Agnieszka Skowrońska. Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi. i członkami ich rodzin

Transkrypt

1 9 Agnieszka Skowrońska Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin

2 Nowa Praca Socjalna Agnieszka Skowrońska Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin Warszawa 2014

3 Autor: Agnieszka Skowrońska Korekta językowa: Katarzyna Hryniewicka Wydawca: Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich Aleje Jerozolimskie 65/79, Warszawa Tel.: Fax: Opracowanie merytoryczne, druk i dystrybucja serii publikacji na zlecenie CRZL: WYG International Sp. z o.o. ISBN (seria) (9) Skład: AgrafKa Sp. z o.o. Publikacja bezpłatna Nakład: 3000 egzemplarzy Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.

4 Słowo wstępne Oddajemy do rąk Czytelników serię publikacji będących efektem pracy ekspertów i specjalistów z zakresu polityki społecznej, w szczególności pomocy społecznej. Celem niniejszej serii było przybliżenie najważniejszego dorobku teoretycznego i praktycznego państw Europy Zachodniej i USA w zakresie nowatorskich koncepcji i metod prowadzenia pracy socjalnej. Chodziło o przybliżenie nie tylko rozwiązań i teorii zupełnie nowych także w tamtych krajach, ale także i takich, które już zdążyły okrzepnąć i były poddawane wielostronnym ocenom, choć w naszym kraju wiele z nich wciąż pozostaje nieznanymi lub niedocenianymi. Część publikacji dotyczy nowych rozwiązań, co prawda już funkcjonujących w naszych realiach, jednak często realizowanych jedynie w ramach pojedynczych projektów, wartych jednak szerszego upowszechniania, adaptowania i testowania w polskich warunkach. Przykładem może tu być chociażby tworzenie sieci franszyzy społecznej czy asystentury dostępnej w różnych sferach życia osób z niepełnosprawnością. Adresatami opracowań są przede wszystkim praktycy, działający w jednostkach pomocy społecznej i realizujący jej ustawowe cele. Szczególnie ważnymi odbiorcami są pracownicy socjalni, których chcemy wyposażyć w nowe informacje oraz dostarczyć im wiedzy, która może zaowocować nowymi przedsięwzięciami, podejmowanymi przez nich w społecznościach lokalnych. Pracownicy socjalni w naszym kraju są bowiem grupą zawodową, której powierzono w ostatnich latach wiele zadań z zakresu pomocy społecznej, nie zawsze jednak wyposażając ich w odpowiednie i niezbędne do ich realizacji instrumenty. Najważniejszym zadaniem pracowników socjalnych jest wsparcie słabszych grup społecznych w pokonywaniu ich problemów: w wychodzeniu z ubóstwa, izolacji społecznej i nieporadności życiowej. Od sposobu zdefiniowania problemu, z którym boryka się człowiek adresat przedsięwzięć podejmowanych w sferze pracy socjalnej, przyjętej wobec niego postawy (paternalistycznej bądź partnerskiej), dostrzegania całego kontekstu sytuacyjnego, często wiele zależy. Pracownik socjalny może w swojej pracy pełnić wiele ról - być coachem, doradcą, brokerem, pośrednikiem, mediatorem, negocjatorem bądź inicjatorem aktywności lokalnej. Aby unikać zrutynizowanego działania i jednocześnie zwiększać kompetencje zawodowe pracowników socjalnych potrzebna jest szeroka wiedza w zakresie różnorodności metod ich pracy, obowiązujących standardów, znaczenia tworzenia 3

5 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin sieci wsparcia koleżeńskiego, eksperckiego, superwizyjnego - zarówno nieformalnego, jak i ujętego w zasady współpracy, które można i należy wypracowywać lokalnie, także z reprezentantami innych instytucji. W jaki sposób pracownicy instytucji pomocy społecznej mogą zatem towarzyszyć swoim klientom, beneficjentom, podopiecznym? Jak mogą wspomagać proces ich powrotu do życia w rodzinie i społeczeństwie, nauczyć dbania o istotne relacje międzyludzkie, odpowiedzialności za własny los, pokonywania lęków związanych z podejmowaniem nowych zobowiązań, wskazywać drogi wyjścia z sytuacji kryzysowych? Która z ról, w danym czasie, będzie najodpowiedniejsza w tym konkretnym, indywidualnym przypadku? Ufamy, że na te i wiele innych pytań, pracownicy znajdą odpowiedzi w przekazanych im publikacjach. W polityce społecznej, w tym pomocy społecznej, coraz częściej zwraca się uwagę na efektywność i racjonalność podejmowanych działań. Zawsze zbyt mała ilość dostępnych środków finansowych w stosunku do zwiększającej się wciąż skali potrzeb, wymusza szukanie i podejmowanie prób implementowania na grunt społeczny rozwiązań wcześniej kojarzonych głównie z biznesem, pochodzących z teorii zarządzania. Od pracownika socjalnego wymaga się umiejętności menedżerskich, jego zadaniem jest zarządzanie przypadkiem, generowanie zmiany. Wymaga się od niego znajomości instrumentów nowego zarządzania publicznego oraz rozumienia uwarunkowań decydujących o skuteczności ich stosowania, prowadzących do wpisywania się na trwałe w pejzaż lokalnych partnerstw publiczno prywatnych. Opublikowane opracowania mogą być wreszcie użytecznym narzędziem dla innych aktorów polityki społecznej: polityków wyznaczających jej instytucjonalne ramy, naukowców i badaczy spierających się o zasadność przyjmowania za obowiązujące takich, a nie innych paradygmatów, wyznaczających cele i sposoby ich realizacji, a także samych uczestników życia społecznego. Nie chodzi o to, aby działać na rzecz osób i grupy, czy wobec jakichś problemów, lecz z osobami i grupami, będącymi często niewykorzystanym potencjałem dla samych siebie i swoich środowisk. Przedstawiana Państwu Nowa Praca Socjalna" ma szansę stać się źródłem inspiracji dla przedstawicieli wielu środowisk zaangażowanych w realizację zadań z zakresu pomocy społecznej. Zachęcam do lektury. dr hab. Olga Kowalczyk, prof. UE Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu 4

6 Od Rady Redakcyjnej Przedstawiamy Państwu ważną serię wydawniczą, która została zatytułowana jako Nowa Praca Socjalna wskazując na jej innowacyjny, często nowatorski charakter. Seria składa się z trzydziestu publikacji dwudziestu przygotowanych przez wybitnych polskich ekspertów i praktyków, zajmujących się zagadnieniami pomocy społecznej i pracy socjalnej oraz dziesięciu, które zostały przetłumaczone z języka angielskiego i ukazują aktualny dyskurs międzynarodowy w omawianej problematyce. Celem serii poświęconej nowym zagadnieniom lokalnej polityki społecznej, szczególnie w aspekcie systemu pomocy społecznej i pracy socjalnej, jest popularyzacja w Polsce nowych metod i instrumentów wsparcia społecznego oraz ukazanie aktualnych zagadnień instytucjonalno-organizacyjnych oraz prawnych, które kształtują ramy dla działań pracownika socjalnego i środowiskowego. Treść publikacji niewątpliwie wzbogaca istniejącyw Polsce dorobek intelektualny, zarówno naukowy jak i praktyczny, który musi być jednak stale uzupełniany przez nowości płynące z naszych doświadczeń 25 lat transformacji, ale także z rozwiązań, które sprawdziły się w krajach o rozwiniętych systemach zabezpieczenia społecznego. Aby właściwie ocenić w jakim miejscu rozwoju pracy socjalnej, czy szerzej pomocy społecznej, jesteśmy w Polsce, musimy mieć punkty odniesienia w innych państwach, które funkcjonują w różnych modelach polityki społecznej. Wybór publikacji do druku miałcharakterotwartego konkursu, do którego przystępowali eksperci z różnych środowisk akademickich oraz instytucji praktyki społecznej. Dziesięcioosobowa Rada Redakcyjna, składająca się z przedstawicieli nauki oraz instytucji pomocy społecznej, podczas swych posiedzeń oceniała merytoryczne uzasadnienie i cel pracy, strukturę książki oraz jej metodologię z bibliografią. Ważnym aspektem wyboru opracowań do publikacji była ich innowacyjność i nowatorskie podejście, chociaż nie oznacza to, że wszystkie książki prezentują tylko i wyłącznie nowe podejście do zagadnień pracy socjalnej. Siłą wsparcia społecznego jest także istniejąca tradycja i dorobek, który także docenialiśmy łącząc to co wartościowe z przeszłości z tym co konieczne w przyszłości. Daje się to szczególnie zauważyć w niektórych publikacjach, które wskazują na istniejący współcześnie renesans sprawdzonych idei, rozwiązań i metod. Wszystkie publikacje wydane w ramach serii były recenzowane przez trzech niezależnych ekspertów specjalistów z zakresu polityki społecznej, pomocy społecznej i/lub pracy socjalnej. Recenzenci byli wybrani przez Radę Redakcyjną w procedurze konkursowej są to wybitni specjaliści z obszarów: nauki i praktyki, najczęściej dobrze znani w środowisku polityków społecznych. Nierzadko recenzje były bardzo wnikliwe i krytyczne, co skutkowało koniecznością dokonywania uzupełnień i poprawek. Kilka publikacji po recenzjach Rada Redakcyjna odrzuciła. 5

7 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin Wydaje się, że istotną wartością całej serii jest to, że z jednej strony ukazuje ona teoretyczne i praktyczne wątki pracy socjalnej z konkretnym typem klienta lub społecznością lokalną; a z drugiej, że prezentuje szersze powiązania pracy socjalnej z takimi zagadnieniami jak przedsiębiorczość społeczna, nowe zarządzanie publiczne i governance czy wreszcie ukazuje swe silne związki z koncepcją empowerment. Ukazanie międzynarodowych doświadczeń w realizacji pracy socjalnej jest dodatkowym ładunkiem intelektualnym, który poszerza naszą wiedzę o rozwiązaniach w innych welfare states. Jako Rada Redakcyjna zachęcamy wszystkich pracowników systemu pomocy społecznej, w tym pracowników socjalnych, działaczy społecznych oraz decydentów do zapoznania się z treścią rekomendowanych przez nas i opublikowanych publikacji. Mamy nadzieję, że znajdziecie Państwo w części z nich inspirujące wątki teoretyczne i praktyczne, które przydadzą się Państwu w życiu zawodowym. Życzymy miłej lektury! dr hab. Mirosław Grewiński, prof. WSP Przewodniczący Rady Redakcyjnej 6

8 Rada Redakcyjna: dr hab. Mirosław Grewiński, prof. WSP - Przewodniczący Rady Redakcyjnej - Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Janusza Korczaka w Warszawie dr Ewa Flaszyńska - Dyrektor Ośrodka Pomocy Społecznej Dzielnicy Bielany m. st. Warszawy mgr Hanna Gumińska - Starszy Specjalista Pracy Socjalnej, Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Słupsku dr hab. Jolanta Grotowska-Leder, prof. UŁ - Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny Uniwersytet Łódzki mgr Barbara Kamińska-Skowronek - Kierownik Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Tyszowcach prof. zw. dr hab. Janusz Kirenko - Wydział Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie mgr Danuta Koczkodaj - Starszy Specjalista Pracy Socjalnej, Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Słupsku mgr Krzysztof Kratofil - Starszy Specjalista Pracy Socjalnej, Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Tarnowskich Górach dr hab. Jerzy Krzyszkowski, prof. UŁ - Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny Uniwersytet Łódzki dr Anna Zasada-Chorab - Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Janusza Korczaka Warszawa oddział Katowice i Kolegium Pracowników Służb Społecznych Czeladź Zespół Projektu Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich: dr Adam Krzyżanowski - Kierownik Projektu mgr Andrzej Bogdański - Sekretarz Projektu Dominika Szeląg - Ekspert ds. e-learningu Zespół realizacyjny WYG International Sp. z o.o.: mgr inż. Ewa Płodzień-Pałasz - Kierownik Projektu dr Monika Miedzik - Ekspert merytoryczny dr Jarosław Pichla - Ekspert merytoryczny 7

9 Nota o Autorze: Agnieszka Skowrońska jest socjologiem oraz doktorem nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce, tytuł doktora uzyskała w 2012 roku na Uniwersytecie Śląskim. Od 10 lat jest związana z pomocą społeczną, gdyż początkowo pracowała w ośrodku pomocy społecznej jako pracownik socjalny, a później w Instytucie Rozwoju Służb Społecznych (jako koordynator projektów, badacz oraz redaktor i autor publikacji). Uczestniczyła w projektach badawczych dotyczących zarówno pomocy społecznej jak i współpracy administracji publicznej z organizacjami pozarządowymi. Jej zainteresowania badawcze koncentrują się wokół skuteczności pomocy. Od 2011 roku jest członkiem Polskiego Towarzystwa Ewaluacyjnego. Jej najważniejsze publikacje to Badania w pomocy społecznej zastosowanie, metody i narzędzia, Podstawy ewaluacji dla pomocy społecznej oraz cykl trzech publikacji Pomoc społeczna w liczbach (w latach 2008, 2009, 2010). Jest również ekspertem zewnętrznym uczestniczącym w projektach doradczych dla organizacji pozarządowych. Recenzenci publikacji: dr hab. Małgorzata Baron-Wiaterek, prof. PŚ Wydział Organizacji i Zarządzania, Politechnika Śląska dr Przemysław Gąsiorek Wydział Pedagogiczno-Artystyczny Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu dr Andrzej Klimczuk Organizacja Międzyzakładowa NSZZ Solidarność" Pracowników Oświaty i Wychowania w Białymstoku 8

10 Spis treści SŁOWO WSTĘPNE... 3 Od Rady Redakcyjnej... 5 Rada Redakcyjna... 6 NOTA O AUTORZE... 8 WSTĘP ROLA POMOCY SPOŁECZNEJ W ROZWIĄZYWANIU PROBLEMÓW ZWIĄZANYCH Z DŁUGOTRWAŁYM BEZROBOCIEM Osoby długotrwale bezrobotne informacje podstawowe Bezrobocie jako przyczyna przyznania świadczeń pomocy społecznej Przyczyny długotrwałego bezrobocia Miejsce i rola instytucji pomocy społecznej w kreowaniu i rozwiązywaniu problemu bezrobocia długotrwałego Funkcje pracy socjalnej w przeciwdziałaniu i rozwiązywaniu problemu długotrwałego bezrobocia GRUPY DŁUGOTRWALE BEZROBOTNYCH PODZIAŁ I CHARAKTERYSTYKA Po co i jak wyróżniać grupy długotrwale bezrobotnych? Charakterystyka wybranych grup długotrwale bezrobotnych SCENARIUSZE, METODY I NARZĘDZIA PRACY Z POSZCZEGÓLNYMI GRUPAMI OSÓB DŁUGOTRWALE BEZROBOTNYCH I CZŁONKAMI ICH RODZIN Założenia dotyczące pracy socjalnej z osobami długotrwale bezrobotnymi Scenariusze Opis metod i narzędzi pracy z osobami długotrwale bezrobotnymi EWALUACJA WSPARCIA DLA OSÓB DŁUGOTRWALE BEZROBOTNYCH Wymiary i kryteria ewaluacji Cele ewaluacji i wskaźniki Planowanie i etapy ewaluacji Metody i narzędzia ewaluacji

11 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin 5. WSPÓŁPRACA INSTYTUCJI POMOCY SPOŁECZNEJ Z INNYMI INSTYTUCJAMI ŚWIADCZĄCYMI POMOC DLA OSÓB DŁUGOTRWALE BEZROBOTNYCH Obszary i wymiary współpracy Współpraca pomiędzy ośrodkiem pomocy społecznej i urzędem pracy w zapisach prawnych Formy współpracy międzyinstytucjonalnej PODSUMOWANIE: NOWE ROLE I WYZWANIA ZWIĄZANE Z DŁUGOTRWAŁYM BEZROBOCIEM I TENDENCJAMI NA RYNKU PRACY Nowe role i zadania pracowników instytucji zajmujących się pomocą i wsparciem osób długotrwale bezrobotnych Tendencje i umiejętności potrzebne na rynku pracy w najbliższej przyszłości SŁOWNICZEK BIBLIOGRAFIA Publikacje książkowe Artykuły w czasopismach Raporty z badań Akty prawne

12 WSTĘP Osoby długotrwale bezrobotne są grupą bardzo niejednorodną. Należą do niej zarówno osoby młode, które nie mają żadnego doświadczenia zawodowego, a mają wykształcenie wyższe, a mimo to nie mogą znaleźć pracy, a także osoby 50-letnie, które mają doświadczenie zawodowe, ale ich kwalifikacje już się zdezaktualizowały. Takich grup można wymienić jeszcze kilka. Dlatego w niniejszej publikacji przedstawiam perspektywę wsparcia i pomocy według poszczególnych grup osób długotrwale bezrobotnych. Celem publikacji jest zebranie dotychczasowej wiedzy na temat osób długotrwale bezrobotnych z różnorodnymi problemami i sposobów skutecznej pracy z nimi. Publikacja ma charakter podręcznika wyjaśniającego podstawowe zagadnienia związane z tematyką, a także podaje praktyczne przykłady działań, które mogą usprawnić udzielanie pomocy. W książce pracownicy instytucji pomocy społecznej odnajdą odpowiedzi na pytania: Jakie grupy można wyróżnić wśród osób długotrwale bezrobotnych i jakie mają one potrzeby? Jakie są scenariusze prowadzenia pracy socjalnej i wspomagania osób z poszczególnych grup? Jakie są metody pracy z osobami długotrwale bezrobotnymi z poszczególnych grup? Jakie są narzędzia pracy z osobami długotrwale bezrobotnymi z poszczególnych grup? Jak mierzyć skuteczność udzielonego wsparcia dla osób długotrwale bezrobotnych? W jakim zakresie i w jaki sposób współpracować z urzędami pracy i innymi instytucjami zajmującymi się wsparciem osób długotrwale bezrobotnych? Jakie są nowe role i wyzwania dla pracowników ośrodków pomocy społecznej (OPS) i urzędów pracy (UP) związane z długotrwałym bezrobociem? W pierwszym rozdziale zostanie poruszona tematyka wprowadzająca w problem długotrwałego bezrobocia z krótkim opisem jego przyczyn pod kątem możliwości podejmowania działań wspierających osoby długotrwale bezrobotne. W związku z tym, że jest to problem złożony, pokazana zostanie rola poszczególnych instytucji w kreowaniu i rozwiązywaniu tego 11

