Determinanty wyboru dostawców środków produkcji w rolnictwie

Transkrypt

1 Zygmunt Owsiak, Krzysztof Lejman 1 Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Instytut Inżynierii Rolniczej Magdalena Płócienniczak 2 Absolwentka Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu Tomasz Sekutowski 3 Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach, Zakład Herbologii i Technik Uprawy Roli Determinanty wyboru dostawców środków produkcji w rolnictwie 1. WPROWADZENIE Intensyfikacja rolniczej produkcji roślinnej, dzięki której polskie rolnictwo może stać się bardziej konkurencyjne w stosunku do rolnictwa starych krajów Unii Europejskiej jest uzależniona od wielu czynników. Do chyba najważniejszego z nich należy poziom nawożenia nawozami mineralnymi, przy czym bardzo ważne jest stosowanie nawozów wapniowych, które odkwaszają glebę i poprawiają jej strukturę. Następnym bardzo ważnym czynnikiem jest stosowanie odpowiednich środków ochrony roślin, przy czym należy zwracać uwagę na stosowanie ich w odpowiednich ilościach i w odpowiednim czasie. Nie można również zapominać o kwalifikowanym materiale siewnym i regulatorach wzrostu i rozwoju roślin. Wszystkie te czynniki powinny prowadzić nie tylko do wzrostu plonów, ale także do ich stabilizacji i poprawy parametrów jakościowych uzyskanego ziarna. Stosowanie tych środków musi być oczywiście poparte rachunkiem ekonomicznym, żeby się nie okazało w końcowym efekcie, że koszty pozyskania środków umożliwiających zwiększenie produkcji będą wyższe od zwyżki plonów. Ważnym czynnikiem jest również odpowiednia jakość nawozów mineralnych, środków ochrony roślin i kwalifikowanego materiału siewnego. Dlatego też przed rolnikami i użytkownikami gospodarstw rolnych staje ważne wyzwanie polegające na doborze odpowiednich dostawców środków do produkcji rolnej pochodzenia rolniczego i nierolniczego wpływających bezpośrednio na proces produkcji. Zużyciem podstawowych środków produkcji w gospodarstwach rolnych zajmowali się między innymi Kuboń [1], który analizował na podstawie badań ankietowych skalę zakupów środków pośrednich i bezpośrednich stosowanych w gospodarstwie rolnym nie wnikając w rodzaje tych środków. Z kolei Jarecki i Bobrecka-Jamro [2] omawiają zmiany w zużyciu nawozów mineralnych, środków ochrony roślin i materiału siewnego w ciągu ostatnich kilku lat. Wielkością zużycia nawozów mineralnych i środków ochrony roślin od momentu wejścia Polski do Unii do czasów aktualnych zajmował się również Piwowar [3]. Biorąc pod uwagę funkcjonowanie gospodarstw rolnych, na które ma wpływ sezonowość produkcji i warunki pogodowe, ważnym czynnikiem staje się przyjęcie kryteriów doboru dostawców środków produkcji. Problemem tym zajmowali się między innymi Wajszczuk i in. [4] i Kuboń [5] prowadząc badania ankietowe wśród użytkowników gospodarstw rolnych odpowiednio w województwie wielkopolskim i małopolskim, przy czym gospodarstwa w Wielkopolsce obejmowały powierzchnię od 1,91 do 70 ha, a w Małopolsce od 1 do 12,8 ha. Doborem i selekcją dostawców, między innymi w przemyśle rolnospożywczym, zajmował się również Nowak [6], przy czym zastosowana procedura analizy czynnikowej pozwoliła znacząco zredukować liczbę zmiennych decydujących o doborze dostawców. Celem pracy było określenie zapotrzebowania gospodarstw rolnych położonych na terenie Dolnego Śląska na wybrane środki produkcji oraz analiza determinantów doboru dostawców. 1 zygmunt.owsiak@up.wroc.pl, krzysztof.lejman@up.wroc.pl 2 magda_tekla@op.pl 3 t.sekutowski@iung.wroclaw.pl

