowanych w roku 2000 i 2005, poświęconych starożytnemu hutnictwu żelaza (por. Hutnictwo świętokrzyskie...; 50 lat badao...). Nawiązanie współpracy z Kieleckim Towarzystwem Naukowym, Muzeum Przyrody i Techniki w Starachowicach czy ostatnio Muzeum Narodowym w Kielcach sprzyja również eksponowaniu merytorycznego charakteru projektu Człowiek i Żelazo w pierwszych wiekach naszej ery. Świętokrzyskie Centrum Archeologii Doświadczalnej miało za zadanie odpowiednie rozłożenie akcentów zarysowanego powyżej, wielowątkowego projektu. Osią komunikacyjną ale również symboliczną stała się kamienna droga, nawiązująca do drogi rzymskiej, wzdłuż której zaplanowano rekonstrukcje poszczególnych obiektów. Jest ona również granicą dwóch zasadniczych, wspomnianych powyżej stref rzymskiej i barbarzyoskiej. W fazie koncepcji określono przede wszystkim funkcje budynków, które miały byd przedmiotem rekonstrukcji. W trakcie realizacji Centrum Archeologiczno-Kulturowego uznano, że merytorycznie najbardziej uzasadniona będzie 27 Obiekt w Partynicach został wybudowany i był udostępniany z inicjatywy Dolnośląskiego Forum Środowiska Kulturowego Millennium oraz prezydenta miasta Wrocławia. 28 ŚSDP uczestniczyło w dwóch edycjach tego przedsięwzięcia organizowanego przez Stowarzyszenie NEO z Łodzi. 29 Festyn zorganizowany przez Urząd Miasta Kalisza w ramach projektu promocyjnego tzw. Amber Expedition

16 próba nawiązania do struktur znanych z badao osad kultury przeworskiej 34. Przedmiotem rekonstrukcji stały się obiekty: 1. Chata złotnika z Wrocieryża 35, gm. Michałów, woj. świętokrzyskie. Funkcja została nadana obiektowi na potrzeby projektu (Ryc. 25.). 2. Chata hutnicza ze Skał, gm. Nowa Słupia, woj. świętokrzyskie (por. Orzechowski 2007, 101, ryc. 17). Oryginalny obiekt został odkryty w sąsiedztwie piecowiska hutniczego badanego przez K. Bielenina i S. Orzechowskiego w 1991 roku (Ryc. 26). 3. Chata brązownicza ze Stobnicy-Trzymorgi, gm. Ręczno, woj. łódzkie (por. Wiklak 1983, ryc. 11.). Funkcja została nadana obiektowi na potrzeby projektu (Ryc. 27). 4. Ziemianka i warsztat bursztyniarski ze Świlczy, gm. loco, woj. podkarpackie(por. Gruszczyoska 1997, ryc. 6). Zespół ten powstał w związku z prezentacją w ramach projektu również prezentacji obróbki bursztynu (Ryc. 28). 5. Chata kowala z Wólki Łasieckiej, gm. Bolimów, woj. łódzkie (por. Bender, Barankiewicz 1962). Istnieje hipoteza, że chata należała do kowala, który dysponował niewielkim piecem hutniczym, co autorzy badao wywnioskowali na podstawie obecności żużli w wypełnisku jamy, będącej pozostałością po oryginalnej chacie (Ryc. 29). 6. Wiata nad piecowiskiem dymarskim. Obiekt ten nie nawiązuje do konkretnego źródła archeologicznego, chociaż wykonany został w technologii odpowiadającej charakterowi innych konstrukcji na terenie Centrum). Główną jego funkcją jest osłonięcie rekonstrukcji piecowiska dymarskiego przed czynnikami atmosferycznymi. 7. Chata sauna z Modlniczki, gm. Wielka Wieś, woj. małopolskie (Ryc. 30) 36. Funkcja obiektu została mu przypisana na drodze konsultacji z autorem badao terenowych, który uznał ją za prawdopodobną. Wewnątrz budynku z Modlniczki znajdował się duży piec o konstrukcji 34 Istotną pomoc w doborze obiektów przeznaczonych do odtworzenia okazała Agata Kunicka-Zyzman, przygotowująca pracę doktorską w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Jagiellooskiego dotyczącą budownictwa związanego z interesującą nas kulturą i wspierając później również nadzór merytoryczny nad budową poszczególnych struktur, pełniony przez ŚSDP. 35 Dokumentacja obiektu z Wrocieryża została uprzejmie udostępniona przez autorów badao - Kingę Rybę i Dariusza Grenia, za co serdecznie dziękujemy. 36 Niepublikowane badania Krakowskiego Zespołu do Badao Autostrad. Plan chaty z Modlniczki, stan. 2 udostępniony za zgodą prowadzącego prace wykopaliskowe, Marcina M. Przybyłę, za co serdecznie dziękujemy.