13 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin problemu. Celem rozdziału jest uświadomienie czytelnikom, że to nie pomoc społeczna i pracownicy socjalni są wyłącznie odpowiedzialni za rozwiązanie tego problemu. W rozdziale drugim opisane będą poszczególne grupy osób bezrobotnych długotrwale w tym: osoby młode (do 30. roku życia) bez kwalifikacji i legalnego doświadczenia zawodowego; matki, które przerwały pracę lub nie zdążyły nabyć doświadczenia zawodowego w związku z urodzeniem i wychowywaniem dzieci; osoby po 45. roku życia, których kwalifikacje zawodowe i umiejętności się zdezaktualizowały; osoby niepełnosprawne i z chorobą psychiczną; osoby bezdomne; osoby z uzależnieniami; osoby karane; cudzoziemcy (uchodźcy, osoby z pobytem tolerowanym) i przedstawiciele mniejszości etnicznych; a także tzw. pozorni bezrobotni. Grupy te zostaną opisane pod względem cech społeczno-demograficznych, charakterystyki psychologicznej z uwzględnieniem skutków pozostawania przez długi czas bez pracy oraz z przedstawieniem potrzeb tych osób, również związanych z członkami ich rodziny (np. osoby zależne). W kolejnym rozdziale dla każdej grupy zostanie przedstawiony scenariusz pracy socjalnej, czyli schemat działań. Scenariusze będą brały pod uwagę specyficzne potrzeby każdej z grup oraz możliwości jej najbliższego otoczenia. Następnie wszystkie metody wymienione w scenariuszach będą opisane z podaniem przykładów narzędzi i ich praktycznego zastosowania. Do metod tych należy zaliczyć np.: coaching, trening pracy, poradnictwo, grupy wsparcia, trening umiejętności społecznych itd. Coraz częściej mówi się, że udzielane wsparcie powinno być skuteczne, trafne, przynosić trwałe rezultaty, być użyteczne dla osób, do których jest skierowane. Poza tym powinno być jak najmniej kosztochłonne i powinno brać pod uwagę długotrwałe skutki, czyli oddziaływanie zarówno na samych odbiorców działań, a także na ich otoczenie. Są to kryteria wsparcia, które mogą być zmierzone za pomocą ewaluacji działań skierowanych do osób długotrwale bezrobotnych. W rozdziale czwartym będą omówione podstawowe cele, etapy, metody i narzędzia, dzięki którym można weryfikować, czy udzielane wsparcie przynosi oczekiwane efekty, jest użyteczne itd. W rozdziale piątym podniesiona zostanie kwestia konieczności wspólnych działań na rzecz rozwiązywania problemów długotrwałego bezrobocia. Omówiono w nim możliwości współpracy pracowników ośrodków pomocy społecznej z innymi instytucjami wspierającymi osoby długotrwale bezrobotne, a także formy takiej współpracy. W ostatnim rozdziale w ramach podsumowania omówione są nowe wyzwania, jakie czekają pracowników instytucji pomocy społecznej oraz instytucji rynku pracy związane z długotrwałym bezrobociem i tendencjami na rynku pracy. Jest to związane z rozwojem instytucji i usług skierowanych do osób długotrwale bezrobotnych, koniecznością zmiany podejścia do rozwiązywania ich problemów, a także zmianami w prawie (np. profilowanie osób bezrobotnych w urzędzie pracy). Takimi nowymi rolami pełnionymi przez pracowników socjalnych są: trener pracy, case manager, broker informacji, czy coach kariery. 12

14 Na zakończenie rozdziału znajduje się ramka z najważniejszymi treściami w nim zawartymi. Poza tym sformułowano pytania kontrolne, które umożliwiają sprawdzenie przyswojenia najistotniejszych zagadnień poruszanych w danym rozdziale oraz propozycje zadań do wykonania, które mają ułatwić przygotowanie się do udzielania pomocy poszczególnym grupom osób długotrwale bezrobotnym. Na końcu całej książki znajduje się słowniczek wybranych pojęć oraz bibliografia. W publikacji wykorzystane są wyniki badań, analiz dotyczących osób długotrwale bezrobotnych oraz aktualne przepisy prawne i najnowsze metody pracy stosowane zagranicą. 13

15

16 1. ROLA POMOCY SPOŁECZNEJ W ROZWIĄZYWANIU PROBLEMÓW ZWIĄZANYCH Z DŁUGOTRWAŁYM BEZROBOCIEM 1.1. Osoby długotrwale bezrobotne informacje podstawowe Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi obejmuje wiele działań, które powinny być dostosowane do specyficznych cech i potrzeb danej osoby. Specyficzna dla klientów pomocy społecznej, z których większość to osoby długotrwale bezrobotne i nieaktywne zawodowo, jest wielowymiarowość ich problemów. Warto zauważyć, że w całej zbiorowości osób bezrobotnych, długotrwale bezrobotni stanowią tylko część tego zbioru i też nie wszystkie te osoby zgłaszają się do ośrodków pomocy społecznej i nie ze wszystkimi prowadzona jest praca socjalna. Aby lepiej zrozumieć skalę zjawiska przyjrzyjmy się definicjom osób długotrwale bezrobotnych oraz klienta pomocy społecznej, które wyznaczą nam ogólną zbiorowość osób, o których będzie mowa w niniejszej publikacji. Zgodnie z Ustawą z dnia 20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy 1, osoby długotrwale bezrobotne to osoby bezrobotne pozostające w rejestrze powiatowego urzędu pracy łącznie przez okres ponad 12 miesięcy w okresie ostatnich dwóch lat, z wyłączeniem okresów odbywania stażu i przygotowania zawodowego dorosłych w miejscu pracy. Według wyżej wymienionej ustawy osoba bezrobotna to obywatel polski, cudzoziemiec, który jest obywatelem państw członkowskich Unii Europejskiej, jest obywatelem państw, z którymi Unia Europejska zawarła umowy o swobodzie przepływu osób, posiada status uchodźcy nadany w Rzeczypospolitej Polskiej lub posiada zezwolenie na osiedlenie się w Rzeczypospolitej Polskiej oraz cudzoziemiec członek rodziny obywatela polskiego, który nie posiada zatrudnienia i nie wykonuje innej pracy zarobkowej, jest zdolny i gotowy 1 Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, Dz. U. z 2013 r. poz. 674 z późn. zm. 15

17 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin 16 do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy, obowiązującym w danym zawodzie lub służbie albo innej pracy zarobkowej, albo jest osobą niepełnosprawną, zdolną i gotową do podjęcia zatrudnienia co najmniej w połowie tego wymiaru czasu pracy, nieuczącą się w szkole (z wyjątkiem uczącej się w szkole dla dorosłych lub przystępującej do egzaminu eksternistycznego z zakresu tej szkoły lub w szkole wyższej gdzie studiuje w formie studiów niestacjonarnych), zarejestrowaną we właściwym dla miejsca zameldowania stałego lub czasowego powiatowym urzędzie pracy oraz poszukującą zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej, jeżeli: ukończył 18 lat; nie ukończył 60 lat kobieta lub 65 lat mężczyzna; nie nabył prawa do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy, renty szkoleniowej, renty socjalnej, renty rodzinnej w wysokości przekraczającej połowę minimalnego wynagrodzenia za pracę albo po ustaniu zatrudnienia, innej pracy zarobkowej, zaprzestaniu prowadzenia pozarolniczej działalności, nie pobiera nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego, zasiłku przedemerytalnego, świadczenia przedemerytalnego, świadczenia rehabilitacyjnego, zasiłku chorobowego, zasiłku macierzyńskiego lub zasiłku w wysokości zasiłku macierzyńskiego; nie jest właścicielem lub posiadaczem samoistnym lub zależnym nieruchomości rolnej, w rozumieniu przepisów Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku Kodeks cywilny (Dz. U. nr 16 poz. 93 z późn. zm.), o powierzchni użytków rolnych przekraczającej 2 ha przeliczeniowe lub nie podlega ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z tytułu stałej pracy jako współmałżonek lub domownik w gospodarstwie rolnym o powierzchni użytków rolnych przekraczającej 2 ha przeliczeniowe; nie uzyskuje przychodów podlegających opodatkowaniu podatkiem dochodowym z działów specjalnych produkcji rolnej, chyba że dochód z działów specjalnych produkcji rolnej, obliczony dla ustalenia podatku dochodowego od osób fizycznych, nie przekracza wysokości przeciętnego dochodu z pracy w indywidualnych gospodarstwach rolnych z 2 ha przeliczeniowych ustalonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego na podstawie przepisów o podatku rolnym, lub nie podlega ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z tytułu stałej pracy jako współmałżonek lub domownik w takim gospodarstwie; nie złożył wniosku o wpis do ewidencji działalności gospodarczej albo po złożeniu wniosku o wpis: zgłosił do ewidencji działalności gospodarczej wniosek o zawieszenie wykonywania działalności gospodarczej i okres zawieszenia jeszcze nie upłynął, albo nie upłynął jeszcze okres do, określonego we wniosku o wpis do ewidencji działalności gospodarczej, dnia podjęcia działalności gospodarczej; nie jest osobą tymczasowo aresztowaną lub nie odbywa kary pozbawienia wolności, z wyjątkiem kary pozbawienia wolności odbywanej poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego;

18 Rola pomocy społecznej w rozwiązywaniu problemów związanych z długotrwałym bezrobociem nie uzyskuje miesięcznie przychodu w wysokości przekraczającej połowę minimalnego wynagrodzenia za pracę, z wyłączeniem przychodów uzyskanych z tytułu odsetek lub innych przychodów od środków pieniężnych zgromadzonych na rachunkach bankowych; nie pobiera na podstawie przepisów o pomocy społecznej zasiłku stałego; nie pobiera, na podstawie przepisów o świadczeniach rodzinnych, świadczenia pielęgnacyjnego lub dodatku do zasiłku rodzinnego z tytułu samotnego wychowywania dziecka i utraty prawa do zasiłku dla bezrobotnych na skutek upływu ustawowego okresu jego pobierania; nie pobiera po ustaniu zatrudnienia świadczenia szkoleniowego, o którym mowa w art. 70 ust. 6; nie podlega, na podstawie odrębnych przepisów, obowiązkowi ubezpieczenia społecznego, z wyjątkiem ubezpieczenia społecznego rolników. Nieco inna definicja jest stosowana podczas Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL) 2, gdzie długotrwale bezrobotni są określani jako bezrobotni, którzy szukają pracy przez okres dłuższy niż rok (tj. 13 miesięcy i więcej od momentu zakończenia przerwy w poszukiwaniu pracy, o ile wystąpiła i trwała co najmniej 4 tygodnie). Bezrobotni to osoby w wieku lata, które spełniły jednocześnie trzy warunki: w okresie badanego tygodnia nie były osobami pracującymi, aktywnie poszukiwały pracy w ciągu 4 tygodni (wliczając jako ostatni tydzień badany), były gotowe podjąć pracę w ciągu 2 tygodni następujących po badanym tygodniu. Do bezrobotnych zalicza się także osoby, które nie poszukiwały pracy, ponieważ oczekiwały na rozpoczęcie pracy przez okres nie dłuższy niż 3 miesiące oraz były gotowe tę pracę podjąć. Kwestie definicyjne są ważne z dwóch podstawowych względów: na ich podstawie podaje się liczbę osób długotrwale bezrobotnych i statystyki pochodne oraz wyklucza lub włącza się pewne osoby zaliczane do tych kategorii. Poniższa tabela przedstawia kilka przypadków osób pozostających bez pracy zaliczanych do osób bezrobotnych w zależności od przyjętej metody. Niektóre osoby niepracujące pozostają poza tymi statystykami, co oznacza, że jest to bezrobocie ukryte. 2 Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności jest badaniem reprezentacyjnym, badaniem objęte są wszystkie osoby w wieku 15 lat i więcej, będące członkami gospodarstw domowych zamieszkałych w mieszkaniach wylosowanych do badania. Zob. Kwartalna informacja o aktywności ekonomicznej ludności, GUS, Warszawa

19 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin Tabela 1. Osoby bezrobotne w zależności od przyjętej definicji Czy jest to osoba bezrobotna według: Statystyka BAEL urzędu pracy Osoba studiująca w trybie stacjonarnym poszukująca pracy nie tak Osoba bezdomna niezarejestrowana w urzędzie pracy i niegotowa do pracy w ciągu nie nie dwóch tygodni Osoba niepełnosprawna pobierająca rentę socjalną aktywnie poszukująca pracy i gotowa nie tak podjąć pracę Matka przebywająca na urlopie macierzyńskim poszukująca pracy i gotowa podjąć pracę nie tak w ciągu dwóch tygodni Osoba zarejestrowana w urzędzie pracy jako osoba bezrobotna niechcąca pracować, tak nie nieszukająca pracy Osoba zarejestrowana w urzędzie pracy jako osoba bezrobotna pracująca za granicą tak nie (nielegalnie) Osoba będąca właścicielem gospodarstwa rolnego (powyżej 2 ha), aktywnie poszukująca nie tak pracy poza rolnictwem Osoba będąca właścicielem gospodarstwa rolnego (powyżej 2 ha), pracująca w nim nie nie w niepełnym wymiarze czasu, co nie wystarcza na utrzymanie Osoba zarejestrowana jako bezrobotna, pracująca dorywczo (bez żadnej umowy), tak tak poszukująca stałej pracy Osoba zarejestrowana w urzędzie pracy aktywnie poszukująca pracy i gotowa ją podjąć tak tak Opracowanie własne Na koniec 2013 r. stopa bezrobocia rejestrowanego w Polsce wyniosła 13,4% a stopa bezrobocia według BAEL 9,8%, co oznacza, że według pierwszej statystyki było 2 157,9 tys. osób bezrobotnych, a według BAEL 1700 tys. osób 3. Jest to dość znaczna różnica. Również są duże różnice w liczbach bezrobotnych długotrwale, które według BAEL wyniosły 656 tys. osób, co stanowi 38,6% bezrobotnych, a według statystyk bezrobocia rejestrowanego ich liczba wynosiła 1158,7 tys. osób, co stanowiło 53,6% ogółu bezrobotnych. Rozmiary bezrobocia długotrwałego zależą od poziomu bezrobocia ogółem. Im wyższy jest poziom bezrobocia, tym trudniej znaleźć pracę, czas jej poszukiwania jest coraz dłuższy i coraz więcej bezrobotnych staje się bezrobotnymi długotrwale 4. Liczba osób długotrwale bezrobotnych zmienia się w zależności od stanu gospodarki i sytuacji na rynku pracy. Jak wynika z raportu pt. Analiza czynników wpływających na zwiększenie ryzyka długookresowego bezrobocia opracowanie metodologii profilowania bezrobotnych na lokalnym rynku pracy do stosowania przez PSZ : W pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych długotrwale bezrobotni stanowili około 45% populacji 3 Aktywność ekonomiczna ludności Polski w IV kwartale 2013 r., GUS, Warszawa 2014; Statystyki dostępne na stronie Głównego Urzędu Statystycznego: 4 Por. Raport z etapu I projektu Analiza czynników wpływających na zwiększenie ryzyka długookresowego bezrobocia opracowanie metodologii profilowania bezrobotnych na lokalnym rynku pracy do stosowania przez PSZ, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 2012, s

20 Rola pomocy społecznej w rozwiązywaniu problemów związanych z długotrwałym bezrobociem bezrobotnych ogółem. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych ich udział obniżył się do niespełna 39% w 1999 r., ale w następnych latach zaczął szybko rosnąć i w latach przekraczał 50% (52,5% w końcu 2003 r.). Do 2009 r. odsetek długotrwale bezrobotnych obniżył się do 25,8%, ale później zaczął ponownie rosnąć i w 2011 r. wyniósł niemal 35%. 5. Trend ten się utrzymuje obecnie, gdyż poziom bezrobocia długotrwałego w kwietniu 2014 r. wyniósł 55,7%. Procesy spadku w przypadku długotrwale bezrobotnych występują z pewnym opóźnieniem, gdyż pracodawcy tworzący nowe miejsca pracy sięgają najpierw po rezerwy siły roboczej o wyższym potencjale kwalifikacyjnym i bardziej zmotywowane, a więc krócej pozostające w zasobie bezrobotnych. Jak wynika z cytowanego raportu przy wzroście gospodarczym dopiero po pewnym czasie zaczyna maleć bezrobocie długookresowe i dotyczy to w pierwszej kolejności bezrobotnych w przedziale miesiące. Powoduje to wzrost udziału bezrobotnych powyżej 24 miesięcy wśród długotrwale bezrobotnych. W latach osiągnął on poziom niemal 70%, a w 2011 roku wynosił prawie 45%. Osłabienie koniunktury i wzrost bezrobocia przekłada się z pewnym opóźnieniem na wzrost liczby i natężenia bezrobocia długotrwałego, co wynika z jego natury i konieczności upływu 12 miesięcy bezskutecznego poszukiwania pracy, aby osoba, która utraciła pracę, mogła zostać zaliczona do tej kategorii. 6. Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy wyróżnia również kategorię osób będących w szczególnej sytuacji na rynku pracy. Zalicza do nich bezrobotnych, którzy ze względu na określone uwarunkowania mają znaczne problemy z wyjściem ze stanu bezrobocia. Ustawa zezwala na stosowanie wobec tej kategorii osób dodatkowych instrumentów rynku pracy, promujących ich zatrudnienie. W szczególnej sytuacji na rynku pracy są: bezrobotni do 30. roku życia, bezrobotni długotrwale, bezrobotni powyżej 50. roku życia, bezrobotni korzystający ze świadczeń pomocy społecznej, bezrobotni posiadający co najmniej jedno dziecko do 6. roku życia lub co najmniej jedno niepełnosprawne dziecko do 18. roku życia, bezrobotni niepełnosprawni. W końcu 2013 r. status osoby w szczególnej sytuacji na rynku pracy posiadało 1 979,6 tys. osób, co oznacza, że 9 na 10 bezrobotnych spełniało kryteria by być zaliczonym do tej kategorii 7. Podobnie jak w poprzednich latach, wśród bezrobotnych znajdujących się w szczególnej sytuacji na rynku pracy nieco częściej niż co trzeci bezrobotny (37,9%) pozostawał bez pracy dłużej 5 Ibidem, s Ibidem. 7 Bezrobocie rejestrowane w Polsce. Raport miesięczny grudzień 2013 r., MPiPS, Warszawa

21 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin niż 12 miesięcy 8. Jednak wśród bezrobotnych nienależących do grupy podwyższonego ryzyka osoby pozostające bez pracy dłużej niż 12 miesięcy stanowiły zaledwie 0,64%. Skala dysproporcji między tymi odsetkami była więc ogromna, co potwierdza znany fakt kumulowania się negatywnych cech sprzyjających bezrobociu. Poza tym duży udział pozostających bez pracy ponad rok występował jeszcze wśród bezrobotnych powyżej 50. roku życia, niepełnosprawnych i samotnie wychowujących dzieci poniżej 18. roku życia. Tendencje te nadal się utrzymują Bezrobocie jako przyczyna przyznania świadczeń pomocy społecznej Bezrobocie jest wymieniane jako jedna z przyczyn, z powodu której wystąpienia (oraz przy spełnieniu innych warunków) można ubiegać się o świadczenia z jednostek organizacyjnych pomocy społecznej. Jak wynika ze statystyk (zbieranych przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej poprzez sprawozdania MPiPS03 oraz rejestrowania danych w Systemie Informatycznym POMOST), bezrobocie jest po ubóstwie najczęściej wymienianym powodem przyznania pomocy. W 2013 roku 54% rodzin korzystających ze świadczeń pomocy społecznej wskazało ten problem jako jedną z przyczyn ubiegania się o pomoc 9. Nie wszystkie osoby bezrobotne trafiają do ośrodków pomocy społecznej. Porównując dane o świadczeniobiorcach pomocy społecznej z danymi o liczbie osób zarejestrowanych jako bezrobotne (por. tabela nr 2), wynika, że w 2010 roku 60,9% osób zarejestrowanych jako bezrobotne korzystało ze świadczeń pomocy społecznej z powodu bezrobocia 10. Warto zauważyć, że zróżnicowanie pomiędzy regionami jest bardzo duże, gdyż waha się od 39,5% w województwie mazowieckim do 90% w warmińsko-mazurskim. To pokazuje jaka jest skala i głębokość problemu bezrobocia w poszczególnych regionach. Obserwowanie tych trendów pozwala lepiej szacować rozmiar tego problemu w przyszłości oraz planować działania mające zapobiegać tym zjawiskom oraz wspierać tych, którzy już doświadczają jego negatywnych skutków. Warto również wspomnieć o innych przyczynach współwystępujących z problemem bezrobocia klientów pomocy społecznej. Najsilniej skorelowanym problemem z bezrobociem jest ubóstwo 11. Około 75% wszystkich świadczeniobiorców podaje co najmniej jeden z tych problemów jako powód ubiegania się o pomoc, a 60% rodzin korzysta z pomocy z powodu 8 Raport z etapu I projektu Analiza czynników wpływających na zwiększenie ryzyka długookresowego bezrobocia opracowanie metodologii profilowania bezrobotnych na lokalnym rynku pracy do stosowania przez PSZ, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń Obliczenia własne na podstawie danych ze Sprawozdania MPiPS-03 za 2013 r. (dostępne na stronie internetowej MPiPS). 10 Pod uwagę zostały wzięte dane z 2010 r., ponieważ w kolejnych latach nie prowadzono obliczeń na podstawie danych dostępnych w SI POMOST (w systemie tym zbierane są dane o liczbie osób korzystających z pomocy społecznej z różnych powodów, a nie tak jak w statystykach MPIPS03 o liczbie rodzin). 11 Por. L. Miś, Nasze problemy: bieda i bezrobocie we współczesnym społeczeństwie polskim, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas, Kraków