2 2. METODYKA BADAŃ Badaniami objęto 30 gospodarstw rolnych usytuowanych w jednej z gmin położonych na północy województwa dolnośląskiego. Jako podstawowe narzędzie badawcze zastosowano kwestionariusz ankiety, przy czym ankieta przeprowadzana była w formie wywiadu bezpośredniego, polegającego na rozmowie z osobami zarządzającymi gospodarstwami rolnymi. Wywiad był anonimowy, standaryzowany i zawierał pytania zamknięte wielorakiego wyboru. Kwestionariusz wywiadu składał się z części zawierającej pytania metryczkowe oraz części dotyczącej zasadniczego problemu badań. Celem części pierwszej było otrzymanie informacji dotyczących cech społeczno-demograficznych respondentów. Odpowiedzi na te pytania były wartościami zmiennych niezależnych w badaniu. Dotyczyły one płci, wieku i wykształcenia użytkownika gospodarstwa oraz typu gospodarstwa rolnego i jego wielkości. Opracowując pytanie dotyczące wielkości gospodarstwa zastosowano lewostronnie zamknięte przedziały grup obszarowych użytków rolnych. Celem pytań społeczno-demograficznych było również uzyskanie odpowiedzi, w jakim stopniu respondenci i gospodarstwa rolne są reprezentatywni w skali województwa i w skali kraju. Druga część kwestionariusza zawierała pytania dotyczące zaopatrzenia gospodarstwa w nawozy mineralne, środki ochrony roślin, środki gryzoniobójcze, regulatory wzrostu i rozwoju roślin oraz pasze przemysłowe. Część uzyskanych wyników porównano z danymi dotyczącymi Polski lub województwa dolnośląskiego zamieszczonymi w materiałach Głównego Urzędu Statystycznego dotyczących Powszechnych Spisów Rolnych z roku 2002 i Należy tylko zwrócić uwagę, że liczba gospodarstw rolnych podawana przez Główny Urząd Statystyczny nie jest do końca zgodna ze stanem faktycznym, ponieważ część gospodarstw jest dzierżawiona nieformalnie. Szacuje się, że w niektórych regionach kraju takich gospodarstw może być nawet około 90% [7]. Z obserwacji autorów pracy wynika jednak, że w województwie mazowieckim takich gospodarstw jest jedynie od 20% do 30%, przy czym ich powierzchnia wynosi od 1 do 20 ha. Trzecia część ankiety zawierała pytania dotyczące determinantów wyboru dostawców środków produkcji. Wyniki badań opracowywano przy wykorzystaniu tabeli przestawnej wbudowanej do programu Excel oraz dokonano analizy opisowej, liczbowej i graficznej. 3. WYNIKI BADAŃ Na podstawie przeprowadzonych badań stwierdzono, że struktura obszarowa analizowanych gospodarstw rolnych nie odpowiada w pełni strukturze obserwowanej w Polsce i województwie dolnośląskim. Zdecydowana większość badanych gospodarstw (43%) należała do grupy obszarowej powyżej 50 ha, przy czym najmniejsze gospodarstwa miały powierzchnię przekraczającą 10 ha. W województwie dolnośląskim gospodarstw o powierzchni przekraczającej 50 ha jest tylko 4,5%, a w skali kraju 1,5%. Biorąc pod uwagę typy rolnicze stwierdzono, że występowały tylko dwa typy gospodarstw tzn. nastawione na produkcję roślinną i mieszane, przy czym nastawionych na produkcję roślinną było 43%, przy średniej ogólnopolskiej wynoszącej 40%. Wszyscy rolnicy byli mężczyznami. Niespełna połowa z nich była w wieku od 36 do 55 lat oraz połowa miała wykształcenie zawodowe. Wszyscy ankietowani użytkownicy gospodarstw rolnych kupują kwalifikowany materiał siewny, co świadczy o zdecydowanym wzroście wiedzy rolników, ponieważ uważa się, że zastosowanie kwalifikowanego materiału powoduje wzrost plonu o około 10% [8]. Wyniki badań są co najmniej intrygujące, ponieważ w roku gospodarczym 2008/2009 udział kwalifikowanego materiału siewnego nie przekraczał 10% ogólnej ilości zużywanego materiału siewnego [9]. Tak mała ilość stosowanego kwalifikatu może trochę dziwić, ponieważ rolnicy mogą korzystać z dopłaty w ramach programu de minimis" w wysokości 100 zł do jednego hektara obsianego nasionami kwalifikowanymi zbóż i mieszanek zbożowych. Można również zauważyć, że od 2005 roku do 2013 sprzedaż materiału siewnego pięciu podstawowych zbóż wzrosła tylko o 17%, a w 2013 roku nawet spadła o 4% w stosunku do 2012 [10]. Sytuacja taka może być spowodowana nie tylko tym, że materiał siewny kwalifikowany jest trzykrotnie droższy od ziarna konsumpcyjnego, ale głównie niskimi cenami skupu zbóż w 2013 roku, ponieważ spadły one o ponad 20% w porównaniu do roku Można przypuszczać, że sytuacja ta nie ulegnie zmianie, ponieważ w roku