17 kamienno-glinianej nie zawierający materiału wskazującego na jego użytkowanie w celach produkcyjnych, stąd uznano, że mógł on pełnid funkcję pieca łaźni. 8. Chata rybaka z Nieszawy Kolonii, gm. Józefów, woj. lubelskie (por. Stasiak-Cyran 1999) Rekonstrukcja została zbudowana nad oczkiem wodnym, powstałym dzięki wykorzystaniu zagłębienia dawnego stawu podworskiego, które znalazło się w obrębie inwestycji (Ryc. 31). 9. Chata tkaczki z Inowrocławia, woj. kujawsko-pomorskie (por. Bednarczyk 1987). Funkcja opiera się na odkryciu ciężarków do krosien pionowych w wypełnisku obiektu, który był podstawą dla rekonstrukcji (Ryc. 32). 10. Budynek halowy z Wólki Łasieckiej, gm. Bolimów, woj. łódzkie (por. Bender, Barankiewicz 1962, ryc. 4). Obiekt mógł pełnid funkcje mieszkalne i stanowid jednocześnie schronienie dla hodowanych zwierząt. W stosunku do budowli halowych, można domyślad się jednak również jakiejś innej, specjalnej funkcji, np. o charakterze reprezentacyjnym (Ryc. 33). 11. Zadaszenie wiata nad zespołem pieców garncarskich powstałym 37 w nawiązaniu do obiektów z Igołomi, gm. Igołomia-Wawrzeoczyce, woj. małopolskie (por. Dobrzaoska 1990, 151, Tabl. LXI). Ww. struktury strefy barbarzyoskiej zostały zrealizowane na terenie dawnego Piecowiska oraz w rejonie oczka wodnego, za strumieniem rozdzielającym kompleks. Zastosowano zróżnicowane technologie budowy ścian (plecionkowa, sumikowo-łątkowa, zrębowa) oraz dachów (pokrycie trzcinowe i darniowe) celem ekspozycji różnorodnych możliwości budowniczych kultury przeworskiej. W większości dwuspadowe dachy odtworzono w przeważającej liczbie przypadków w oparciu o konstrukcję sochowo-ślemieniową. W stosunku do rozplanowania śladów konstrukcyjnych odnotowanych w czasie badao archeologicznych stosowano w niektórych przypadkach modyfikacje, których zakres był jednak nieznaczny i wynikał z dostosowania do planowanej funkcji poszczególnych struktur lub z potrzeby stabilizacji konstrukcji. Różny był również stan zachowania obiektów przewidzianych do odtworzenia i odnotowane w publikacjach próby ich interpretacji nie mogą byd generalnie uznane za w pełni satysfakcjonujące. Dlatego powstały skansen archeologiczny nawiązuje do konkretnych budowli kultury przeworskiej, znanych ze źródeł, ale poszczególne budynki nie aspirują do rangi dokładnych czy też idealnie wiernych oryginałom rekonstrukcji. Nie umniejsza to w 37 Zespół obiektów garncarskich wraz z zadaszeniem został wykonany z inicjatywy i ze środków ŚSDP, jako uzupełnienie ekspozycji Centrum. Podobnie większośd obiektów produkcyjnych (piece dymarskie, paleniska, prażaki i mielerze) była przygotowywana przez stowarzyszenie i osoby z nim współpracujące bezpośrednio przed realizacją Dymarek Świętokrzyskich.