22 Rola pomocy społecznej w rozwiązywaniu problemów związanych z długotrwałym bezrobociem ubóstwa (dane z 2013 r.) 12. Kolejne często występujące przyczyny udzielania świadczeń z pomocy społecznej to niepełnosprawność i długotrwała choroba (w każdej kategorii po ok. 33% wskazań, ale należy pamiętać, że w przypadku osób niepełnosprawnych zaznaczana jest również długotrwała choroba jako przyczyna udzielenia pomocy). Inne problemy przyczyniające się do zwiększenia trudności na rynku pracy to: bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych w rodzinie niepełnej (11%), alkoholizm (7%), bezradność w sprawach opiekuńczo- -wychowawczych w rodzinach wielodzietnych (5%), bezdomność (2,9%). Pozostałe przyczyny to trudności przystosowania się do życia po zwolnieniu z zakładu karnego, sieroctwo, przemoc w rodzinie, potrzeba ochrony macierzyństwa. Tabela 2. Porównanie liczby osób korzystających z pomocy społecznej z powodu bezrobocia z liczbą osób bezrobotnych i stopą bezrobocia Województwo Liczba osób korzystających z pomocy społecznej z powodu bezrobocia 2010 r. Udział liczby osób korzystających z pomocy społecznej z powodu bezrobocia w liczbie świadczeniobiorców ogółem Liczba osób bezrobotnych zarejestrowanych w urzędzie pracy 2010 r. Stopa bezrobocia w 2010 r. (%) Odsetek osób długotrwale bezrobotnych w ogólnej liczbie osób zarejestrowanych jako bezrobotne w urzędzie pracy w 2010 r. (%) Stosunek liczby osób korzystających z pomocy społecznej z powodu bezrobocia do liczby osób bezrobotnych zarejestrowanych w urzędzie pracy dolnośląskie , ,6 47,5 kujawsko-pomorskie , , ,0 lubelskie , ,7 63,1 lubuskie , ,6 44,8 80,2 łódzkie , ,1 45,9 62,0 małopolskie , ,4 42,9 45,0 mazowieckie , , ,5 opolskie , ,1 44,3 63,0 podkarpackie , ,8 54,3 71,2 podlaskie , ,2 51,1 46,1 pomorskie , ,2 39,7 79,5 śląskie , ,9 39,8 56,7 świętokrzyskie , ,7 50,5 62,2 warmińsko-mazurskie , ,9 90,9 wielkopolskie , , ,9 zachodniopomorskie , ,4 45,9 66,9 Polska , ,3 46,4 60,9 Opracowanie własne na podstawie: SI POMOST 2010, Statystyki rynku pracy z grudnia 2010 r., MPiPS. 12 Uwaga: nie należy sumować liczby osób lub rodzin, które otrzymują pomoc z określonej przyczyny, ponieważ w wywiadzie wskazywane i zapisywane są więcej niż jedna przyczyna. Dane ze Sprawozdania MPiPS03 za 2013 r. 21

23 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin O poziomie objęcia świadczeniami osób bezrobotnych mówią też dane o aktywności zawodowej świadczeniobiorców pomocy społecznej. Największa grupa świadczeniobiorców jest bierna zawodowo, czyli nie pracuje i nie jest zarejestrowana jako osoba bezrobotna. Warto zwrócić uwagę, że większość z tych osób nie posiada zasiłku dla bezrobotnych, gdyż tylko 37,5 tys. osób wskazuje ten zasiłek jako źródło dochodów. To również oznacza, że wśród osób bezrobotnych najwięcej jest długotrwale bezrobotnych. Osoby posiadające minimalne wsparcie, jakie zapewnia uprawnienie do zasiłku dla bezrobotnych przez okres jego pobierania, powoduje, że te osoby nie ubiegają się o pomoc z jednostek organizacyjnych pomocy społecznej. Dopiero w momencie utraty prawa do zasiłku dla bezrobotnych lub w przypadku rodzin wieloosobowych świadczenia z pomocy społecznej stają się głównym źródłem dochodu. Problem bezrobocia, a szczególnie bezrobocia długotrwałego to problem nie tylko jednej osoby, a całej jej rodziny. Problem bezrobocia występuje w niemal 70% rodzin (małżeństwa i związki partnerskie) z jednym dzieckiem, które korzystają ze świadczeń pomocy społecznej. Natomiast tylko niecałe 40% gospodarstw jednoosobowych korzysta z tego typu pomocy z powodu bezrobocia. Co istotne więcej matek niż ojców samotnie wychowujących dzieci korzysta z pomocy z powodu bezrobocia, co wynika głównie z tego, że ogólnie kobietom trudniej znaleźć pracę Przyczyny długotrwałego bezrobocia Pomoc osobom bezrobotnym musi być adekwatna do przyczyn, dla których dana osoba nie pracuje. Te przyczyny mogą być różne: brak pracy odpowiadającej kwalifikacjom lub oczekiwaniom finansowym, brak kwalifikacji lub umiejętności potrzebnych na dostępne miejsca pracy, brak możliwości pracy w pełnym wymiarze czasu pracy z powodu konieczności opieki nad dzieckiem lub inną osobą zależną, brak miejsc pracy dostosowanych do specyficznych potrzeb osoby poszukującej (np. niepełnosprawnej ruchowo), brak pracy w danej wsi, mieście, brak umiejętności poszukiwania pracy, czy też to, że ktoś nie chce pracować itd. Jak widać te przyczyny wymagają różnych rozwiązań, dlatego w każdym przypadku warto choć chwilę zastanowić się nad tym dlaczego dana osoba nie pracuje. Dopiero uwzględnienie całego spektrum czynników pozwoli realnie oszacować szanse na znalezienie pracy przez daną osobę oraz dopasować adekwatne wsparcie. Generalnie powyższe przyczyny można podzielić na trzy grupy: czynniki koniunkturalne, czynniki instytucjonalne oraz czynniki indywidualne (por. rysunek 1). W wielu przypadkach poszczególne grupy czynników wpływają na siebie nawzajem. 22

24 Rola pomocy społecznej w rozwiązywaniu problemów związanych z długotrwałym bezrobociem Rysunek 1. Przyczyny występowania bezrobocia Przyczyny występowania bezrobocia Indywidualne Koniunkturalne Instytucjonalne Preferencje Charakterystyka Globalne Lokalne Źródło: B. Rokicki, A. Hryniewicka, Definicje bezrobocia oraz jego przyczyny i konsekwencje [w:] Ł. Arendt et al., Bezrobocie między diagnozą a działaniem, CRZL, Warszawa 2012, s. 15. Pierwszym i podstawowym czynnikiem określającym poziom bezrobocia ogółem, w tym również bezrobocia długotrwałego jest stan i struktura gospodarki oraz jej zdolność do tworzenia miejsc pracy. Nawet najbardziej zmasowane wysiłki służb zatrudnienia i skierowanie na walkę z bezrobociem dużych środków nie doprowadzą do jego ograniczenia, jeżeli nie będzie miejsc pracy, na których bezrobotnych można zatrudnić. Czynniki koniunkturalne bezpośrednio wpływać będą na wielkość zapotrzebowania na pracowników, zgłaszanego przez pracodawców. Do tych czynników można zaliczyć: zaniedbania rozwojowe kraju w ujęciu gałęzi gospodarki i jego poszczególnych regionów, niedostosowanie poziomu i struktury kształcenia do potrzeb i wymagań gospodarki, spowolnienie tempa wzrostu gospodarczego, czynnik demograficzny (napływ osób z drugiego powojennego wyżu demograficznego tj. osoby urodzone w latach ), zmiany w technologii, nastawienie gospodarki na import, zmniejszenie popytu na konkretne dobra i usługi, niedorozwój gospodarczy niektórych regionów, brak miejsc pracy w regionie, zmniejszająca się liczba firm, 23

25 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin zmniejszająca się liczba wolnych miejsc pracy, niewiele lub brak stanowisk w ramach poszczególnych branż (np. restrukturyzacja przemysłu włókienniczego, wydobywczego, hutniczego), wielu kandydatów do pracy w danej branży. Jak widać tych czynników jest bardzo dużo, a poza tym są to czynniki niezależne od osób, które chcą podjąć zatrudnienie lub od pracowników, którzy mogą jedynie obserwować efekty zmian koniunktury gospodarczej. Dodatkowo czynniki koniunkturalne mają różny wymiar przestrzenny: globalny lub lokalny. Jak wskazują B. Rokicki i A. Hryniewicka Globalne spowolnienie gospodarcze spowoduje zatem wzrost bezrobocia w całej gospodarce, niezależnie od regionu czy sekcji gospodarki (oczywiście bezrobocie wzrośnie bardziej w jednych regionach niż w innych, inny będzie też wpływ kryzysu w zależności od profilu działalności przedsiębiorstw czy sektora). Z drugiej strony możliwe jest załamanie koniunktury w ujęciu lokalnym spowodowane upadkiem jakiegoś dużego zakładu pracy. Długotrwałe bezrobocie występuje w większej skali w niektórych regionach kraju. Należą do nich województwa położone we wschodniej i centralnej Polsce: podkarpackie, lubelskie, podlaskie, mazowieckie, kujawsko-pomorskie i świętokrzyskie. Ma to związek ze strukturą ich gospodarki. Są to województwa rolnicze, o niższym stopniu zurbanizowania, słabiej rozwiniętej infrastrukturze gospodarczej i społecznej, tradycyjnych gałęziach działalności produkcyjnej, niskim poziomie rozwoju nowoczesnych usług obsługujących działalność gospodarczą. Kolejną grupą czynników będących przyczyną powstawania bezrobocia są czynniki instytucjonalne, czyli wynikające z działania instytucji na różnych poziomach (rządowym, lokalnym) oraz w różnych sektorach (administracja, rynek). Będą to więc wszelkie uwarunkowania prawne wpływające na rynek pracy oraz sprawność działania instytucji, które działają w obszarze rynku pracy oraz wspierania osób bezrobotnych. Zaliczyć do nich należy przede wszystkim: wysokie dla pracodawców koszty pracy, niekorzystnie sformułowane prawo pracy, wysokie obciążenia fiskalne (tzw. klin podatkowy), modyfikacja polityki celnej, niewielki wysiłek i zainteresowanie firm sytuacją bezrobotnych, niedostosowanie systemu edukacji do potrzeb rynku pracy, niedostatek środków finansowych mających za zadanie wspomaganie tworzenia miejsc pracy, niesprawne działanie instytucji rynku pracy, wyznaczanie przez rząd stawek płacy minimalnej, system pomocy osobom bezrobotnym, 24

26 Rola pomocy społecznej w rozwiązywaniu problemów związanych z długotrwałym bezrobociem wysokie świadczenia socjalne, niedostateczna skuteczność programów pobudzających aktywność społeczną i zawodową bezrobotnych, działalność związków zawodowych. W Polsce ciągle jest toczona dyskusja głównie w kręgach pracodawców na temat tego, że wysokie koszty pracy oraz wyznaczanie wysokich stawek płacy minimalnej będzie przyczyniać się do wzrostu bezrobocia w regionach, gdzie poziom płacy rynkowej jest poniżej tego wyznaczanego przez płacę minimalną. Pracodawcy, którzy są zmuszeni do podwyższenia płacy oraz coraz większych podatków i składek związanych z zatrudnieniem pracowników ograniczają zatrudnienie w celu redukcji kosztów, co oznacza zwolnienia i nieprzyjmowanie nowych pracowników. Z kolei część obciążeń podatkowych, które są nałożone na pracownika mogą zwiększać bezrobocie, poprzez zniechęcanie tego pracownika do podjęcia zatrudnienia ze względu na niski poziom płacy netto. Niesprawne działanie instytucji rynku pracy oraz niewłaściwie zaprojektowany system pomocy osobom bezrobotnym również paradoksalnie może przyczyniać się do wzrostu bezrobocia, przynajmniej tego rejestrowanego. Sytuacja taka ma miejsce w Polsce, gdzie przepisy dotyczące np. objęcia osób zarejestrowanych jako bezrobotne ubezpieczeniem zdrowotnym prowadzą do wzrostu ich liczby. Znaczna część zarejestrowanych nie spełnia jednocześnie ekonomicznej definicji bezrobotnego, pracując w szarej strefie lub nie będąc w rzeczywistości zainteresowana podjęciem pracy. W tym wymiarze również wysokie świadczenia socjalne, czyli uzyskiwane zasiłki z pomocy społecznej mogą wpływać na utrzymywanie się wysokiego poziomu bezrobocia długookresowego, gdyż zmniejszają opłacalność podjęcia zatrudnienia zwłaszcza w niepełnym wymiarze oraz w wysokości minimalnego wynagrodzenia. Ostatnia grupa to czynniki indywidualne, do których zalicza się indywidualne preferencje danej osoby, jak i te związane z jej cechami społeczno-demograficznymi czy nawet osobowościowymi (charakterystyka). W przypadku tych pierwszych brak zatrudnienia może być związany np. z chęcią znalezienia lepiej płatnej pracy, miejsca pracy położonego bliżej miejsca zamieszkania czy po prostu z brakiem ofert spełniających oczekiwania pod względem rodzaju pracy czy formy zatrudnienia (np. dostępna tylko praca na umowę zlecenie lub w formie samozatrudnienia). Do cech społeczno-demograficznych zalicza się z kolei: bierną postawę bezrobotnych, niskie wykształcenie, wiek powyżej 45 lat, brak umiejętności (np. obsługa komputera), nieznajomość języków obcych, brak doświadczenia zawodowego, 25

27 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin nieumiejętność dotarcia do informacji (np. o wolnych miejscach pracy), brak wiedzy i kontaktów społecznych, niskie umiejętności interpersonalne, niski poziom adaptacyjności i mobilności, wcześniejsze doświadczenia związane z brakiem zatrudnienia (np. strategie radzenia sobie z problemami), gorszy stan zdrowia, ale nieuniemożliwiający podjęcie zatrudnienia, bycie uzależnionym (szczególnie od alkoholu i innych środków psychoaktywnych), traktowanie priorytetowo opieki nad dziećmi lub rodzicami. Powyższy katalog przyczyn indywidualnych nie jest pełny, gdyż może być poszerzany o unikalne cechy danej osoby lub grupy osób, np. bezdomność, choroba psychiczna. Więcej informacji na temat takich przyczyn bezrobocia długotrwałego znajdzie się przy opisie profili poszczególnych grup osób długotrwale bezrobotnych. Powyższy katalog czynników zwiększających zagrożenie bezrobociem długotrwałym jest potwierdzony przez analizy i badania. Pokazują one, że oprócz płci, wieku, wykształcenia, można zaliczyć do nich miejsce zamieszkania, miejsce wykonywania poprzedniej pracy (rodzaj działalności) oraz wykonywany poprzednio zawód. Na dłuższy czas pozostawania bez pracy przede wszystkim narażone są kobiety, osoby o stosunkowo niższym poziomie wykształcenia i mieszkające na wsi. Zagrożenie bezrobociem długotrwałym rośnie również w miarę podnoszenia się wieku bezrobotnych. Zagrożenie długotrwałym bezrobociem jest największe wśród osób, które wykonywały takie zawody jak: rolnicy, ogrodnicy, leśnicy i rybacy oraz pracownicy przy pracach prostych. Nieobserwowany jest związek między długotrwałym bezrobociem i stażem pracy osób długotrwale bezrobotnych Miejsce i rola instytucji pomocy społecznej w kreowaniu i rozwiązywaniu problemu bezrobocia długotrwałego Znając przyczyny bezrobocia, w tym bezrobocia długotrwałego, można odpowiedzieć na pytanie co i kto ma wpływ na kreowanie, a tym samym ograniczanie tego zjawiska. Na rysunku poniżej przedstawiono podstawowe czynniki mające wpływ na ograniczenie zjawiska bezrobocia długotrwałego, tj. odpowiednia liczba miejsc pracy, odpowiednia liczba osób przygotowanych i chętnych do pracy oraz połączenie tych dwóch zasobów. Na kreowanie i rozwiązywanie problemu bezrobocia długotrwałego ma wpływ wiele instytucji, które są odpowiedzialne za poszczególne części składowe całego systemu 26

28 Rola pomocy społecznej w rozwiązywaniu problemów związanych z długotrwałym bezrobociem Rysunek 2. Czynniki wpływu na problem bezrobocia długotrwałego Globalna, krajowa, regionalna, lokalna sytuacja gospodarcza Programy/instrumenty powrotu do pracy osób bezrobotnych Zwiększenie motywacji do podjęcia pracy Miejsca pracy System/instytucje pośrednictwa pracy Osoba gotowa i chętna do podjęcia pracy System prawno-fiskalny wspomagający tworzenie i utrzymywanie miejsc pracy, w tym dostosowany do specyficznych potrzeb/ograniczeń osób Tworzenie miejsc pracy dostosowanych do specyficznych potrzeb/ograniczeń różnych grup System edukacji przygotowujący do pracy zgodnie z zapotrzebowaniem rynku Niwelowanie jednostkowych problemów uniemożliwiających lub utrudniających podjęcie zatrudnienia Opracowanie własne przeciwdziałaniu bezrobociu 13. Do najważniejszych z nich należą instytucje 14 odpowiedzialne za kreowanie polityki zatrudnienia i prowadzenia działalności gospodarczej, pracodawcy, instytucje rynku pracy, instytucje edukacyjne oraz instytucje integracji i pomocy społecznej. Każda z nich ma przypisaną konkretną funkcję i rolę, co zostało przedstawione w tabeli nr Szerzej o współzależnościach kształtujących rynek pracy w: E. Kryńska, Tworzenie i realizacja polityki społeczno-ekonomicznej w Polsce: aspekty teoretyczne i praktyczne, T. 2, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź Termin instytucje jest używany zgodnie z naukami o organizacji i zarządzaniu, oznacza organizację będącą zespołem współdziałających osób wyposażonych w zasoby; tym samym jest tożsame z pojęciem organizacji w ujęciu rzeczowym. Por. S. Marek, M. Białasiewicz (red.), Podstawy nauki o organizacji, PWE, Warszawa 2008, s. 15. Natomiast pojęcie organizacje w tej publikacji jest używane w szczególności w odniesieniu do organizacji pozarządowych lub zrzeszeń konkretnych grup tj. pracodawcy, bezrobotni itp. 27