3 2015 ceny skupu są na zbliżonym poziomie. Wpływ na wzrost plonów ma nie tylko materiał siewny, ale także regulatory wzrostu i rozwoju roślin, czyli fitohormony, a tych właśnie nie kupuje tylko 20% rolników, którzy wszyscy należą do grupy wiekowej powyżej 44 lat. Pasze kupowali wszyscy rolnicy prowadzący gospodarstwa mieszane, z czego wynika, że produkcja pasz przez wyspecjalizowane przedsiębiorstwa stała się już tak powszechna, że ich produkcja w gospodarstwie staje się coraz mniej opłacalna. Można jednak przypuszczać, że następują w Polsce zmiany w żywieniu zwierząt gospodarskich, ponieważ od 2005 roku do roku 2012 sprzedaż pasz wzrosła o około 70%. Prawie wszyscy rolnicy kupują środki grzybobójcze, chwastobójcze i owadobójcze, natomiast środki gryzoniobójcze kupuje około 40% rolników, przy czym 75% z nich prowadzi gospodarstwa mieszane, co związane jest z przechowywaniem ziarna i paszy na terenie gospodarstwa. Wszyscy ankietowani użytkownicy gospodarstw kupują nawozy mineralne, przy czym aż 80% z nich kupuje co najmniej cztery rodzaje nawozów, co przedstawiono w tabeli 1. Po dziesięć procent rolników kupuje tylko dwa lub trzy rodzaje nawozów. Należy jednocześnie zauważyć, że spośród rolników kupujących wszystkie rodzaje nawozów prawie 60% prowadzi gospodarstwa o powierzchni większej niż 50 ha. Największą popularnością cieszą się nawozy azotowe, następnie wieloskładnikowe (NPK), potasowe, wapniowe i fosforowe, a liczba użytkowników je kupujących wynosiła odpowiednio 97%, 90%, 83%, 80% i 70%. Można stwierdzić, że ankietowani użytkownicy prezentują wysoką kulturą rolną, ponieważ w skali kraju w roku 2013 [10] spośród gospodarstw prowadzących działalność rolniczą tylko około 80% stosowało nawozy mineralne, przy czym nawozy wapniowe jedynie 7%. Tabela. 1. Liczba użytkowników kupujących nawozy mineralne. Wielkość Liczba kupowanych rodzai nawozów mineralnych gospodarstwa [ha] Dwa Trzy Cztery Pięć Suma > Suma Niepokojącym zjawiskiem jest, że od 2005 do 2013 roku wzrost ilości sprzedanych nawozów mineralnych (bez wapniowych) przez producentów krajowych i importerów wyniósł tylko 5%, przy czym największy udział w tym wzroście miały nawozy azotowe, których wzrost sprzedaży wyniósł około 23%. Należy jednak zauważyć, że w niektórych krajach europejskich zużycie nawozów mineralnych jest większe o około 50% niż w Polsce, jednak są autorzy [2], którzy sugerują, że poziom nawożenia powinien być jeszcze niższy ze względu na zagrożenia dla środowiska naturalnego. Pewnym pocieszeniem jest jednak, że sprzedaż nawozów wapniowych w tym samym okresie wzrosła o ponad 200%, co jest o tyle ważne, że w Polsce występuje wysokie zakwaszenie gleb. Oceny czynników wpływających na wybór źródeł zaopatrzenia gospodarstw rolnych w bezpośrednie środki produkcji ze względu na jakość obsługi dokonano na podstawie dziewięciu kryteriów, do których zaliczono cenę, warunki płatności (możliwość kredytowania), jakość produktu, terminowość dostaw, komplementarność dostaw, transport, warunki reklamacji, elastyczność, czyli dostępność produktów i obsługę online. Wagę kryteriów ustalono w skali pięciopunktowej tzn. 1 punkt mało ważne, 5 punktów ha bardzo ważne. Wartości zaproponowanych przez użytkowników wartości kryteriów ze wszystkich gospodarstw przedstawiono na rysunku 1, a z gospodarstw o powierzchni 10 ha 15 ha i powierzchni większej niż 50 ha na rysunkach 2 i 3. Analizując dane ze wszystkich gospodarstw stwierdzono, że użytkownicy na pierwszym miejscu stawiają kryterium cenowe (5,0) przy ocenie dostawców. Minimalnie mniej ważnymi kryteriami okazały się warunki płatności 4,9 i jakość produktu 4,9. Zbliżone wyniki otrzymano w pracach, których autorzy zajmowali się podobnymi zagadnieniami [4, 11], ponieważ rolnicy też wybierali jako najważniejsze kryteria cenę, a następnie jakość. Jest jedynie nadzieja, że w nieodległej przyszłości zmieni się ta kolejność, to znaczy, że jednak użytkownicy gospodarstw rolnych będą wybierać na pierwszym miejscu jakość, a dopiero później cenę i możliwość kredytowania zakupu.