18 żaden sposób ekspozycyjnej i edukacyjnej funkcji Centrum, m.in. z uwagi na zastosowane rozwiązania, zbieżne ze stanem wiedzy o technicznych możliwościach ludności kultury przeworskiej. Przekonanie o edukacyjnej wartości dokonanych rekonstrukcji można również odnieśd do obiektów powstałych w wyznaczonej w obrębie Centrum strefy rzymskiej, gdzie powstały: 1. Wał Hadriana odcinek fortyfikacji rzymskich (kamienno-ziemno-drewnianych) odtworzony (Ryc. 34) w oparciu o rozpoznane fazy budowy wału Hadriana i limesu górnogermaosko-retyckiego (por. Johnson 1987; Baatz 2000; Becker i in. 2001; Kemkes 2006; Breeze i in. 2011) 2. Burga wieża obserwacyjno-sygnałowa (Ryc. 35) powiązana funkcjonalnie z limesem rzymskim. Budowlę tę oparto o rozwiązania zastosowane w rekonstrukcjach wykonanych wcześniej w Lorch 38 (Niemcy) i Vechten 39 (Holandia). Posłużono się przy tym modyfikacją otworu wejściowego w stosunku do zakładanego w dla takich wież 40, polegającą na umieszczeniu wejścia na poziomie parteru, co umożliwia łatwiejsze zwiedzanie obiektu. Analogiczne rozwiązanie zastosowano w wieży strażniczej z Lorch 41. Infrastruktura Centrum obejmuje również zlokalizowany na Piecowisku tzw. Długi dom (Ryc. 36), czyli budynek administracyjny, którego elewacja i pokrycie dachowe nawiązują do rekonstrukcji obecnych na terenie iron-age-village w Lejre 42 (Dania). Natomiast zupełnie współczesne budowle znalazły się na peryferiach kompleksu. Jest to wspomniany wcześniej amfiteatr i budynek sanitariatów. W roku 2011 teren Centrum Kulturowo-Archeologicznego był wykorzystywany na potrzeby realizacji projektu Człowiek i Żelazo w pierwszych wiekach naszej ery. Chociaż scena amfiteatru posłużyła wyłącznie dla uroczystego otwarcia XLV Dymarek Świętokrzyskich, otoczona płotem plecionkowym widownia, była z powodzeniem wykorzystywana w czasie pokazów o charakterze gremialnym, które z pewnością nie mogłyby mied miejsca w innych częściach kompleksu Ponieważ wieże pełniły również funkcję obronną, wejścia do tych obiektów umieszczano na wyższym poziomie i dostępne były one zapewne z użyciem drabiny. 41 Zagadnienie limesu rzymskiego i struktur z nim powiązanych posiada bardzo bogatą literaturę, której pełne przytoczenie w tym miejscu jest niemożliwe. Strefa rzymska wyznaczona w Nowej Słupi powstała w oparciu o wiele źródeł i jest kompilacyjną próbą odtworzenia elementów rzymskiego pogranicza. Nie odwołuje się jednak do konkretnego miejsca na limesie, ponieważ, zgodnie z programem Centrum, stanowi wyłącznie historyczne tło dla całości ekspozycji. 42

19 Towarzysząca zazwyczaj Dymarkom Świętokrzyskim masowośd jest chyba jednym z podstawowych czynników, czy nawet istotą dotychczasowych wahao i braku zdecydowania na dokonanie bardziej zdecydowanego zwrotu w sposobie organizacji imprezy. Realizacja samego festynu archeologicznego nie wydawała się dotąd pewnym gwarantem owej masowości, w przeciwieostwie do koncertów i innych wydarzeo estradowych z udziałem gwiazd. Nigdy jednak nie podjęto próby, która dawałaby możliwośd porównania, jaki będzie sposób i skala oddziaływania Dymarek, gdyby ograniczyły się one wyłącznie, lub przede wszystkim do prezentacji projektu Człowiek i Żelazo w pierwszych wiekach naszej ery. Chociaż częśd pokazów posiada charakter ewidentnie widowiskowy, nie aspirują one do miana kultury masowej i raczej nie będą tak klasyfikowane. Decyduje o tym przyczyna organizacji festynów archeologicznych, którą nie jest oddziaływanie na widza poprzez widowisko, mogące byd wyłącznie środkiem dla realizacji celu. Celem jest uwrażliwienie odbiorcy na dziedzictwo archeologiczne i przekazanie mu wiedzy w formie jak najbardziej przystępnej, nie wyłączając przy tym elementów o charakterze rozrywkowym. Te ostatnie są jednak rodzajem wartości dodanej, nie zaś kwintesencją. Dlatego też trudno wykonawców pokazów porównywad z aktorami czy inną z estradowych profesji, chociaż częśd z nich posiada umiejętności porównywalne do aktorskich czy nawet cyrkowych lub kaskaderskich. Ich podstawowym zadaniem jest jednak ukazanie publiczności maksymalnie wiernego obrazu przeszłości, stąd nawet używane instrumentarium musi posiadad walor autentyczności (czyli stanowid rekonstrukcję lub replikę) i trudno go porównywad do teatralnych lub filmowych rekwizytów. Kontakt z publicznością, z zastrzeżeniem wyjątków dla wspomnianych widowisk czy happeningów, nie jest też formą gry aktorskiej lub estradowego