29 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin Tabela 3. Instytucje i ich funkcje w przeciwdziałaniu długotrwałemu bezrobociu Funkcja w przeciwdziałaniu długotrwałemu bezrobociu Globalna sytuacja gospodarcza Krajowa sytuacja gospodarcza Regionalna sytuacja gospodarcza Lokalna (powiatowa/gminna) sytuacja gospodarcza Uwarunkowania prawno- -fiskalne wspomagające tworzenie i utrzymywanie miejsc pracy, w tym dostosowany do potrzeb/ograniczeń osób np. niepełnosprawnych Tworzenie miejsc pracy dostosowanych do potrzeb/ ograniczeń różnych grup Pośrednictwo pracy Przygotowanie do pracy zgodnie z zapotrzebowaniem rynku Programy/instrumenty powrotu do pracy osób bezrobotnych Zwiększenie motywacji do podjęcia pracy Niwelowanie jednostkowych problemów uniemożliwiających lub utrudniających podjęcie zatrudnienia Instytucje Korporacje międzynarodowe, banki o zasięgu międzynarodowym, międzynarodowe instytucje finansowe (np. Międzynarodowy Fundusz Walutowy) Firmy/korporacje o zasięgu krajowym, Rada Ministrów, Ministerstwo Finansów, Ministerstwo Gospodarki, Sejm, Senat (w zakresie ustanawiania prawa), organizacje pracodawców, związki zawodowe, organizacje bezrobotnych Firmy o zasięgu regionalnym, urząd wojewódzki, urząd marszałkowski (np. w zakresie ustanawiania specjalnych stref ekonomicznych), organizacje pracodawców, związki zawodowe, organizacje bezrobotnych Firmy o zasięgu powiatowym/gminnym, starostwo powiatowe, urząd gminy, organizacje pracodawców, związki zawodowe, organizacje bezrobotnych Rada Ministrów, Ministerstwo Finansów, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Sejm, Senat (w zakresie ustanawiania prawa) Firmy lokalne, regionalne, krajowe, spółdzielnie socjalne, przedsiębiorstwa społeczne, urzędy gmin, powiatowe urzędy pracy, zakłady pracy chronionej, zakłady aktywności zawodowej, Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych Urzędy pracy, agencje zatrudnienia, młodzieżowe biura pracy, gminne centra informacji, akademickie biura karier, organizacje pozarządowe Szkoły gimnazjalne, szkoły ponadgimnazjalne, w tym szkoły zawodowe, uczelnie wyższe, szkoły specjalne, warsztaty terapii zajęciowej, centra integracji społecznej, Ochotnicze Hufce Pracy, instytucje szkoleniowe, organizacje pozarządowe Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, urzędy pracy, ośrodki pomocy społecznej, powiatowe centra pomocy rodzinie, firmy lokalne, regionalne, krajowe; spółdzielnie socjalne, przedsiębiorstwa społeczne, organizacje pozarządowe Ośrodki pomocy społecznej, urzędy pracy, centra integracji społecznej, kluby integracji społecznej, organizacje pozarządowe Ośrodki pomocy społecznej, centra integracji społecznej, kluby integracji społecznej, powiatowe centra pomocy rodzinie, ośrodki terapii uzależnień, hufce pracy, ośrodki szkolno-wychowawcze, warsztaty terapii zajęciowej, organizacje pozarządowe Opracowanie własne 28 Jak wynika z powyższej tabeli instytucje pomocy i integracji społecznej są tylko jednymi z wielu instytucji mających wpływ na rozwiązywanie problemu bezrobocia. Ich rola jest największa w sferze niwelowania jednostkowych problemów uniemożliwiających lub utrudniających podjęcie zatrudnienia; zwiększenie motywacji do podjęcia i utrzymania zatrudnienia, co zwykle mieści się w programach powrotu do pracy osób bezrobotnych. Mniejszą rolę te instytucje odgrywają w przygotowaniu do pracy zgodnym z zapotrzebowaniem rynku, co dotyczy głównie osób z ograniczeniami i specyficznymi cechami.

30 Rola pomocy społecznej w rozwiązywaniu problemów związanych z długotrwałym bezrobociem Poprzez organizowanie zatrudnienia wspieranego odgrywają również pewną rolę w tworzeniu miejsc pracy dostosowanych do specyficznych potrzeb/ograniczeń różnych grup. Choć instytucje te mają wiele zadań do wykonania w zakresie reintegracji społeczno- -zawodowej osób długotrwale bezrobotnych, to biorąc pod uwagę ilość i zasięg czynników kształtujących ten problem, można ocenić ich wpływ na rozwiązanie całego problemu jako niewielki. Warto uświadomić sobie oraz instytucjom otaczającym instytucje pomocy społecznej, że złożoność problemu wymaga współdziałania wielu podmiotów, i że to nie pomoc społeczna i pracownicy socjalni są wyłącznie odpowiedzialni za rozwiązanie tego problemu. Niewątpliwie zadaniem tych instytucji jest aktywizacja zawodowa osób bardziej oddalonych od rynku pracy, ale jest to proces, który wymaga współpracy z innymi podmiotami odpowiedzialnymi za poszczególne obszary wpływu, ale również czasu, gdyż im bardziej dana osoba jest oddalona od rynku pracy, czy też im dłużej była nieaktywna zawodowo, tym więcej czasu wymaga praca nad tym, aby podjęła ona zatrudnienie. W tym momencie warto również przedstawić różne cele, do których może prowadzić wsparcie różnych instytucji w zakresie reintegracji zawodowej. Są to: znalezienie pracy, podjęcie pracy oraz utrzymanie pracy. Jest to szczególnie ważne w odniesieniu do bezrobotnych długotrwale klientów pomocy społecznej, którzy oprócz tego, że są bezrobotni, mają również cechy ograniczające ich funkcjonowanie na rynku pracy. Nie mogę znaleźć pracy to często powód podawany przez osoby bezrobotne, szczególnie długotrwale, które szukają jej od kilku lat. Pomocą w szukaniu pracy zajmują się instytucje pośrednictwa pracy, ale wiele zależy również od samych osób poszukujących pracy, m.in. od umiejętności poruszania się po rynku pracy, znajdowania informacji, odpowiadania na ogłoszenia o wolnych stanowiskach pracy, umiejętności prezentacji, ale też od kwalifikacji danej osoby i jej poprzedniego doświadczenia, umiejętności zawodowych, mobilności, czyli chęci dojazdów do pracy lub przeprowadzenia się do innego miasta, kraju, gdzie tę pracę będzie łatwiej znaleźć. W wielu przypadkach samo znalezienie pracy, czy dostępność ofert pracy zgodnych z kwalifikacjami nie rozwiązuje problemu bezrobocia. Dość często zdarza się, że osoby, które znajdują pracę albo którym oferuje się pracę, nie chcą jej podjąć, gdyż nie odpowiada im forma zatrudnienia, wynagrodzenie, konieczność dojazdów, brak możliwości zapewnienia opieki nad osobami zależnymi w czasie pracy itp. W tym względzie ważne są czynniki motywacyjne oraz wspierające takie osoby do pokonania trudności związanych ze zmianą dotychczasowego trybu i sposobu życia. I w tym zakresie to właśnie instytucje pomocy społecznej mają bardzo dużą rolę do odegrania. Kolejna kwestia to utrzymanie zatrudnienia, gdyż równie często zdarza się, że jakaś osoba znajduje pracę, podejmuje ją, ale po tygodniu, dwóch rezygnuje z niej, albo zostaje zwolniona. Jest to tym bardziej problematyczne jeśli taka sytuacja powtarza się kilka razy. W tym zakresie również to instytucje pomocy społecznej mają wiele do zrobienia. 29

31 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin Poniżej znajdują się krótko omówione podstawowe zadania najistotniejszych instytucji integracji i pomocy społecznej oraz instytucji rynku pracy, które spełniają różne funkcje w reintegracji zawodowej długotrwale bezrobotnych. Nie uwzględniono w nich podmiotów, które nie mają bezpośredniego kontaktu z osobami bezrobotnymi. W opisie zawarto tylko podstawowe informacje, tak aby przypomnieć podział zadań pomiędzy różnymi podmiotami, a także aby przypomnieć, że osoby bezrobotne mogą korzystać z usług nie tylko ośrodków pomocy społecznej i urzędów pracy Instytucje pomocy społecznej zadania w rozwiązywaniu problemu bezrobocia długotrwałego W porównaniu do instytucji rynku pracy, instytucje pomocy społecznej widzą i biorą pod uwagę wszystkie problemy jednostki lub rodziny, a nie tylko brak pracy. Ich rolą jest pomoc w rozwiązywaniu podstawowych problemów, które utrudniają lub uniemożliwiają podjęcie zatrudnienia, a także nakierowane na podnoszenie motywacji do podjęcia zatrudnienia. Wszystkie te działania mają wspierać osoby i rodziny w wysiłkach zmierzających do zaspokojenia niezbędnych potrzeb i umożliwienia im życia w warunkach odpowiadających godności człowieka oraz ich usamodzielnienia, co jest głównym celem pomocy społecznej. Niestety poprzez nieodpowiednią diagnozę lub jej brak w przypadku osoby długotrwale bezrobotnej, zastosowanie narzędzi lub świadczeń niedostosowanych do faktycznych problemów tych osób, może doprowadzić do przedłużenia okresu pozostawania bez pracy. Jest to możliwe kiedy przez długi czas osoba uzależniona od alkoholu otrzymuje zasiłki, bez działań zmierzających do podjęcia przez tę osobę terapii, a w następnej kolejności jej aktywizację zawodową (np. przez uczestnictwo w zajęciach centrum integracji społecznej) Ośrodki pomocy społecznej (OPS) Ośrodki pomocy społecznej wypełniają zadania gminy w zakresie zapewnienia podstawowych warunków do życia dla mieszkańców z jej terenu, którzy nie potrafią sami ich sobie zapewnić np. z powodu niepodejmowania aktywności zawodowej, która umożliwiłaby im osiąganie dochodu i zapewnienie podstawowych potrzeb. Ośrodki są zobowiązane do zapewnienia schronienia, ubrania oraz co najmniej jednego ciepłego posiłku dziennie. Obowiązek ten może być spełniony przez zastosowanie różnych form pomocy. Mogą one mieć wymiar: pieniężny, rzeczowy oraz usługowy. Poprzez okresowe wspieranie osób bezrobotnych można zapewnić im podstawowe warunki życia, które pozwalają na uzupełnienie kwalifikacji, poszukiwanie pracy lub uporanie się z innymi problemami utrudniającymi jej znalezienie. Ważnym zadaniem jest również praca socjalna, której celem jest np. motywowanie do aktywności zawodowej (funkcje pracy socjalnej są opisane w oddzielnym podrozdziale jako, że nie jest ona przypisana wyłącznie do pracowników OPS).

32 Rola pomocy społecznej w rozwiązywaniu problemów związanych z długotrwałym bezrobociem Obecnie ośrodki pomocy społecznej mają możliwość realizowania projektów, których celem jest rozwijanie aktywizacji społecznej i zawodowej poszczególnych grup osób bezrobotnych korzystających ze świadczeń pomocy społecznej. Głównym celem tych projektów jest rozwój i upowszechnianie aktywnej integracji i przeciwdziałanie wykluczeniu. W ramach projektów ośrodki mogą planować i finansować działania z zakresu aktywizacji zawodowej, społecznej, zdrowotnej i edukacyjnej skierowane szczególnie do osób bezrobotnych w wieku aktywności zawodowej. Warto tutaj wspomnieć, że ośrodki nie powinny zajmować się działalnością związaną z szkoleniami stricte zawodowymi oraz zwiększającymi umiejętności poszukiwania pracy (np. pisanie CV), chyba że są one częścią programu skierowanego do szczególnej grupy osób. W przeciwnym razie działania te będą dublować się z działaniami prowadzonymi przez instytucje rynku pracy Powiatowe centra pomocy rodzinie (PCPR) Zadania powiatowych centrów pomocy rodzinie są mniej rozbudowane niż ośrodków pomocy społecznej, co wynika z większej specjalizacji ich funkcji i dostosowania do wybranych grup. Grupy, do których PCPR kieruje swoją ofertę pomocową i które podlegają aktywizacji zawodowej to przede wszystkim: młodzież pozbawiona opieki rodzicielskiej, cudzoziemcy, osoby niepełnosprawne. Z punktu widzenia przeciwdziałania bezrobociu długotrwałemu młodzieży, szczególnie ważna jest pomoc udzielana przez PCPR-y usamodzielnianym wychowankom placówek opiekuńczo-wychowawczych oraz rodzin zastępczych. Główne typy pomocy to pomoc pieniężna na usamodzielnienie, na kontynuację nauki oraz na zagospodarowanie. Dzięki tej pomocy przynajmniej przez jakiś czas osoby młode otrzymują wsparcie w znalezieniu miejsca do mieszkania oraz mają możliwość zdobyć wykształcenie, co jest niezwykle ważne na rynku pracy. Kolejnym zadaniem PCPR-ów jest integracja cudzoziemców (zarówno ze statusem uchodźców, jak i z ochroną uzupełniającą), która polega głównie na wypłacie świadczeń na utrzymanie i na opłacie kursu nauki języka polskiego. Ta działalność PCPR-ów jest rozwinięta (lub rozwija się) szczególnie w dużych miastach, gdzie są największe skupiska cudzoziemców. W takich Centrach powstają specjalne programy aktywności zawodowej dla cudzoziemców, które uwzględniają ich specyficzną sytuację na rynku pracy (m.in. nieznajomość języka polskiego, brak poświadczenia kwalifikacji, przeżyte traumy z kraju pochodzenia). Powiatowe centra pomocy rodzinie realizują również zadania wynikające z ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Z tego względu realizują następujące zadania na rzecz osób niepełnosprawnych: Opracowanie i realizacja, zgodnych ze strategią rozwoju województwa, powiatowych programów działań na rzecz osób niepełnosprawnych w zakresie rehabilitacji społecznej i przestrzegania praw osób niepełnosprawnych. 31

33 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin Współpraca z organizacjami pozarządowymi i fundacjami działającymi na rzecz osób niepełnosprawnych w zakresie rehabilitacji społecznej tych osób. Dofinansowanie: uczestnictwa osób niepełnosprawnych i ich opiekunów w turnusach rehabilitacyjnych, sportu, kultury, rekreacji i turystyki osób niepełnosprawnych, zaopatrzenia w sprzęt rehabilitacyjny, przedmioty ortopedyczne i środki pomocnicze przyznawane osobom niepełnosprawnym na podstawie odrębnych przepisów, likwidacji barier architektonicznych, w komunikowaniu się i technicznych w związku z indywidualnymi potrzebami osób niepełnosprawnych, kosztów tworzenia i działania warsztatów terapii zajęciowej. W przypadku osób w wieku aktywności zawodowej, wszystkie te działania mają doprowadzić do ich integracji społecznej i zawodowej, tak aby mogli na nowo podjąć pracę. Do zadań PCPR-ów należy również poradnictwo rodzinne prowadzone w szczególności dla: rodziców niewydolnych wychowawczo, bezradnych w sprawach opiekuńczo-wychowawczych, których aktualna sytuacja stwarza zagrożenie umieszczenia ich dzieci w placówce opiekuńczo-wychowawczej, rodzin zastępczych. Problemy opiekuńczo-wychowawcze z dziećmi mogą utrudniać podjęcie zatrudnienia lub jego utrzymanie np. w sytuacji, gdy ktoś jest ciągle wzywany do szkoły z powodu złego zachowania dziecka. Poradnictwo prawne i psychologiczne ma ogromne znaczenie profilaktyczne, nie tylko ze względu na prawidłowe pełnienie funkcji opiekuńczo-wychowawczych, ale również na przygotowanie (np. poprzez proces edukacji) do pełnienia ról społecznych, tj. roli ucznia, pracownika, co pozwoli młodym osobom na samodzielne zaspokajanie swoich podstawowych potrzeb, a w przyszłości potrzeb swojej rodziny Instytucje rynku pracy Obecnie rynek pracy w Polsce obsługuje wiele instytucji, z których większość została formalnie powołane do pełnienia swoich funkcji w latach 90. ubiegłego wieku czy na początku bieżącego stulecia. Dokumentem porządkującym klasyfikację instytucji działających na rzecz rynku pracy jest Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Podstawowy podział instytucji rynku pracy przebiega według kryterium publiczne niepubliczne. Do pierwszych zaliczane są publiczne służby zatrudnienia oraz ochotnicze hufce pracy, a do drugich agencje zatrudnienia i instytucje szkoleniowe, a także instytucje dialogu społecznego i partnerstwa lokalnego. Z czego dwa ostatnie typy nie będą opisane, gdyż choć ich rola jest ważna, nie świadczą one bezpośrednich usług dla osób bezrobotnych. Obok nich funkcjonuje wiele jeszcze innych organizacji, w których obszarze działań znajdują się usługi adresowane do osób bezrobotnych czy poszukujących pracy np. akademickie biura karier. 32

34 Rola pomocy społecznej w rozwiązywaniu problemów związanych z długotrwałym bezrobociem Główną rolą instytucji rynku pracy jest promowanie zatrudnienia, łagodzenie skutków bezrobocia i aktywizacja zawodowa ludności. W odróżnieniu od instytucji pomocy społecznej działania instytucji rynku pracy są prowadzone w celu: osiągnięcia pełnego i produktywnego zatrudnienia, rozwoju zasobów ludzkich, osiągnięcia wysokiej jakości specjalistów na rynku pracy. Wspólne dla obu rodzajów instytucji jest wzmacnianie integracji oraz solidarności społecznej Publiczne służby zatrudnienia Od 2004 roku w Polsce funkcjonuje tzw. rządowo-samorządowa administracja rynku pracy w postaci publicznych służb zatrudnienia (PSZ). Tworzą ją organy zatrudnienia wraz z powiatowymi i wojewódzkimi urzędami pracy, urzędem obsługującym ministra właściwego do spraw pracy oraz urzędami wojewódzkimi. Zadania samorządu województwa w zakresie rynku pracy realizowane są przez wojewódzki urząd pracy (WUP), który jest jednostką organizacyjną samorządu województwa. Główne działania tych jednostek to określanie i koordynowanie regionalnej polityki rynku pracy i rozwoju zasobów ludzkich zgodnie z krajową polityką rynku pracy. Kwestia ta znajduje odzwierciedlenie w treści regionalnego planu działań na rzecz zatrudnienia. Wykonanie tego zadania wymaga od WUP gromadzenia odpowiednich statystyk, na podstawie których opracowywane są różnorodne analizy rynku pracy. Bezpośrednimi usługami świadczonymi dla osób bezrobotnych przez WUP jest udzielanie informacji bezrobotnym na temat ofert pracy za granicą, jak i o warunkach pracy na terytorium kraju, do którego zamierzają wyemigrować. Działalność informacyjna w ramach sieci EURES funkcjonuje również w powiatowych urzędach pracy. Warto dodać, iż struktury organizacyjne WUP i PUP nie są ujednolicone w skali kraju, co oznacza, iż stanowiska pracowników sieci EURES mogą być tworzone w różnych działach urzędów pracy. Informacje na temat usług świadczonych w ramach EURES, można uzyskać na stronie pl oraz na Europejskim Portalu Mobilności Zawodowej jsp?lang=pl. Na tych stronach można również skorzystać z usługi pośrednictwa pracy. W ramach wojewódzkich urzędów pracy tworzone są centra informacji i planowania kariery zawodowej (CIPKZ), które są wyspecjalizowanymi jednostkami organizacyjnymi. Do zadań tych jednostek należą: wspomaganie powiatowych urzędów pracy w prowadzeniu poradnictwa zawodowego przez świadczenie wyspecjalizowanych usług w zakresie planowania kariery zawodowej na rzecz bezrobotnych i poszukujących pracy, w tym świadczy usługę poradnictwa na odległość z wykorzystaniem systemów teleinformatycznych; opracowanie, aktualizowanie i upowszechnianie informacji zawodowych na terenie województwa; 33