4 Rys. 1. Wartości kryteriów oceny dla wszystkich gospodarstw. Rys. 2. Wartości kryteriów dla gospodarstw o powierzchni ha. Najmniej istotnym czynnikiem okazała się obsługa online (1,3), co może oznaczać, że rolnicy jeszcze nie przestawili się na nowoczesne formy komunikacji, ale ten stan rzeczy może być też spowodowany brakiem dostępu północnej części województwa dolnośląskiego do szerokopasmowego internetu. Drugim mało ważnym czynnikiem okazały się warunki reklamacji (3,5), co może być spowodowane problemami z oceną jakości środków produkcji stosowanych w rolnictwie. Bardzo duży problem stwarza stwierdzenie, czy nawozy mineralne lub pasze spełniają lub nie spełniają przyjęte kryteria lub normy. Podobnie jest z materiałem siewnym, ponieważ nie bardzo wiadomo, czy nasiona nie wykiełkowały, czy też zostały skonsumowane przez ptaki. Ostatnim czynnikiem w miarę nisko ocenianym jest elastyczność dostawcy (4,2), tzn. możliwość dokonywania zakupów w trybie nagłym, czyli bez uprzedniego uzgodnienia. Wynika to prawdopodobnie z tego, że rolnicy jednak planują zapotrzebowanie na poszczególne środki produkcji w dłuższym okresie czasowym. Analizując różnice w wartościach kryteriów przyznawanych przez użytkowników gospodarstw rolnych różnych typów można zaobserwować, że w bez mała wszystkich przypadkach wartości kryteriów były

5 niższe w przypadku gospodarstw mieszanych niż polowych. Biorąc pod uwagę wielkość gospodarstw można stwierdzić, że w zdecydowanej większości przypadków wartość kryteriów rosła wraz ze wzrostem powierzchni gospodarstwa, oczywiście oprócz kryterium cenowego, które we wszystkich przypadkach otrzymywało ocenę najwyższą. Najbardziej znaczącą różnicę stwierdzono w przypadku transportu, co można wytłumaczyć zdecydowanie większą ilością kupowanych środków produkcji przez użytkowników większych gospodarstw, a tym samym koniecznością korzystania z transportu oferowanego przez dostawcę. Rys. 3. Wartości kryteriów dla gospodarstw o powierzchni powyżej 50 ha. Analizując wszystkie wyniki badań można stwierdzić, że występowały bardzo małe różnice w wartościach kryteriów, chociaż autorzy spodziewali się większego zróżnicowania wyników. Jak widać jednak rolnicy bardziej przedstawili swoje wyobrażenia o idealnym dostawcy, który spełni kryteria w najwyższym stopniu prawie w każdym punkcie, ale to niestety przekracza realne możliwości dostawców. Bardzo możliwe, że dużo więcej informacji by uzyskano, gdyby sformułowano problem trochę inaczej tzn. poproszono rolników o uszeregowanie ważności wszystkich kryteriów w skali od 1 do 9 z możliwością przyznania tej samej oceny tylko jednemu kryterium. Niestety należy zdawać sobie sprawę, że będzie to znaczące utrudnienie w wypełnianiu ankiet przez rolników, ponieważ takie uszeregowanie będzie wymagało poważnego przemyślenia zagadnienia przy dużej liczbie kryteriów, a za taką należy chyba już uznać liczbę dziewięć. Można oczywiście zmniejszyć liczbę kryteriów, ale z kolei uzyskamy mniejszą ilość informacji, a są to przeciwstawne wymagania. Jak ogólnie wiadomo, otrzymanie wiarygodnych wyników badań wymaga przygotowania w miarę niezbyt skomplikowanej ankiety, czyli chyba jednak w przyszłości należy tak poprowadzić badania, aby otrzymać mniej danych, ale bardziej zbliżonych do rzeczywistych wymagań rolników. 4. PODSUMOWANIE Wszyscy ankietowani użytkownicy gospodarstw rolnych kupowali kwalifikowany materiał siewny, co świadczy o wysokiej kulturze rolnej, ponieważ w skali kraju udział tego materiału stanowi tylko około 10% ogółu wysiewanego ziarna. Podobnie wszyscy rolnicy kupują nawozy mineralne, z czego 80% kupuje co najmniej cztery rodzaje nawozów. Także 80% rolników kupuje nawóz wapniowy, ale w skali kraju tylko 80% rolników kupuje jakikolwiek nawóz nie wspominając o tym, że nawóz wapniowy kupuje tylko 7%. Użytkownicy gospodarstw rolnych podczas oceny jakości obsługi dostawców na pierwszym miejscu stawiają kryterium cenowe, a na następnych - warunki płatności i jakość produktu. Najmniej istotnymi czynnikami okazały się obsługa online, warunki reklamacji i elastyczność, czyli możliwość dokonywania zakupów bez wcześniejszego uzgodnienia. Wartości przyznawanych kryteriów były niższe w przypadku