występu. Interakcja przede wszystkim polega na objaśnianiu widzom wszelkich zagadnieo związanych z tematyką festynu i prowadzonego pokazu, co jest też wyróżnikiem kompetencji prezenterów. Stąd bezpośredni kontakt z uczestnikami jest podstawową formą porozumienia, na której można zbudowad za sprawą festynu archeologicznego, nie tylko społeczne zrozumienie dla profesji archeologa czy historyka, ale również większe uznanie dla potrzeby dbałości o dobra kultury sensu lato. Projekt dymarkowy z pewnością nie mógłby ewoluowad do postaci, którą można było obserwowad w czasie otwarcia Centrum bez akceptacji ze strony głównego organizatora, którym od roku 1998 jest Gmina Nowa Słupia. Dymarki Świętokrzyskie cieszą się także coraz silniejszym wsparciem władz wojewódzkich i powiatowych. Jednocześnie pozytywnym sygnałem wydaje się ukierunkowanie pomocy finansowej ze strony samorządu województwa dla realizacji pokazów. Można mied nadzieję na głębsze zaangażowanie, w najbliższej przyszłości, podmiotów, takich jak Muzeum Narodowe w Kielcach, Muzeum Przyrody i Techniki w Starachowicach czy Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach. Niepokojące jest, że identyfikacja władz gminnych z Dymarkami

20 wydaje się jednak dośd powierzchowna. Zauważalna od roku 2000 tendencja do opierania programu rozrywkowego imprezy o koncerty gwiazd muzyki rock i pop, takich jak Dżem, Lady Pank, Wilki, Perfect czy DeMono, spowodowała wytworzenie wspomnianej już uprzednio dwoistości tego przedsięwzięcia, które, jako całośd, trudno w takiej formule zaliczyd do działao mających na celu promocję lokalnego dziedzictwa kulturowego. Koncerty gwiazd estrady, które zakorzeniły się dosyd mocno w lokalnej tradycji, z pewnością są magnesem przyciągającym znaczną liczbę widzów, z których częśd korzysta wyłącznie z owej rozrywkowej otoczki. Częśd estradowa obserwowana z poziomu odbiorcy imprezy jest jej wyraźną dominantą, dla wielu osób pewnie bardziej zauważalną niż prezentacje na Piecowisku. Taka formuła Dymarek wiąże się również z wysokimi kosztami, co z pewnością nie sprzyja wygospodarowaniu środków na dokonanie faktycznego ożywienia infrastruktury Centrum w ciągu roku. Tegoroczny sukces frekwencyjny Dymarek, w których uczestniczyło ponad 25 tysięcy widzów, w żaden sposób nie miał wpływu na wypracowanie koncepcji dalszego użytkowania Centrum Kulturowo-Archeologicznego przez miejscowy samorząd. Wydaje się możliwe skupienie wokół tego obiektu osób rzeczywiście zainteresowanych problematyką i celem jego powstania. Wymaga to jednakowoż opracowania programu działalności tego ośrodka i pozyskania środków na jego realizację. Wobec przychylnego stosunku władz wojewódzkich i powiatowych do Dymarek, zwłaszcza dzięki nowopowstałemu obiektowi, mogą one uzyskad rangę regionalnej wizytówki. Mało prawdopodobne, aby stało się tak za sprawą wyłącznie dwudniowej, masowej i wielowątkowej imprezy. Można wskazad w tym miejscu analogię w postaci Festiwalu Słowian i Wikingów na Wolinie, który stał się dla władz województwa zachodniopomorskiego czołowym produktem promocyjnym, jednak nie wyłącznie, jako kilkudniowe przedsięwzięcie, ale wraz ze skansenem archeologicznym prowadzonym stale przez Stowarzyszenie Centrum Słowian i Wikingów Jomsborg Vineta. Wizerunkowe oddziaływanie Dymarek na promocję województwa świętokrzyskiego wymaga przełamania istniejących barier w sposobie myślenia o tym zjawisku, które oprócz formy podsumowania w postaci festynu organizowanego w sierpniu winno funkcjonowad, jako rodzaj stałego działania na terenie nowopowstałego Centrum. Trudno jednoznacznie ocenid, kierując się obecnymi uwarunkowaniami, możliwości kreacji takiego bardziej merytorycznego wizerunku. Charakter obiektu nie był bowiem dla samorządu przeszkodą w organizacji na terenie skansenu na początku września 2011 Dożynek Powiatowych, które bynajmniej nie nawiązywały do antycznych tradycji tego święta. Istnieje zatem całkiem realna możliwośd zagospodarowywania, poza samymi Dymarkami, powstałych niemałym wysiłkiem rekonstrukcji na różne potrzeby, czasem zupełnie nie związane z określoną dla nich funkcją. Oddala to perspektywę powołania w istniejącym kompleksie ośrodka dyspozycyjnego dla dalszych badao nad starożytnym hutnictwem świętokrzyskim, co było postulatem Kazimierza Bielenina (2006, 27) i myślą przewodnią autorów koncepcji. Znalezienie właściwego kompromisu pomiędzy populizmem towarzyszącym często