35 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin we współpracy z akademickimi biurami karier opracowanie, aktualizowanie i upowszechnianie informacji zawodowej, w szczególności w akademickich biurach karier i powiatowych urzędach pracy na terenie województwa; świadczenie poradnictwa zawodowego na rzecz pracodawców oraz ich pracowników, wspomagając powiatowe urzędy pracy w tym zakresie; udzielanie informacji o możliwościach i zakresie świadczonej pomocy przez urzędy pracy; w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw pracy opracowuje i aktualizuje informacje zawodowe oraz inne zasoby informacji pomocne w aktywnym poszukiwaniu pracy o charakterze ogólnokrajowym; realizowanie działań o charakterze metodyczno-szkoleniowym w zakresie usług rynku pracy dla pracowników wojewódzkiego i powiatowych urzędów pracy. Jeśli osoba bezrobotna chciałaby skorzystać z pomocy oferowanej przez CIPKZ musi zgłosić się do wojewódzkiego urzędu pracy odpowiedniego dla jej miejsca zamieszkania lub poszukać informacji o ofercie CIPKZ na stronie internetowej danego WUP (CIPKZ nie posiadają własnych stron internetowych). W takim centrum na podstawie wywiadu/rozmowy następuje dobór narzędzi, które są dostosowane do sytuacji potencjalnego kandydata do pracy i pozwalają na identyfikację jego cech społeczno-zawodowych. Rolą doradcy jest udzielenie pomocy osobie bezrobotnej w zidentyfikowaniu potrzebnej jej informacji; ustaleniu, gdzie takie informacje może otrzymać; upewnieniu się, które z tych informacji są wiarygodne oraz zaplanowanie sposobu ich zastosowania w dalszym działaniu. Jest to szczególnie przydatne dla osób, które są zagubione w informacyjnym labiryncie oraz nie potrafią same wyszukiwać informacji. Jest to również miejsce, gdzie można zweryfikować ogłoszenia o pracy za granicą. Zadania samorządu powiatu w zakresie polityki rynku pracy są wykonywane przez powiatowe urzędy pracy (PUP). Instytucja ta zajmuje się bezpośrednią obsługą podmiotów rynku pracy, czyli osób bezrobotnych i poszukujących pracy oraz pracodawców. Obsługa ta oznacza m.in. prowadzenie dla nich pośrednictwa pracy, doradztwa zawodowego. Głównym celem ich działań jest to, aby wszystkie osoby, które chcą pracować mogły znaleźć pracę. W związku z tym, mogą uruchamiać różnorodne szkolenia, inicjować przygotowanie zawodowe, subsydiować zatrudnienie. Obok wymienionych działań realizuje funkcje ochronne poprzez przyznawanie i wypłatę zasiłków oraz innych świadczeń z tytułu bezrobocia. Rolę nadrzędną pełnią te działania, które mają promować zatrudnienie, czyli takie, które będą sprzyjać powrotowi bezrobotnych na rynek pracy. Poza tym zadaniem PUP jest opracowanie i realizowanie programu promocji zatrudnienia oraz aktywizacji lokalnego rynku pracy, który jest częścią powiatowej strategii rozwiązywania problemów społecznych. 34

36 Rola pomocy społecznej w rozwiązywaniu problemów związanych z długotrwałym bezrobociem Ochotnicze Hufce Pracy (OHP) Ochotnicze Hufce Pracy wykonują zadania państwa na rzecz młodzieży powyżej 15. roku życia i bezrobotnych do 25. roku życia, którzy nie ukończyli szkoły podstawowej lub gimnazjum, nie kontynuują nauki po ukończeniu tych szkół albo pragną uzupełnić ponadgimnazjalne wykształcenie ogólne bądź zawodowe. Celem działalności jest zatrudnienie oraz przeciwdziałanie marginalizacji i wykluczeniu społecznemu młodzieży, a także jej kształcenie i wychowanie. Formalnie OHP to państwowa jednostka budżetowa nadzorowana przez ministra właściwego do spraw pracy. W zakresie kształcenia i wychowania młodzieży OHP są instytucjami należącymi do systemu oświaty, umożliwiającymi zdobycie kwalifikacji zawodowych oraz uzupełnienie wykształcenia. OHP same mogą prowadzić działalność edukacyjno-szkoleniową lub w porozumieniu z kuratoriami oświaty i organami prowadzącymi szkoły kierują uczestników OHP do szkół i placówek oświatowych. W obszarze zatrudnienia oraz przeciwdziałania marginalizacji i wykluczeniu społecznemu młodzieży OHP zajmują się: organizowaniem zatrudnienia dla młodzieży w wieku powyżej 15 lat, która nie ukończyła szkoły podstawowej lub gimnazjum lub nie kontynuuje nauki po ukończeniu tych szkół, osób bezrobotnych do 25. roku życia, uczniów i studentów, prowadzeniem poradnictwa zawodowego dla młodzieży oraz mobilnych centrów informacji zawodowej, inicjowaniem międzynarodowej współpracy i wymiany młodzieży. Rysunek 3. Struktura organizacyjna Ochotniczych Hufców Pracy Komenda Główna OHP Ośrodki Szkolenia Zawodowego Komendy wojewódzkie OHP Centra Kształcenia i Wychowania Centra Edukacji i Pracy Młodzieży Ośrodek Szkolenia i Wychowania Hufce Pracy Młodzieżowe Biura Pracy (i filie) Kluby Pracy (i filie) Mobilne Centra Informacji Zawodowej Młodzieżowe Centra Kariery Punkty Pośrednictwa Pracy Punkty Pośrednictwa Pracy Środowiskowe Hufce Pracy Rejonowe Ośrodki Szkolenia Zawodowego Młodzieży Źródło: Strona Ochotniczych Hufców Pracy: [dostęp r.] W praktyce realizacją tak zdefiniowanego celu zajmuje się wiele jednostek znajdujących się w strukturze organizacyjnej OHP (rysunek 3). Warto zauważyć, iż w różnych miasta 35

37 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin może być więcej różnych jednostek, a w innych mniej. Powoduje to, że młodzież, która po raz pierwszy kontaktuje się z tą instytucją może być zagubiona, gdyż nie wie, jakiego rodzaju wsparcia i usług może od każdej z nich oczekiwać. W opracowaniu scharakteryzowano jedynie te jednostki, które zajmują się obsługą bezrobotnej młodzieży. Centra kształcenia i wychowania realizują zadania w stosunku do młodzieży niedostosowanej społecznie, ze środowisk zagrożonych demoralizacją, z rodzin niespełniających funkcji opiekuńczo-wychowawczych. Poprzez swoją działalność umożliwiają młodzieży zdobycie zawodu lub przekwalifikowanie zawodowe. Przygotowują młodzież do aktywnego poruszania się na rynku pracy. Organizują pracę wychowawczo-terapeutyczną z młodzieżą zagrożoną wykluczeniem i wchodzącą w konflikt z prawem. Centra edukacji i pracy młodzieży są ponadpowiatowymi jednostkami organizacyjnymi OHP oraz realizują zadania z zakresu aktywnych form przeciwdziałania bezrobociu. Są często pośrednikiem oferującym czasowe zatrudnienie ludziom młodym w celu zdobycia przez nich doświadczenia zawodowego i nawiązania kontaktów z pracodawcami. Centra edukacji i pracy młodzieży prowadzą swoją działalność poprzez: młodzieżowe biura pracy, kluby pracy, mobilne centra informacji zawodowej. Młodzieżowe biura pracy zajmują się prowadzeniem pośrednictwa pracy i poradnictwa zawodowego oraz umożliwiają bezrobotnej młodzieży ze szkół ponadpodstawowych zdobycie zawodu. W ramach szczegółowych zadań można wyróżnić: poszukiwanie i rejestrację ofert pracy, prowadzenie banku danych o pracodawcach, prowadzenie kart uczniów szkół średnich, absolwentów, bezrobotnych i osób poszukujących pracy, udzielanie kandydatowi do pracy pomocy w doborze odpowiedniej oferty, udzielanie pomocy pracodawcy w doborze pracownika odpowiadającego ofercie pracy, organizowanie giełd pracy i targów pracy, organizowanie innych przedsięwzięć umożliwiających kontakty poszukującego pracy z pracodawcami (spotkania, mityngi pracy ), informowanie młodzieży o innych formach zatrudnienia organizowanych przez OHP i kierowanie jej do pracy stałej, sezonowej i krótkoterminowej (na zastępstwo), podejmowanie współpracy z organizacjami o podobnym profilu działalności, szczególnie z pośrednikami pracy z urzędów pracy. 36 Kluby pracy udzielają informacji z zakresu poradnictwa zawodowego dla młodzieży szkół ponadpodstawowych, absolwentów, bezrobotnych i innych osób poszukujących zatrudnienia. Udzielają również porad zawodowych indywidualnie i grupowo, pomocy w określeniu predyspozycji psychofizycznych kandydatów przy wyborze zawodu i stanowiska pracy. Klienci klubów mogą uzyskać informacje o możliwościach szkolenia i otrzymać skierowanie na nie,

38 Rola pomocy społecznej w rozwiązywaniu problemów związanych z długotrwałym bezrobociem a także sami mogą zajmować się organizowaniem szkoleń, warsztatów, w ramach których ich uczestnicy poznają mechanizmy rządzące rynkiem pracy i zasady poruszania się po nim, nabywają umiejętności skutecznego poszukiwania i zdobywania pracy. Sieć mobilnych centrów informacji zawodowej oferuje usługi adresowane przede wszystkim dla młodzieży powyżej 15. roku życia z terenów, gdzie utrudniony jest dostęp do wszechstronnej informacji o rynku edukacyjnym i rynku pracy. Do ich zadań należy przede wszystkim przełamywanie bariery dostępu do informacji zawodowej i zapobieganie wykluczeniu społecznemu młodzieży uczącej się i wchodzącej na rynek pracy. Prowadzą usługi poradnictwa zawodowego w szkołach gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych; w pierwszej kolejności zaś działanie MCIZ obejmuje osoby zamieszkałe w małych miastach i gminach na terenach wiejskich oraz po byłych Państwowych Gospodarstwach Rolnych (PGR). Hufce pracy to jednostki, których podstawowym zadaniem jest udzielanie pomocy młodzieży w uzyskaniu i podwyższaniu wiedzy ogólnej oraz kwalifikacji zawodowych we współdziałaniu z pracodawcami. Hufce organizują zatrudnienie młodych ludzi pozostających bez pracy, a także zajmują się wychowaniem i resocjalizacją młodzieży zagrożonej i niedostosowanej społecznie. W hufcach młodzież poddana jest działaniom profilaktycznym, diagnostycznym, terapeutycznym; zdobywa wykształcenie ogólne i zawodowe; otrzymuje możliwość podwyższenia kwalifikacji zawodowych i przekwalifikowania Agencje zatrudnienia Agencje zatrudnienia to niepubliczne instytucje rynku pracy prowadzące działalność gospodarczą polegającą na świadczeniu usług na rynku pracy w zakresie pośrednictwa pracy, poradnictwa zawodowego, doradztwa personalnego oraz pracy tymczasowej 15. Pośrednictwo pracy polega na udzielaniu pomocy osobom bezrobotnym, poszukującym pracy w uzyskaniu odpowiedniego zatrudnienia, a pracodawcom w pozyskaniu pracowników o poszukiwanych kwalifikacjach. W związku z tym inicjują i organizują kontakty osób bezrobotnych z pracodawcami. W ramach tej usługi informują również swoich klientów o aktualnej i przewidywanej sytuacji na rynku pracy. Mogą również kierować osoby indywidualne do pracy zagranicą 16. Agencje zatrudnienia w przypadku prowadzenia pośrednictwa pracy nie mogą pobierać żadnych opłat od osób bezrobotnych i poszukujących pracy. Jedynym wyjątkiem są opłaty z tytułu faktycznie poniesionych kosztów związanych ze skierowaniem do pracy zagranicę (np. koszty dojazdu, tłumaczenia dokumentów itd.). Poradnictwo zawodowe oznacza udzielenie klientowi (bezrobotnemu, poszukującemu pracy) pomocy w wyborze odpowiedniego zawodu i miejsca zatrudnienia. W tym celu 15 Nie wszystkie agencje świadczą wszystkie te usługi. 16 Artykuł 18 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, op. cit. 37

39 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin inicjują, organizują i prowadzą grupowe porady zawodowe, zajęcia aktywizujące w zakresie pomocy w aktywnym poszukiwaniu pracy. Doradztwo personalne jest adresowane raczej dla pracodawców, w ramach którego prowadzą analizy zatrudnionych osób, określają ich kwalifikacje, wartościują stanowiska pracy, oceniają pracowników itd. Praca tymczasowa polega na zatrudnianiu pracowników tymczasowych i kierowaniu tych pracowników oraz osób niebędących pracownikami do wykonywania pracy tymczasowej na rzecz i pod kierownictwem pracodawcy, który jest klientem agencji zatrudnienia. Przedstawiona forma zatrudnienia oparta jest na zasadach określonych w przepisach o zatrudnieniu tymczasowym. Warto dodać, że zatrudnienie tymczasowe opiera się na układzie, w którym występują trzy strony powiązane dwiema umowami. Jedna zawarta jest między osobą świadczącą pracę a agencją zatrudnienia. Druga zaś między podmiotem korzystającym z pracy (czyli np. firmą) i agencją zatrudnienia. Warto zwrócić uwagę, że umowa zawarta z tego rodzaju podmiotem powinna zawierać określone treści, o czym warto poinformować klienta, który chce skorzystać z takiej formy zatrudnienia. Umowa o pracę zawarta między agencją pracy tymczasowej a pracownikiem tymczasowym powinna określać: strony umowy; rodzaj umowy i datę zawarcia umowy; wskazywać pracodawcę użytkownika i ustalony okres wykonywania na jego rzecz pracy tymczasowej, warunki zatrudnienia pracownika tymczasowego, w szczególności rodzaj pracy, która ma być powierzona pracownikowi tymczasowemu; wymiar czasu pracy; miejsce wykonywania pracy tymczasowej; wynagrodzenie za pracę oraz termin i sposób wypłacania tego wynagrodzenia przez agencję pracy tymczasowej 17. Odbiorcami wymienionych wyżej usług są podstawowe podmioty rynku pracy: pracodawcy, osoby poszukujące pracy, bezrobotni. Agencja może rozpocząć działalność po uzyskaniu wpisu do rejestru agencji zatrudnienia prowadzonego przez marszałka województwa. Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy wyróżnia pewną grupę podmiotów, wobec których nie wymaga się wpisu do rejestru agencji zatrudnienia 18 : Ochotnicze Hufce Pracy; Centra Integracji Społecznej oraz Kluby Integracji Społecznej; 17 J. Wiśniewski, Prawne aspekty pracy tymczasowej, TNOiK, Stowarzyszenie Wyższej Użyteczności Dom Organizatora, Bydgoszcz-Toruń 2007, s Por. art. 18c ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, op. cit. 38

40 Rola pomocy społecznej w rozwiązywaniu problemów związanych z długotrwałym bezrobociem wyspecjalizowane organy wojskowe, o których mowa w przepisach o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych, wykonujące te usługi dla żołnierzy zawodowych zwalnianych i zwolnionych z zawodowej służby wojskowej; przedsiębiorców zagranicznych spełniających określone w ustawie warunki. Funkcje agencji zatrudnienia mogą realizować podmioty publiczne, prywatne oraz pozarządowe Instytucje szkoleniowe Instytucjami szkoleniowymi są publiczne i niepubliczne podmioty prowadzące edukację pozaszkolną 20. Usługi szkoleniowe finansowane ze środków publicznych (np. Funduszu Pracy) mogą być adresowane do bezrobotnych i poszukujących pracy. Podmiot może prowadzić takie szkolenia pod warunkiem, że będzie wpisany do rejestru instytucji szkoleniowych prowadzonego przez wojewódzki urząd pracy. O wpis do rejestru może ubiegać się każda instytucja szkoleniowa, która złoży odpowiedni wniosek o dokonanie takiej rejestracji wraz z informacjami o: tematyce prowadzonych szkoleń, kadrze prowadzącej szkolenia, bazie lokalowej, jej wyposażeniu i środkach dydaktycznych, metodach oceny jakości szkoleń, liczbie bezrobotnych i poszukujących pracy objętych szkoleniami w okresie ostatniego roku. Do instytucji edukacyjnych prowadzących działalność szkoleniową należą: publiczne szkoły, placówki lub ośrodki; niepubliczne szkoły lub placówki; szkoły wyższe; organizacje pozarządowe; inne podmioty prowadzące edukację pozaszkolną, np. firmy prywatne Akademickie biura karier (ABK) Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy definiuje akademickie biuro karier (ABK) jako jednostkę działającą na rzecz aktywizacji zawodowej studentów i absolwentów szkoły wyższej 21. Może być ono prowadzone przez szkołę wyższą lub organizację studencką. Do zadań biura karier należy: dostarczanie studentom i absolwentom szkoły wyższej informacji o rynku pracy i możliwościach podnoszenia kwalifikacji zawodowych; zbieranie, klasyfikowanie i udostępnianie ofert pracy, staży i praktyk zawodowych; prowadzenie bazy danych studentów i absolwentów uczelni zainteresowanych znalezieniem pracy; 19 Więcej informacji na temat usług realizowanych przez agencje zatrudnienia można znaleźć na stronie Stowarzyszenia Agencji Zatrudnienia SAZ: lub na Portalu Publicznych Służb Zatrudnienia: [dostęp: ]. 20 Patrz art. 20 Ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. z 2013 r. poz. 674 z późn. zm.) oraz Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z 27 października 2004 r. w sprawie rejestru instytucji szkoleniowych (Dz. U. nr 236, poz. 2365). 21 Artykuł 2.1 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, op. cit. 39

41 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin pomoc pracodawcom w pozyskiwaniu odpowiednich kandydatów na wolne miejsce pracy oraz staże zawodowe; pomoc w aktywnym poszukiwaniu pracy, w tym: doradztwo indywidualne, doradztwo zbiorowe, warsztaty doskonalące umiejętności, pomoc w znajdowaniu praktyk, organizowanie i opieka nad praktykami studenckimi, udostępnianie ofert pracy stałej, czasowej. Wymienione zadania mieszczą się w grupie działań usług rynku pracy takich jak pośrednictwo pracy i doradztwo zawodowe. Podmiot je wykonujący powinien posiadać odpowiedni wpis do rejestru agencji zatrudnienia. W przypadku biura karier o wpis może ubiegać się szkoła wyższa lub organizacja studencka 22. Oznacza to, że ABK nie są instytucjami samodzielnymi, niezależnymi finansowo i niekomercyjnymi Instytucje zatrudnienia socjalnego i ekonomii społecznej Oferta instytucji zatrudnienia socjalnego oraz ekonomii społecznej jest z założenia skierowana do świadczeniobiorców pomocy społecznej, gdyż są to osoby, które oprócz braku pracy mają szereg innych problemów i trudności w codziennym życiu. W szczególności są to: 1. bezdomni, 2. uzależnieni od alkoholu, 3. uzależnieni od narkotyków lub innych środków odurzających, 4. chorzy psychicznie, 5. długotrwale bezrobotni, 6. zwalniani z zakładów karnych, mający trudności w integracji ze środowiskiem, 7. uchodźcy, 8. niepełnosprawni. Do tych instytucji należą: centra integracji społecznej, kluby integracji społecznej, spółdzielnie socjalne, warsztaty terapii zajęciowej oraz zakłady aktywności zawodowej Centra integracji społecznej (CIS) 23 Centra działają na podstawie Ustawy o zatrudnieniu socjalnym z 13 czerwca 2003 roku 24. Podstawowym zadaniem centrum integracji społecznej jest realizowanie programu zatrudnienia socjalnego przez: 22 K. Adamiak, R. Kornatowski, Akademickie Biura Karier. Poradnik, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Warszawa 2005, s. 11; M. Żurek, H. Bednarczyk, Akademickie Biura Karier badania wstępne, Edukacja. Studia. Badania. Innowacje 2007, nr 3 (99). 23 Informacje o działaniu Centrów Integracji Społecznej zostały zawarte w publikacji: J. Koral, Centra Integracji Społecznej, FISE, Warszawa Ustawa z 13 czerwca 2003 roku o zatrudnieniu socjalnym; Dz. U. z 2011 r. Nr 43 poz