6 gospodarstw mieszanych niż polowych oraz rosły wraz ze wzrostem powierzchni gospodarstwa. Ze względu na małe różnice w wartościach kryteriów należy zmienić nieznacznie zasady ankietowania na takie, przy których użytkownicy gospodarstw będą mogli przyznać jedną ocenę tylko jednemu kryterium. Streszczenie Przedstawiono wyniki badań ankietowych wśród użytkowników gospodarstw rolnych o powierzchni od 10 ha do ponad 50 ha dotyczące zaopatrzenia w bezpośrednie środki produkcji. Stwierdzono, że wszyscy użytkownicy kupują zarówno nawozy mineralne, jak i kwalifikowany materiał siewny, chociaż w skali kraju nawozy kupuje 80% rolników, a kwalifikowany materiał stanowi tylko 10% ogółu wysiewanego ziarna. Stwierdzono również, że użytkownicy gospodarstw podczas oceny jakości obsługi dostawców na pierwszym miejscu stawiają kryterium cenowe, na następnych warunki płatności i jakość produktu, a na ostatnich miejscach - obsługę online, warunki reklamacji i elastyczność. Słowa kluczowe: gospodarstwo rolne, środki produkcji, dostawca, wybór Determinants of selecting suppliers of farm inputs Abstract The paper presents results of a survey among users of farms with an area of 10 ha to more than 50 hectares for the procurement of direct means of production. It was found that all the customers buy both fertilizers and certified seed, though on a national scale fertilizer buys 80% of farmers, and certified material represents only 10% of the total seed rate. It was also found that users of farms during the evaluation of the quality of service providers give priority to the price criterion, on the following terms of payment and the quality of the product, and on the last positions - the online service, conditions complaints and flexibility. Key words: farm, means of production, supplier, choice LITERATURA [1] Kuboń M., Logistyka zaopatrzenia gospodarstw rolniczych o wielokierunkowym profilu produkcji, Inżynieria rolnicza, nr 6/2007, str [2] Jarecki W., Bobrecka-Jamro D., Zużycie środków do produkcji rolniczej w Polsce w kontekście retardacji przemian rolniczej przestrzeni produkcyjnej, Inżynieria Ekologiczna, nr 34/2013, str [3] Piwowar A., Zaopatrzenie materiałowe gospodarstw rolnych w Polsce w wybrane środki produkcji roślinnej, Gospodarka materiałowa i logistyka, 12/2014, str [4] Wajszczuk K., Sajna P., Wawrzynowicz J., Analiza determinantów wyboru dostawców wybranych środków do produkcji rolnej, Logistyka, nr 4/2012, str [5] Kuboń M., Kryteria wyboru dostawców towarów dla gospodarstw rolniczych o wielokierunkowym profilu produkcji, Problemy Inżynierii Rolniczej, nr 4/2006, str [6] Nowak D., Determinanty doboru i selekcji dostawców w przedsiębiorstwach przemysłowych, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Finanse. Rynki finansowe. Ubezpieczenia, nr 64/2013, T. 1. Zarządzanie wartością przedsiębiorstwa, str [7] Krzemiński J., Polskie rolnictwo radykalnie i szybko się reformuje, Obserwatorfinansowy.pl, 2011 (dostęp ) [8] Markowski A., Korzyści ze stosowania kwalifikowanego materiału siewnego, (dostęp: ) [9] Wicki L., Zmiany w zużyciu nasion kwalifikowanych w Polsce, Roczniki Nauk Rolniczych, Seria G, T. 96, nr 4/2009, str [10] GUS, Środki produkcji w rolnictwie w roku gospodarczym 2012/2013, Warszawa, 2014 [11] Morylewski K., Kuboń M., Criteria for suppliers selection in farms, Agricultural Engineering, nr 6/2010, str