42 Rola pomocy społecznej w rozwiązywaniu problemów związanych z długotrwałym bezrobociem reintegrację zawodową, czyli odbudowanie i podtrzymanie u osoby uczestniczącej w zajęciach centrum zdolności do samodzielnego świadczenia pracy na rynku pracy; reintegrację społeczną, czyli odbudowanie i podtrzymanie u osoby uczestniczącej w zajęciach centrum umiejętności uczestniczenia w życiu społeczności lokalnej i pełnienia ról społecznych w miejscu pracy, zamieszkania lub pobytu; umożliwienie zatrudnienia wspieranego, czyli udzielenie pomocy osobie uczestniczącej w zajęciach w centrum w podjęciu pracy na podstawie stosunku pracy lub ewentualnie w podjęciu działalności gospodarczej. Centra spełniają pięć podstawowych funkcji: wychowawczą aktywność w sferze socjalizacji, ochronną zapewnienie odpowiednich warunków pracy, czasu pracy, wyżywienia oraz świadczeń integracyjnych, ekonomiczną działalność o charakterze produkcyjnym, handlowym lub usługowym, edukacyjną działania szeroko pojętej reorientacji zawodowej, terapeutyczną eliminowanie dysfunkcji psychologiczno-społecznych. Centrum może być utworzone przez wójta, burmistrza, prezydenta miasta lub przez organizacje pozarządowe Kluby integracji społecznej (KIS) Kluby integracji społecznej mogą być prowadzone przez gminę lub na jej zlecenie przez ośrodek pomocy społecznej lub organizacje pozarządowe prowadzące reintegrację zawodową i społeczną. Kluby mają organizować działania o charakterze terapeutycznym, zatrudnieniowym i samopomocowym. W klubach integracji społecznej można organizować i prowadzić w szczególności: programy zatrudnienia tymczasowego, mające na celu pomoc w znalezieniu pracy na czas określony lub na czas wykonania określonej pracy, w pełnym lub niepełnym wymiarze czasu pracy, u pracodawców; wykonywanie usług na podstawie umów cywilno-prawnych oraz przygotowanie do podjęcia zatrudnienia; poradnictwo prawne; działalność samopomocową w zakresie zatrudnienia, spraw mieszkaniowych i socjalnych; organizowanie prac społecznie użytecznych oraz robót publicznych. Uczestnictwo w klubach integracji społecznej jest dobrowolne i uzależnione od realizacji kontraktu socjalnego. 41

43 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin Spółdzielnie socjalne 25 Długotrwale bezrobotni często nie umieją pracować, nie mają wykształconego nawyku wykonywania pracy to samo dotyczy osób bez doświadczenia zawodowego. Dlatego pewnym rozwiązaniem dla tych grup jest powołanie nowej instytucji np. w formie spółdzielni socjalnej. Spółdzielnia socjalna to związek ludzi, którzy na zasadzie partnerstwa, podejmują inicjatywę w celu osiągnięcia wspólnego celu, jakim jest organizacja pracy i aktywizacja na rynku pracy. W odróżnieniu od innych podmiotów ekonomii społecznej, spółdzielnia socjalna wymaga dużej samodzielności i odpowiedzialności jej członków. Obowiązuje w niej kolektywny sposób podejmowania decyzji. Każdy członek, niezależnie od wielkości udziału w spółdzielni, dysponuje w tym procesie jednym głosem. To sprawia, że członkowie spółdzielni są w pełni odpowiedzialni za sprawy przedsiębiorstwa, uczą się współpracy, samodzielności i długofalowego planowania. Sami dbają o finanse, zarządzają własną działalnością, wyznaczają kierunki rozwoju. Spółdzielnie mogą podejmować działalność w różnych obszarach, ale ich głównym celem nie jest działanie dla zysku 26. Celem powołania spółdzielni jest uzyskanie niezależności i umiejętności pracy na otwartym rynku pracy. Poprzez wykonywanie różnych zadań na rzecz spółdzielni socjalnej jej członkowie, a więc osoby bezrobotne, mogą odbudować lub podtrzymać umiejętności uczestniczenia w życiu społeczności lokalnej i pełnienia określonych ról w miejscu pracy. Bezrobotni będąc członkami spółdzielni kreują bądź reaktywują zdolności do samodzielnego świadczenia pracy na rynku pracy. Spółdzielnia w odróżnieniu od zakładów aktywności zawodowej i centrów integracji społecznej, ma osobowość prawną i nie posiada zewnętrznego organizatora w postaci jednostek samorządu terytorialnego czy organizacji pozarządowych. Chociaż podmioty takie mogą spółdzielnię założyć lub do niej przystąpić. Warto jednak pamiętać, że spółdzielnie nie są typowymi podmiotami na komercyjnym rynku usług lub produkcji, dlatego potrzebują różnorakiego wsparcia ze strony instytucji samorządowych lub państwowych. Jest to spowodowane głównie brakiem umiejętności prowadzenia działalności gospodarczej, czyli zachowania płynności finansowej, skutecznego reklamowania swoich usług i produktów oraz dbałość o ich jakość. Z tego powodu część spółdzielni socjalnych szybko po założeniu upada. Wsparcie, szczególnie na początku działalności nie musi polegać na dotowaniu tych podmiotów, ale może obejmować np. usługi specjalistów w danym obszarze (np. księgowość, marketing, relacje interpersonalne itp.), wprowadzanie klauzul społecznych do przetargów itp. 25 Przykładowa publikacja o spółdzielniach socjalnych: C. Miżejewski, Dlaczego warto założyć spółdzielnię socjalną?, Stowarzyszenie na Rzecz Spółdzielni Socjalnych, Poznań Działalność spółdzielni reguluje Ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych, Dz.U. z 2011 r. Nr 205 poz z późn. 42 zm.

44 Rola pomocy społecznej w rozwiązywaniu problemów związanych z długotrwałym bezrobociem Warsztaty terapii zajęciowej (WTZ) Warsztaty terapii zajęciowej 27 realizują zadania w zakresie rehabilitacji społecznej i zawodowej, zmierzające do ogólnego rozwoju i poprawy sprawności niezbędnych do prowadzenia przez osobę niepełnosprawną niezależnego, samodzielnego i aktywnego życia na miarę jej indywidualnych możliwości. Realizacja tego celu odbywa się poprzez: ogólne usprawnianie; rozwijanie umiejętności wykonywania czynności życia codziennego oraz zaradności osobistej; przygotowanie do życia w środowisku społecznym, m.in. poprzez rozwój umiejętności planowania i komunikowania się, dokonywania wyborów, decydowania o swoich sprawach oraz innych umiejętności niezbędnych w niezależnym życiu, a także poprawę kondycji psychicznej; rozwijanie umiejętności przy zastosowaniu różnych technik terapii zajęciowej, rozwijanie psychofizycznych sprawności niezbędnych w pracy; rozwijanie podstawowych oraz specjalistycznych umiejętności zawodowych, umożliwiających podjęcie pracy w zakładzie aktywności zawodowej lub innej pracy zarobkowej albo szkolenia zawodowego. Działalność WTZ jest działalnością o charakterze niezarobkowym, mogą je prowadzić: fundacje i stowarzyszenia oraz zakłady pracy chronionej, samorządy powiatowe, gminne, związki wyznaniowe, domy pomocy społecznej, ośrodki kultury. Koszty utworzenia i działalności WTZ finansuje Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON). Po reformie administracyjnej WTZ nadzorują terenowe oddziały Funduszu, podlegające na danym terenie staroście. Uczestnicy WTZ-ów otrzymują tzw. kieszonkowe w wysokości 20% najniższej płacy, są to pierwsze samodzielnie uzyskane pieniądze, którymi osoba niepełnosprawna uczy się gospodarować Zakłady aktywności zawodowej (ZAZ) Zakłady aktywności zawodowej 28 tworzy się w celu zatrudnienia osób niepełnosprawnych zaliczonych do znacznego stopnia niepełnosprawności, a także w celu rehabilitacji zawodowej i społecznej tych osób. Są one niejako drugim elementem w trzystopniowym systemie rehabilitacji osób niepełnosprawnych od warsztatów terapii zajęciowej, aż po zatrudnienie na otwartym rynku pracy. Zadaniem ZAZ jest przygotowanie osób 27 Podstawy dla funkcjonowania WTZ stanowi Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, Dz.U. z 2011 r. nr 127 poz. 721 z późn. zm. 28 Podstawy dla funkcjonowania ZAZ-ów stanowi Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, op. cit. 43

45 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin niepełnosprawnych do aktywnego życia w otwartym środowisku. Za swoją pracę osoby niepełnosprawne otrzymują wynagrodzenie. ZAZ finansowany jest ze środków PFRON przekazywanych w przeliczeniu na jednego zatrudnionego niepełnosprawnego ze znacznym stopniem niepełnosprawności. Całkowity dochód z działalności gospodarczej powinien być przeznaczony na Fundusz Aktywności dla pracowników, którzy mają orzeczony znaczny lub umiarkowany stopień niepełnosprawności. Środki z tego Funduszu, zgodnie z zapisami Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 14 grudnia 2007 roku w sprawie zakładów aktywności zawodowej, mogą być przekazane na określone cele, tj.: usprawnianie i dodatkowe oprzyrządowanie stanowisk pracy, wspomagające samodzielne funkcjonowanie osób niepełnosprawnych; poprawa warunków pracy osób niepełnosprawnych; zakup sprzętu i wyposażenia pomagającego osobie niepełnosprawnej w samodzielnym życiu i uczestnictwie w życiu społecznym w lokalnym środowisku; pomoc w przygotowaniu osób niepełnosprawnych do pracy poza zakładem i wyrównaniem ich szans w nowym miejscu pracy; dokształcanie, przekwalifikowanie i szkolenie osób niepełnosprawnych; pomoc w przygotowaniu, budowie, remoncie i wyposażeniu indywidualnych i zbiorowych form mieszkalnictwa chronionego dla osób, które nie znajdują oparcia we własnej rodzinie lub usamodzielniających się; rekreacja i uczestnictwo osób niepełnosprawnych zaliczonych w życiu kulturalnym; pomoc w zaspokajaniu innych potrzeb socjalnych i związanych z rehabilitacją społeczną zatrudnionych. 44 Wszystkie wymienione cele, na które można przeznaczyć środki z Funduszu Aktywności mają przyczyniać się do reintegracji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych Funkcje pracy socjalnej w przeciwdziałaniu i rozwiązywaniu problemu długotrwałego bezrobocia W instytucjach pomocy społecznej oraz zatrudnienia socjalnego i podmiotach ekonomii społecznej świadczona jest praca socjalna, która ma istotne znaczenie w wychodzeniu danej osoby z bezrobocia długotrwałego. Świadczy o tym fakt, że pomimo udzielanego wsparcia finansowego, szkoleniowego, doradztwa zawodowego przez instytucje rynku pracy, nie są one w stanie poradzić sobie z długotrwałym bezrobociem nawet w miejscach, gdzie jest praca. Jedna z definicji pracy socjalnej określa ją jako interdyscyplinarną działalność zawodową mającą na celu pomoc osobom i rodzinom we wzmacnianiu lub odzyskiwaniu zdolności do funkcjonowania w społeczeństwie poprzez pełnienie odpowiednich ról społecznych

46 Rola pomocy społecznej w rozwiązywaniu problemów związanych z długotrwałym bezrobociem oraz tworzenie warunków sprzyjających temu celowi 29, co wskazuje, że główną funkcją pracy socjalnej jest poprawa funkcjonowania osób i rodzin w ich środowisku społecznym, czyli m.in. rozwinięcie lub wzmocnienie aktywności i samodzielności życiowej osób i rodzin. W odniesieniu do problemu bezrobocia długotrwałego jest to wzmacnianie tych zdolności i umiejętności, które pozwolą wejść danej osobie w rolę pracownika. Rola pracy socjalnej ma mniejsze znaczenia w poszukiwaniu pracy, ale bardzo ważna jest w podjęciu pracy oraz w utrzymaniu pracy. Stąd jednym z zadań pracowników socjalnych oraz innych osób świadczących pracę socjalną jest praca socjalna polegająca na diagnozowaniu problemów utrudniających aktywność zawodową, a także pomoc w określaniu celu, jaki chce osiągnąć dana osoba (np. znalezienie pracy, podjęcie zatrudnienia czy utrzymanie pracy), określaniu wspólnie z klientem drogi wyjścia z problemu oraz wspieranie go na tej drodze. Ważny jest pierwszy etap, czyli dokładne rozpoznanie problemu, gdyż pozwala to na określenie m.in. tego czy bezrobocie klienta jest wynikiem innych problemów (np. alkoholizmu, bezdomności, niepełnosprawności) czy jest tylko wynikiem kwalifikacji niskich lub niedopasowanych do aktualnego zapotrzebowania na rynku pracy. Do każdego ze zdiagnozowanych przypadków należałoby określić inny plan działania oraz dobrać inne wsparcie. Tak więc w przeciwieństwie do pracowników instytucji rynku pracy, pracownik socjalny ma możliwość, a wręcz obowiązek dokładnego rozpoznania problemu. Bezrobocie długotrwałe jednego lub więcej członków rodziny może powodować szereg konsekwencji, np. pojawienie się przemocy wobec dzieci, uzależnienia, bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych. Wówczas udzielane wsparcie powinno mieć charakter wszechstronny, skierowany zarówno na przyczyny, jak i na konsekwencje oraz skierowany bezpośrednio do innych członków rodziny. W najgorszej sytuacji są dzieci, które nie są w stanie zrozumieć złożoności problemu oraz jego wpływu na ich dalsze życie. Istotną funkcją pracy socjalnej jest również pomoc w nabywaniu umiejętności społecznych, które są niezbędne do pozyskania i utrzymania pracy, a których nie posiadają tzw. najtrudniejsi klienci pomocy społecznej, czyli osoby fizycznie zdolne do pracy, ale obciążone uzależnieniami, z niskimi kwalifikacjami, brakiem doświadczenia zawodowego i wzorca pracy. Te podstawowe zadania pracy socjalnej zostały m.in. zawarte w jednym z pierwszych programów warsztatów readaptacyjnych z osobami długotrwale bezrobotnymi Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Katowicach 30 i polegały na m.in.: budowaniu pozytywnego własnego wizerunku i pozytywnej autoprezentacji; analizie dotychczasowych zachowań, ich modyfikacji z wykorzystaniem zasobów klienta i informacji zwrotnej; 29 Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, Dz. U. z 2013 r. poz. 182 z późn. zm. 30 Pogłębiona praca socjalna, warsztaty readaptacyjne dla długotrwale bezrobotnych w trudnej sytuacji, , MOPS Katowice, za: D. Trawkowska, W poszukiwaniu skutecznego modelu pracy socjalnej z bezrobotnymi klientami pomocy społecznej, maszynopis,

47 budowaniu wewnętrznej motywacji i przepracowaniu barier utrudniających samodzielne radzenie sobie z problemami; pogłębianiu diagnozy sytuacji klientów oraz kierowaniu do specjalistycznych jednostek i komórek MOPS; przeciwdziałaniu izolacji i wycofywaniu z kontaktów społecznych; rozpoznaniu przez klienta swoich zasobów i deficytów; wyrobieniu nawyku systematycznej pracy i efektywnego wykorzystywania czasu. Rozwinięcie tematu pracy socjalnej oraz stosowanych narzędzi i metod znajduje się w rozdziale III Opis narzędzi, metod i świadczeń stosowanych w pracy socjalnej z osobami długotrwale bezrobotnymi. Zapamiętaj Choć najczęściej posługujemy się prawną definicją osoby bezrobotnej jako osoby zarejestrowanej w urzędzie pracy, to bezrobocie rejestrowane nie obejmuje wszystkich osób niepracujących, a chcących pracować. Nawet pozytywne trendy na rynku pracy, tj. zmniejszająca się stopa bezrobocia, wzrost liczby ofert pracy, nie powodują szybkiego ograniczania zjawiska bezrobocia długotrwałego. Im dana osoba dłużej pozostaje bez pracy tym trudniej jej tą pracę znaleźć. Nie wszystkie osoby posiadające formalny status osoby bezrobotnej stają się klientami instytucji pomocy społecznej. Do tych instytucji trafia grupa w najgorszym położeniu i najbardziej oddalona od rynku pracy. Większość dorosłych klientów pomocy społecznej to osoby długotrwale bezrobotne i nieaktywne zawodowo, praca socjalna z tą grupą osób jest najtrudniejsza ze względu na wielowymiarowość ich problemów. Problem bezrobocia długotrwałego to problem nie tylko jednej osoby, a całej jej rodziny. Na kreowanie i rozwiązywanie problemu bezrobocia długotrwałego ma wpływ wiele instytucji, które są odpowiedzialne za poszczególne części składowe całego systemu przeciwdziałania bezrobociu. Zadaniem instytucji pomocy i integracji społecznej jest aktywizacja społeczna i zawodowa osób najbardziej oddalonych od rynku pracy, ale jest to proces, który wymaga współpracy z innymi podmiotami odpowiedzialnymi za poszczególne obszary wpływu na rynek pracy. Pytania i zadania kontrolne Sprawdź ile osób z twojego terenu pracy to osoby długotrwale bezrobotne, w tym zarejestrowane w urzędzie pracy jako osoby bezrobotne. Wypisz przyczyny bezrobocia długotrwałego jednej osoby, której udzielasz wsparcia z tego powodu; weź pod uwagę zarówno czynniki indywidualne, instytucjonalne oraz koniunkturalne. Biorąc pod uwagę sytuację konkretnej osoby długotrwale bezrobotnej, zastanów się co instytucje mające wpływ na rynek pracy w twojej gminie powinny zrobić (lub robią), aby rozwiązać problemy tej osoby. Czy jakiś instytucji brakuje? Literatura 1. Ł. Arendt et al., Bezrobocie między diagnozą a działaniem, CRZL, Warszawa T. Borkowski, A. Marcinkowski, Socjologia bezrobocia, Biblioteka Pracownika Socjalnego, Katowice T. Budnikowski, Bezrobocie na świecie i w Polsce, Instytut Zachodni, Poznań 2002.

48 2. GRUPY DŁUGOTRWALE BEZROBOTNYCH PODZIAŁ I CHARAKTERYSTYKA 2.1. Po co i jak wyróżniać grupy długotrwale bezrobotnych? Osoby bezrobotne, również długotrwale bezrobotne, nie są grupą jednolitą. Zróżnicowanie dotyczy między innymi: poziomu wykształcenia, doświadczenia zawodowego, posiadanych kwalifikacji, sytuacji materialnej, umiejętności poruszania się po rynku pracy, zaangażowania w poszukiwanie pracy, czasu pozostawania bezrobotnym, osobistego podejścia bezrobotnego do sytuacji w jakiej się znalazł itd. 31. W związku z tymi różnymi czynnikami wpływającymi na sytuację osoby bezrobotnej, nie można stosować takich samych metod wsparcia dla danych osób, bo nie wszyscy tego samego potrzebują. Dzielenie osób długotrwale bezrobotnych na grupy (inaczej: profilowanie, segmentacja) ma na celu dostosowania pomocy do ich indywidualnych potrzeb. Nie ma ono na celu dyskryminowania kogokolwiek, ani też nie jest żadnym naznaczaniem bezrobotnych. Dzielenie ogółu bezrobotnych na podgrupy prowadzi do indywidualizacji wsparcia Dotychczas w ośrodkach pomocy społecznej jedynym przejawem podziału klientów pomocy społecznej jest wyróżnianie ich na podstawie przyczyny ubiegania się o pomoc lub cech społeczno-demograficznych, co ma raczej wartość statystyczną. Pewnego rodzaju segmentację wymusiły projekty systemowe realizowane przez OPS-y, gdyż musiały być one skierowane do grupy osób z dokładnie opisanymi cechami i potrzebami. Jednakże projekty te dotyczyły różnych grup i na ich podstawie nie można wyróżnić spójnej segmentacji. Choć publikacja nie ma na celu wypracowania spójnego podziału osób długotrwale bezrobotnych korzystających ze świadczeń pomocy społecznej, przedstawione zostaną podstawowe kryteria segmentacji tej grupy osób oraz narzędzia wypracowane w ramach różnych projektów dotyczących profilowania pomocy osób bezrobotnych (testowane w urzędach pracy) oraz wytyczne Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej w tym zakresie. 31 Matryca Kurcmana nowy instrument rynku pracy, Centrum Doradztwa Strategicznego, Kraków

49 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin Korzyści z podziału osób bezrobotnych na grupy Podział na grupy osób bezrobotnych ma swoje podłoże w podejściu marketingowym, czyli traktowaniu osób bezrobotnych jako klientów i nabywców usług od instytucji wspierających. U podstaw podziału bezrobotnych na grupy leżą następujące zasady: różni klienci mają różne oczekiwania i cele; nie wszyscy potrzebują tego samego produktu i tej samej usługi; nie wszyscy korzystają z usług instytucji wspierających z tego samego powodu; nie wszyscy oczekują tych samych korzyści płynących z usług instytucji wspierających. Stawianie w centrum uwagi osoby potrzebującej (klienta) i jego potrzeb oraz dopasowanie do niego usług jest obecnie coraz szerzej rozwijającą się tendencją w polityce społecznej. Powoduje to, że to nie instytucja i oferowane przez nią świadczenia i usługi są ważniejsze niż klient i jego potrzeby. To instytucje muszą się dostosowywać do zmieniających się i zróżnicowanych potrzeb klientów. Dla poszczególnych instytucji, szczególnie należących do sektora administracji publicznej, które działają na podstawie ustaw ograniczających swobodę podejmowanych działań, ważna jest odpowiedź na podstawowe pytanie: czy mogą zaspokoić potrzeby wszystkich klientów, czy też będą koncentrować się wyłącznie na jednej lub kilku wybranych grupach? W takiej sytuacji podział na grupy jest instrumentem mogącym spełniać jednocześnie dwie funkcje 32 : selekcyjną wyodrębnienie osób rzeczywiście potrzebujących pomocy specjalistów (pośredników, doradców, szkoleniowców itp.) od osób zgłaszających się po pomoc, ale z różnych powodów niezainteresowanych poszukiwaniem pracy czy zmianą swojej sytuacji; fachową racjonalizacja i koncentracja działań, które są w dyspozycji instytucji wspierających na tej części osób bezrobotnych, którzy oczekują pomocy w znalezieniu, podjęciu i utrzymaniu pracy oraz którym ta pomoc jest potrzebna lub konieczna. Oprócz tego, że klienci otrzymują bardziej dostosowane i skuteczne wsparcie do swoich problemów i oczekiwań, to korzyści odnoszą też same instytucje, które są następujące 33 : przygotowanie planu działań instytucji wobec zdefiniowanych grup, przygotowanie projektów skierowanych do tych grup; właściwe i trafne wydatkowanie środków gminnych oraz środków Europejskiego Funduszu Społecznego; lepsza organizacja pracy wewnątrz instytucji; wybór i podjęcie działań strategicznych; prawidłowe rozpoznanie potrzeb klientów i wzmocnienie współpracy z nimi; 32 Na podstawie: Matryca Kurcmana, op. cit., s Na podstawie korzyści zauważonych przez pracowników urzędów pracy, w których były prowadzone badania na temat profilowania osób bezrobotnych w: A. Kisielka-Wawrzyniak, Marketingowy model funkcjonowania publicznych służb zatrudnienia, Zeszyt Metodyczny Pośredników Pracy, z. 3, KUP, Warszawa 1997, s

50 Grupy długotrwale bezrobotnych podział i charakterystyka zwiększenie satysfakcji klientów korzystających z usług instytucji; zwiększenie satysfakcji z pracy pracowników instytucji. Dodatkową korzyścią jest również inne spojrzenie na klienta, bardziej przez pryzmat potrzeb jego i jego rodziny, a nie tylko ograniczeń i problemów Metody profilowania Dotychczas nie były stosowane powszechnie metody podziału osób bezrobotnych na grupy. Jedynie w ramach projektów finansowanych ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS) prowadzone były projekty w wybranych urzędach pracy. Jako rezultat tych projektów zostały opracowane metody profilowania osób bezrobotnych, które mogą być wykorzystane lub dostosowane do potrzeb instytucji pomocy i integracji społecznej. Jednocześnie w życie wchodzi nowelizacja ustawy o promocji zatrudnienia i rynku pracy, która wprowadza obowiązkowe profilowanie pomocy dla osób bezrobotnych, którą również warto poznać, gdyż odnosi się ona bezpośrednio do współpracy instytucji rynku pracy z instytucjami pomocy społecznej Obowiązkowe profilowanie pomocy dla bezrobotnych przez urzędy pracy Dotychczas w urzędach pracy jedyną metodą podziału bezrobotnych była selekcja grupowa, bazująca na zapisach art. 49 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Proces identyfikacji klientów następował na podstawie jednej cechy danego bezrobotnego, w związku z czym znaczna większość zarejestrowanych bezrobotnych podpadała pod kategorię osób będących w szczególnej sytuacji na rynku pracy. Na tej podstawie nie można było precyzyjnie adresować instrumentów aktywnej polityki rynku pracy. Od 27 maja 2014 r. obowiązuje nowelizacja wyżej wymienionej ustawy 34, która wprowadza m.in. zmianę polegającą na podziale bezrobotnych na trzy grupy. Pierwsza to aktywni, którzy nie potrzebują specjalistycznej pomocy, a jedynie przedstawienia ofert pracy. Druga to wymagający wsparcia, którzy będą korzystać ze wszystkich usług, jakie oferują urzędy, np. ze szkoleń czy staży. W trzeciej grupie znajdą się oddaleni od rynku pracy, czyli osoby zagrożone wykluczeniem społecznym i te, które same nie są zainteresowane podjęciem pracy lub legalnym zatrudnieniem. Tą grupą będą się zajmować wspólnie z urzędami pracy agencje zatrudnienia, ośrodki pomocy społecznej i organizacje pozarządowe. Podejście, jakie przyjęło Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, wprowadzając koncepcje profilowania pomocy dla bezrobotnych opiera się na standardowym kwestionariuszu wywiadu, zgodnie z którym pracownik urzędu pracy prowadzi rozmowę z bezrobotnym, ale równocześnie dzięki systemowi kodowania uzyskanych w trakcie wywiadu informacji 34 Ustawa z dnia 14 marca 2014 r. o zmianie ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy oraz niektórych innych ustaw, Dz. U poz

51 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin i prostemu mechanizmowi ich przeliczania, można stosownie do potrzeb bezrobotnego przyporządkować mu jeden z trzech profili pomocy ustanowionych w ustawie z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy 35. Kwestionariusz składa się z 24 pytań zamkniętych, które pozwalają określić potencjał zatrudnieniowy bezrobotnego. Jest to bilans jaki można wykonać biorąc pod uwagę zarówno silne i słabe strony cechujące bezrobotnego z punktu widzenia jego sytuacji na rynku pracy, jak i czynniki obiektywne, które mają wpływ na to jak łatwo może on wyjść z bezrobocia i podjąć pracę. Ustalany jest on na podstawie dwóch zmiennych: Oddalenie od rynku pracy i Gotowość do wejścia lub powrotu na rynek pracy. Przez Oddalenie od rynku pracy (O) rozumie się czynniki utrudniające bezrobotnemu wejście lub powrót na rynek pracy. Informacje, na podstawie których urząd pracy ustali oddalenie bezrobotnego od rynku pracy to: wiek, płeć, poziom wykształcenia, doświadczenie zawodowe, znajomość języków obcych, orzeczony stopień niepełnosprawności, czas pozostawania bez pracy, uprawnienia zawodowe, umiejętności, miejsce zamieszkania pod względem oddalenia od potencjalnych miejsc pracy, możliwość dojazdu do pracy, przyczyny utrudniające podjęcie pracy, dostęp do nowoczesnych form komunikowania się z powiatowym urzędem pracy i pracodawcami. Przez Gotowość do wejścia lub powrotu na rynek pracy (G) rozumie się czynniki wskazujące na potrzebę i chęć bezrobotnego do podjęcia pracy. Informacje, na podstawie których urząd pracy ustali gotowość do wejścia lub powrotu na rynek pracy to: dotychczasowa oraz aktualna gotowość do współpracy z powiatowym urzędem pracy, zaangażowanie w samodzielne poszukiwanie pracy, powody rejestracji w powiatowym urzędzie pracy, gotowość do dostosowania się do wymagań rynku pracy, dyspozycyjność, powody skłaniające do podjęcia pracy. Po przeprowadzeniu wywiadu i uzupełnieniu elektronicznego kwestionariusza danymi pozyskiwanymi podczas rejestracji, pytania są kodowane przez system. Poszczególnym odpowiedziom na pytania przypisana została wartość punktowa w zakresie od 0 do 8 punktów. Wartość 0 przypisywana jest gdy odpowiedź na pytanie wskazuje, że z punktu widzenia danego pytania nic nie przeszkadza w powrocie bezrobotnego na rynek pracy. Jeśli udzielona odpowiedź wskazuje na bardzo wysoki poziom oddalenia bezrobotnego od rynku pracy albo bardzo niski czy wręcz całkowity brak gotowości do powrotu na rynek pracy system przypisuje takiej odpowiedzi maksymalną wartość 8 pkt 36. Po zsumowaniu punktów system podaje wynik w postaci dwóch liczb (dla dwóch zmiennych). Wysoka liczba punktów wskazuje na mniej korzystną sytuację osoby bezrobotnej na rynku pracy, gdyż wskazuje bardzo niski potencjał zatrudnieniowy osoby bezrobotnej na rynku pracy, a bardzo niska ilość punktów wskazuje, że ten potencjał jest wysoki i tym I. Mazek, S. Sułkowski, N. Terelak-Paturej, Profilowanie pomocy dla osób bezrobotnych. Podręcznik dla pracowników powiatowych urzędów pracy, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2014, s Nie w każdym przypadku maksymalna liczba punktów wynosi jednak 8 pkt. Niektóre pytania ważą bardziej, a inne mniej w całościowym wyniku dla poszczególnej zmiennej.

52 Grupy długotrwale bezrobotnych podział i charakterystyka samym osoba powinna mieć duże szanse znaleźć się na rynku pracy i łatwo powinno być urzędowi pracy przywrócić ją do aktywności zawodowej. Na podstawie punktów jest wskazywany (automatycznie przez system) profil pomocy przypisany do danej osoby 37. Osoby o największym potencjale zatrudnienia są kwalifikowane do pierwszego profilu. Realizacja Indywidualnych Planów Działania (IPD) z tymi osobami nie może trwać dłużej niż 180 dni. Osoby te będą mogły skorzystać z pośrednictwa pracy, a także w uzasadnionych przypadkach z: poradnictwa zawodowego lub szkoleń; sfinansowania kosztów egzaminów umożliwiających uzyskanie świadectw, dyplomów, zaświadczeń, określonych uprawnień zawodowych lub tytułów zawodowych oraz kosztów uzyskania licencji niezbędnych do wykonywania danego zawodu; zwrotu kosztów przejazdu z miejsca zamieszkania i powrotu do miejsca zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej; jednorazowej pomocy finansowej na podjęcie działalności gospodarczej; świadczenia aktywizacyjnego wypłacanego pracodawcy za zatrudnienie w pełnym wymiarze czasu pracy skierowanego (do pracy) bezrobotnego rodzica powracającego na rynek pracy po przerwie związanej z wychowywaniem dziecka lub bezrobotnego sprawującego opiekę nad osobą zależną, który w okresie 3 lat przed rejestracją w urzędzie pracy jako bezrobotny zrezygnował z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej z uwagi na konieczność wychowywania dziecka lub sprawowania opieki nad osobą zależną; pożyczki na podjęcie działalności gospodarczej; bonu szkoleniowego dla osób do 30. roku życia; bonu stażowego dla osób do 30. roku życia; bonu zatrudnieniowego dla osób do 30. roku życia; bonu na zasiedlenie w związku z podjęciem przez niego poza miejscem dotychczasowego zamieszkania zatrudnienia, innej pracy zarobkowej lub działalności gospodarczej. Osoby pasujące do II profilu będą mogły korzystać z usług i instrumentów rynku pracy, działań aktywizacyjnych zleconych przez urząd pracy oraz innych form pomocy z wyłączeniem Programu Aktywizacja i Integracja 38. Okres, w którym realizowany jest IPD dla osoby, korzystającej z pomocy przewidzianej dla profilu pomocy II, nie może być dłuższy niż 540 dni. Natomiast osoby przyporządkowane do ostatniej grupy (profil pomocy III) mogą korzystać z Programu Aktywizacja i Integracja (PAI), działań aktywizacyjnych zleconych przez 37 W podręczniku Profilowanie pomocy (op. cit.) nie podano przedziałów wartości zmiennych, na podstawie których system przyporządkowuje daną osobę do konkretnego profilu. 38 O którym mowa w art. 62a ustawy o promocji zatrudnienia i rynku pracy, op. cit. Jest on również dokładniej opisany w rozdziale 5. 51

53 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin urząd pracy, programów specjalnych, skierowania do zatrudnienia wspieranego u pracodawcy lub podjęcia pracy w spółdzielni socjalnej zakładanej przez osoby prawne oraz w uzasadnionych przypadkach poradnictwa zawodowego. Okres pracy z taką osobą nie może być dłuższy niż 720 dni, a po zakończeniu udziału w Programie musi być ponownie ustalony profil pomocy, a w przypadku zmiany profilu niezwłocznie należy dostosować IPD i przedstawić bezrobotnemu propozycję pomocy określoną w ustawie Matryca Kurcmana (metoda wskaźnikowo-miernikowa) Jedną z pierwszych prób wykorzystania procedur profilowania bezrobotnych był pilotażowy projekt Matryca Kurcmana nowy instrument rynku pracy, którego realizację rozpoczęto w 2006 roku. Podstawowym celem tego projektu była poprawa efektywności funkcjonowania powiatowych urzędów pracy (PUP) poprzez właściwe dostosowanie ich oferty do potrzeb rynku pracy 39. W ramach projektu opracowano w formie informatycznego narzędzia Matrycę Kurcmana składającą się z dwóch zasadniczych elementów: 1. Narzędzia diagnostycznego (przygotowanego w oparciu o zestaw wystandaryzowanych skal i kwestionariuszy) służącego pracownikom powiatowych urzędów pracy podczas wstępnych rozmów z klientem do jego pozycjonowania według poziomu motywacji do pracy oraz posiadanych kwalifikacji. Jego zastosowanie pozwoliło na zwiększenie stopnia trafności doboru oferty PUP do indywidualnych potrzeb i predyspozycji klienta, poprawiając tym samym efektywność wydatkowania środków przez powiatowe urzędy pracy. Kryteria te zostaną szerzej omówione w następnym podrozdziale, gdyż są one brane pod uwagę w opisie grup osób długotrwale bezrobotnych będących klientami pomocy społecznej. 2. Mapy Instrumentów Instytucji Rynku Pracy (dostępnej w skali powiatu), czyli zestawu ofert i propozycji wszystkich instytucji rynku pracy funkcjonujących w konkretnym powiecie. Narzędzie skonstruowano w taki sposób, aby służyło nie tylko do agregacji danych dotyczących propozycji instytucji rynku pracy, ale przede wszystkim do najbardziej skutecznego dopasowania ich do profilu wcześniej zdiagnozowanego klienta. Klient zakwalifikowany do każdej z czterech części Matrycy, otrzymuje najbardziej adekwatne do swoich potrzeb, odpowiadające poziomowi kwalifikacji i motywacji, propozycje. W efekcie bezrobotni mogą być dzieleni na cztery grupy, do których są skierowane różne typy wsparcia, które przedstawia tabela poniżej. 39 Matryca Kurcmana, op. cit., s

54 Grupy długotrwale bezrobotnych podział i charakterystyka Tabela 4. Propozycje działań według czterech segmentów Matrycy Kurcmana Część matrycy Typ propozycji Cel propozycji Wysoka motywacja, kwalifikacje Wysoka motywacja, brak kwalifikacji Brak motywacji, kwalifikacje Brak motywacji, brak kwalifikacji pośrednictwo pracy/oferty pracy; doradztwo zorientowane na podjęcie własnej działalności gospodarczej; dotacja, pożyczka (na podjęcie własnej działalności gospodarczej); oraz dodatkowo również: doradztwo zorientowane na pomoc w wyborze zawodu, przekwalifikowania itp.; wyposażenie miejsca pracy; podnoszenie kwalifikacji poprzez staż, szkolenia związane z prowadzeniem działalności gospodarczej. podnoszenie kwalifikacji poprzez: szkolenia/kursy zawodowe, przygotowanie zawodowe, staż oraz szkolenia związane z prowadzeniem działalności gospodarczej; doradztwo zorientowane na pomoc w wyborze zawodu, przekwalifikowania itp.; oraz dodatkowo również: pośrednictwo pracy/oferty pracy. doradztwo zorientowane na wsparcie psychologiczno-motywacyjne; zajęcia aktywizacyjne, Klub Pracy; poradnictwo psychologiczne; oraz dodatkowo również: doradztwo zorientowane na pomoc w wyborze zawodu, przekwalifikowania itp.; prace interwencyjne, roboty publiczne; prace społecznie użyteczne. pomoc socjalna świadczenia niepieniężne i pieniężne; poradnictwo rodzinne; zajęcia aktywizacyjne, Klub Pracy; poradnictwo psychologiczne; oraz dodatkowo również: prace interwencyjne, roboty publiczne; prace społecznie użyteczne. podjęcie zatrudnienia; założenie działalności gospodarczej; przekwalifikowanie (opcjonalnie). zdobycie doświadczenia zawodowego (staż, przygotowanie zawodowe); zdobycie nowego zawodu/ potwierdzenie kwalifikacji; przekwalifikowanie. trening osobisty, wzmocnienie motywacyjne ; aktywizacja poprzez prace interwencyjne, roboty publiczne, prace społecznie użyteczne; umiejętność poruszania się po rynku pracy; przekwalifikowanie. pomoc socjalna; trening osobisty, wzmocnienie motywacyjne ; aktywizacja poprzez prace interwencyjne, roboty publiczne, prace społecznie użyteczne; umiejętność poruszania się po rynku pracy. Matryca Kurcmana nowy instrument rynku pracy, Centrum Doradztwa Strategicznego, Kraków 2008, s. 69. Opracowane narzędzie zostało przetestowane w dziewięciu powiatach, ale w tej chwili trudno ocenić ile urzędów pracy jest zaznajomionych z tą metodą i stosuje ją w praktyce. W dalszych częściach opracowania będą przedstawiane kolejne elementy tego sposobu profilowania, gdyż wydaje się, że mogą one być użyteczne w pracy z poszczególnymi grupami osób długotrwale bezrobotnych. 53

55 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin Modelowanie ekonometryczne wykorzystywane do profilowania osób bezrobotnych W ramach projektu pn. Analiza czynników wpływających na zwiększenie ryzyka długookresowego bezrobocia opracowanie metodologii profilowania bezrobotnych na lokalnym rynku pracy do stosowania przez PSZ sformułowano założenia metodologii profilowania bezrobotnych i następnie całościową koncepcję. Celem koncepcji było określenie zagrożenia długotrwałym bezrobociem. W ramach projektu posługiwano się kilkoma typami modeli ekonometrycznych. Na ich podstawie zidentyfikowano siłę i kierunek wpływu różnorodnych zmiennych na prawdopodobieństwo długotrwałego bezrobocia. Informacje te stanowiły następnie punkt wyjścia przy konstruowaniu narzędzi do profilowania bezrobotnych w postaci dwóch kwestionariuszy do diagnozowania stopnia zagrożenia długotrwałym bezrobociem (tzw. kwestionariusz logitowy i kwestionariusz BLMP). W kwestionariuszach część danych o bezrobotnych jest tożsama z danymi wprowadzanymi do systemu informatycznego Publicznych Służb Zatrudnienia Syriusz STD (wykształcenie, wiek, okres od pierwszej rejestracji), a część musi być uzupełniona danymi uzyskanymi bezpośrednio od osoby bezrobotnej (np. motywacja do podjęcia zatrudnienia, osiągany dochód, obciążenie opieką nad dziećmi). Są to tzw. kwestionariusze scoringowe, czyli do każdej odpowiedzi przyporządkowana jest odpowiednia liczba punktów, które są sumowane i na podstawie sumy punktów określa się stopnień zagrożenia bezrobociem długotrwałym. Przygotowane w ramach projektu narzędzia funkcjonują zarówno w tradycyjnej wersji papier-ołówek, jak i w wersji elektronicznej. Kwestionariusze te zostały przetestowane w kilku powiatowych urzędach pracy. Zdaniem autora słabością tego projektu jest przygotowanie narzędzi, które jedynie określają stopnień zagrożenia długotrwałym bezrobociem bez zidentyfikowania lub dobrania odpowiednich form przeciwdziałania temu procesowi Kryteria profilowania W przedstawionych powyżej metodach profilowania osób bezrobotnych i pomocy im udzielanej brane są pod uwagę różnorodne czynniki wpływające na to, że dana osoba pozostaje w grupie osób bezrobotnych przez długi czas. Poniżej zostaną przedstawione kryteria profilowania, które będą uwzględnione w opisie poszczególnych grup bezrobotnych klientów pomocy społecznej. Kryteria te zostały podzielone na pięć grup, w ramach których wymieniane są różnorodne czynniki, na podstawie których można tworzyć wielowymiarowy obraz osoby bezrobotnej Kryterium geograficzne Jednym z podstawowych determinantów długookresowego bezrobocia jest miejsce zamieszkania. W najgorszym położeniu są osoby mieszkające na wsiach i w małych miasteczkach, gdzie nie ma rozwiniętego rynku pracy. Dotyczy to również całych powiatów

56 Grupy długotrwale bezrobotnych podział i charakterystyka lub regionów, w których przemysł lub sfera usługowa jest na niskim poziomie rozwoju lub zatrudnienie można uzyskać w okresie sezonowym (np. tereny turystyczne lub rolnicze). W takich miejscach najbardziej odczuwalny jest brak miejsc pracy w pobliżu miejsca zamieszkania. Dodatkowym utrudnieniem będzie słabo rozwinięta lub znikoma sieć połączeń komunikacji publicznej z większymi ośrodkami, gdzie jest większe prawdopodobieństwo znalezienia pracy. Dodatkowo osoby mieszkające na wsiach posiadające swoje niewielkie gospodarstwa rolne często nie mogą zarejestrować się jako osoby bezrobotne, ale jednocześnie dochód uzyskiwany z prowadzenia gospodarstwa jest niewystraczający dla całej rodziny bezrobotnego. Osoby, które chcą podjąć pracę muszą godzić obowiązki wynikające z prowadzenia własnego gospodarstwa z poszukiwaniem pracy, a następnie jej utrzymaniem. Posiadanie własnego mieszkania, domu jest bardzo silnym czynnikiem ograniczającym mobilność wewnątrz kraju, szczególnie dla ludzi powyżej 45. roku życia, przywiązanych do swojego miejsca zamieszkania Kryteria demograficzne Najważniejsze kryteria demograficzne wpływające na pozostawanie bez pracy to płeć i wiek. Wiele badań pokazuje, że kobietom trudniej jest znaleźć nie tylko pracę legalną, ale również w szarej strefie, co wiąże się z mniejszą liczbą ofert skierowanych do kobiet, a także ze specyficznych obciążeń wynikających z kulturowej roli kobiety w Polsce. Kobiety są postrzegane jako mniej dyspozycyjne, mniej mobilne przestrzennie, a konieczność sprawowania opieki nad dziećmi często sprawia, że pomimo posiadania statusu osoby bezrobotnej, nie są gotowe podjąć pracy. Sprawowanie opieki nad dziećmi negatywnie oddziałuje również na uczestnictwo w różnych formach aktywizacji oferowanych przez ośrodki pomocy społecznej oraz urzędy pracy: panie pytają, w jakim okresie jest to szkolenie, ( ) jak jest szkoła, to ma problem z głowy, bo dziecko jest w świetlicy, jak są wakacje, to nie bardzo chcą iść, bo nie każda z pań może te dzieci z kimś zostawić. Ryzyko długotrwałego bezrobocia w przypadku kobiet zwiększa też uzyskiwanie świadczeń z pomocy społecznej oraz dochód otrzymywany przez męża, partnera lub innego członka rodziny. Wynika to z tego, że kobiety (szczególnie w społecznościach o tradycyjnym podziale ról rodzinnych) częściej podejmują pracę tylko ze względu na możliwość uzyskania dochodu zapewniającego podstawowe potrzeby rodziny. Sytuacja rodzinna w mniejszym stopniu determinuje aktywność zawodową mężczyzn, a posiadanie dzieci wpływa nawet pozytywnie na tę aktywność, gdyż jeśli nie uda się podjąć legalnego zatrudnienia, mężczyźni decydują się na pracę nierejestrowaną. Kolejnym ważnym czynnikiem wpływającym na okres pozostawania bez pracy jest wiek. Jak powszechnie jest to przedstawiane bardziej narażone na długotrwałe bezrobocie są osoby starsze, po 50. roku życia. Przyczyny trudniejszej sytuacji na rynku pracy osób starszych leżą zarówno po stronie pracodawcy, jak i bezrobotnego. Z jednej strony 55

57 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin pracodawcy nie są skłonni zatrudniać starszych osób ze względu na ich małe umiejętności obsługiwania nowoczesnych urządzeń, z drugiej, starsi bezrobotni są często mniej otwarci na zmiany, mniej skłonni do przekwalifikowania, mniej mobilni przestrzennie niż osoby młode. Obecnie również osoby bardzo młode coraz częściej stają się długotrwale bezrobotnymi zwłaszcza jeśli zakończyły edukację na poziomie podstawowym lub gimnazjalnym. Tacy bezrobotni często nie widzą sensu w podnoszeniu kwalifikacji i nie mają do tego chęci. Mężczyźni jeśli podejmują pracę to jest to praca nielegalna, a kobiety, jeśli utrzymuje je mąż lub partner, zajmują się wychowaniem dzieci, jeśli nie mają jeszcze własnej rodziny to często pozostają na utrzymaniu rodziców. W literaturze często opisuje się również zjawisko dziedziczenia bezrobocia bądź bezrobocia pokoleniowego. Dzieci i młodzież żyjące w rodzinach, gdzie dwie osoby dorosłe nie są aktywne zawodowo, nie widzą, że rano trzeba wstać, przygotować się do wyjścia z domu lub pracować w domu (np. osoby wykonujące wolne zawody lub pracujące w elastycznych formach zatrudnienia), funkcjonować poza rodzinnymi rolami. Nie wynoszą wzorców związanych z rolą pracownika, dlatego trudniej im znaleźć zatrudnienie w dorosłym życiu oraz je utrzymać, gdyż często nie mają wyrobionego poczucia obowiązkowości i rytmu dnia związanego z wypełnianiem obowiązków poza domem. Poza tym młodzi ludzie żyjący w takich rodzinach uczą się funkcjonować w systemie pomocy społecznej; uczą się, jak uzyskać rożnego rodzaju świadczenia i zapomogi Kryteria społeczno-ekonomiczne Do kryteriów społeczno-ekonomicznych wpływających na prawdopodobieństwo i okres pozostawania bez pracy można zaliczyć: zawód, wykształcenie, kwalifikacje, status bezrobotnego, wysokość i źródło dochodu. Jednym z podstawowych kryteriów, za pomocą którego dzieli się osoby bezrobotne jest poziom wykształcenia. Przy tym osoby długotrwale bezrobotne wyraźniej odznaczają się niskim poziomem wykształcenia, tj. podstawowym (szczególnie w przypadku osób po 30. roku życia) lub gimnazjalnym (osoby młodsze). Choć wiele rodzajów pracy nie wymaga wysokiego wykształcenia, to jednak pracodawcy zwykle poszukują pracowników o podstawowych kompetencjach, które umożliwiają bezproblemową komunikację z danym pracownikiem, a wykształcenie niższe niż ponadgimnazjalne tego nie gwarantuje. Obecnie coraz większe trudności w znalezieniu pracy mają również młode osoby kończące szkoły średnie i studia wyższe. W przypadku osób z małych miast wiele z takich osób decyduje się wyjechać w poszukiwaniu pracy do większego miasta. W porównaniu z osobami o niższym poziomie wykształcenia, bezrobotni z wykształceniem wyższym i średnim są bardziej mobilni, otwarci na zmiany i aktywni. Chętniej korzystają również z rozmaitych form aktywizacji najczęściej stażów i szkoleń zawodowych. 56

58 Grupy długotrwale bezrobotnych podział i charakterystyka Również wyuczony zawód jest kategorią braną pod uwagę, gdy opisuje się osoby bezrobotne. Jednakże z różnych statystyk wynika, że jednocześnie jest wiele osób wśród długotrwale bezrobotnych, które posiadają określony wyuczony zawód (np. sprzedawca) i w tym samym czasie jest dużo ofert pracy skierowanych właśnie do tej grupy osób. Dodatkowo można uznać, że wiele zawodów może być wykonywanych po krótkim przeszkoleniu, do czego nie jest wymagana formalna edukacja. Dlatego w opisach poszczególnych grup długotrwale bezrobotnych nie brano pod uwagę tego czynnika. Wydaje się, że ważniejszym kryterium niż zawód są kwalifikacje. Kwalifikacje jako jeden z podstawowych wyznaczników Matrycy Kurcmana, zostały zdefiniowane jako osobiste dyspozycje w zakresie wiedzy, umiejętności i doświadczenia zawodowego, pozwalające realizować zadania zawodowe na odpowiednim poziomie. Na kwalifikacje zawodowe składają się: Î Î przygotowanie teoretyczne, dające specjalistyczną wiedzę zawodową; przygotowanie praktyczne do sprawnego wykonywania określonych prac, czynności, zadań; przygotowanie społeczne, obejmujące np. kompetencje warunkujące efektywność zachowań w sytuacjach bliskiego kontaktu interpersonalnego, ekspozycji społecznej czy też w sytuacjach wymagających asertywności. W rozpatrywaniu kwalifikacji ważne jest nie to, jakie wykształcenie formalne lub wyuczony zawód posiada dana osoba, a raczej to, co potrafi robić, a także na ile potrafi dostosować się do danych warunków pracy (co mieści się w przygotowaniu społecznym). Czynnikiem ułatwiającym nabycie i/lub wykorzystanie kwalifikacji mogą być dodatkowo predyspozycje. Kwalifikacje mogą być mierzone poprzez kombinację trzech skal: Kompletność kwalifikacji: Kwalifikacje pełne gdy wszystkie poziomy kwalifikacji występują. Osoba posiada zarówno wiedzę, jak i realne umiejętności oraz doświadczenie w wykonywaniu konkretnego zawodu. Kwalifikacje niepełne gdy któryś z poziomów kwalifikacyjnych nie występuje lub występuje w sposób niewystarczający, np. osoba posiada wiedzę, ale przy bardzo ograniczonych umiejętnościach i braku doświadczenia (przykład absolwentów po szkołach średnich i studiach). Skrajnym przypadkiem będzie całkowity brak kwalifikacji. Wysokość kwalifikacji: Wysokie kwalifikacje oznaczają odpowiednie przygotowanie, uprawnienia i duże doświadczenie, a niskie np. krótkie doświadczenie w danym zawodzie lub brak konkretnych/ wymaganych w zawodzie uprawnień. Wysokość zależy od natężenia poszczególnych elementów składających się na kwalifikacje. 57

59 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin 58 Dopasowanie kwalifikacji do wymogów rynku pracy: kwalifikacje dostosowane do rynku pracy kwalifikacje niedostosowane do rynku pracy. Nawet posiadanie kompletnych i wysokich kwalifikacji nie gwarantuje sukcesu na rynku pracy, gdyż ważne są też możliwości wykorzystania ich na lokalnym rynku pracy. Może się okazać, że wysoko wykwalifikowany i doświadczony górnik może mieć kłopoty ze znalezieniem pracy w powiecie, gdzie nie ma kopalni. W najtrudniejszej sytuacji na rynku pracy, a tym samym najbardziej zagrożonymi długotrwałym bezrobociem są osoby o kwalifikacjach niepełnych, niskich i/lub niedostosowanych do rynku pracy. Kolejnym czynnikiem mieszczącym się w statusie społeczno-ekonomicznym jest status bezrobotnego, a przede wszystkim to jak długo dana osoba jest osobą bezrobotną oraz czy pobiera zasiłek dla osób bezrobotnych. Oczywiście im dłużej dana osoba pozostaje bez pracy, tym bardziej przystosowuje się do takiego życia, znajduje różne sposoby na zdobycie środków na utrzymanie (np. zasiłki z pomocy społecznej). Pobieranie zasiłku dla osób bezrobotnych niejako dezaktywuje daną osobę, gdyż ma ona poczucie pewnego bezpieczeństwa. Jednocześnie im krócej osoba bezrobotna pobiera zasiłek, czyli w krótkim czasie znajduje zatrudnienie po stracie pracy, tym ma większe szanse na znalezienie pracy, jeśli znowu ją straci, gdyż to dowodzi, że umie poruszać się po rynku pracy, ma odpowiednie kwalifikacje lub wysoką motywację. Ze statusem osoby bezrobotnej wiąże się również jej sytuacja materialna, która ma wpływ na to, jak długo pozostaje w statystykach jako osoba bezrobotna długotrwale, a także decyduje o jej chęciach do poszukiwania pracy i korzystania z różnorodnych form aktywizacji zawodowej. Osoby długotrwale bezrobotne można podzielić na następujące grupy pod względem ich sytuacji ekonomicznej: 1) bezrobotni i ich rodziny, którzy są uzależnieni od zasiłków z pomocy społecznej i innych świadczeń socjalnych, rent dla osób niepełnosprawnych, świadczeń rodzinnych; mają dochód wystarczający na minimalne zaspokojenie ich potrzeb, niechętnie uczestniczą w jakichkolwiek formach aktywizacji społecznej czy zawodowej; 2) bezrobotni, którzy polegają na dochodach innych członków gospodarstwa domowego np. pracujących rodziców, małżonków lub korzystających ze świadczeń emerytalnych lub rentowych rodziców, innych członków rodziny; osoby z tej grupy, które chcą się uniezależnić od dochodów innych członków rodziny są chętne do uczestniczenia w różnych projektach aktywizacyjnych; 3) osoby korzystające z innych źródeł dochodu, np. z pracy w szarej strefie, również za granicą; w związku z tym, że tak naprawdę są aktywne zawodowo, nie są zainteresowane uczestnictwem w projektach aktywizacji zawodowej, gdyż to koliduje z ich obowiązkami zawodowymi. Te osoby rejestrują się w urzędzie pracy jedynie z powodu możliwości uzyskania darmowego ubezpieczenia zdrowotnego oraz czasami z powodu możliwości uzyskania zasiłków z pomocy społecznej jako dochodu uzupełniającego dochody z pracy.

60 Grupy długotrwale bezrobotnych podział i charakterystyka Kolejna kategoria, na podstawie której można wyróżnić poszczególne grupy to przyczyna, z powodu której osoby bezrobotne nie pracują: mogą to być osoby, które nigdy nie pracowały lub rozwiązały stosunek pracy (nawet pracy nielegalnej). Najczęściej ludzie tracą pracę wbrew swojej woli, czyli zostają zwolnieni z miejsca pracy. Jest to typowe dla starszych pracowników, którzy pracowali przez wiele lat wykonując tę samą pracę w jednym zakładzie pracy. Gdy zakład zostaje rozwiązany lub redukowana jest liczba pracowników, osoby te zostają pozbawione pracy i mają trudności w poruszaniu się po rynku pracy. Podsumowując przyczynami rozwiązania stosunku pracy mogą być: oczekiwanie na obiecaną pracę lub wiara, że można zdobyć lepszą pracę; negatywne postrzeganie jakości pracy oraz złe warunki pracy powodujące, że pracownik nie jest w stanie dalej pracować; redukcja miejsc pracy w zakładzie pracy; dobrowolne odejście, np. po urlopie macierzyńskim/ojcowskim; nie radzenie sobie z wykonywaną przez siebie pracą; niskie zarobki; zwolnienie kobiet, które były na urlopie macierzyńskim. Inna sytuacja to tzw. fragmentaryczna kariera zawodowa, czyli podejmowanie prac krótkotrwałych, pomiędzy którymi występują okresy bezrobocia. Dotyczy to w większości osób o niskim poziomie wykształcenia i osób wykonujących pracę fizyczną, sezonową. W związku z tym, że ta grupa bezrobotnych ma więcej doświadczenia z bezrobociem niż osoby, które pracowały przez całe życie w jednym miejscu, mogą sobie lepiej radzić na rynku pracy Kryteria psycho-społeczne Wśród kryteriów psycho-społecznych, dzięki którym można charakteryzować osoby bezrobotne można wymienić: motywację, zaangażowanie, kondycję fizyczną, kondycję psychiczną i sytuację rodzinną. Motywacja jest często kryterium za pomocą, którego dokonujemy szybkich i prostych podziałów osób bezrobotnych mówiąc np.: ta osoba chce pracować albo ta osoba nie chce pracować. O osobach z niską motywacją mówi się również: mało aktywni, bierni, zniechęceni, przyzwyczajeni do bycia bezrobotnym, aktywizowani na siłę, znudzeni, niechętni do podnoszenia kwalifikacji zawodowych, ze słomianym zapałem, bez żadnych oczekiwań. Często motywacje danej osoby oceniane są na podstawie schematycznych ocen. Dlatego warto dogłębniej przyjrzeć się temu pojęciu, gdyż to również pracownicy socjalni są często odpowiedzialni za motywowanie osób bezrobotnych do podjęcia aktywności zawodowej. Motywację definiuje się jako wewnętrzny stan charakteryzujący się poczuciem niespełnienia i związaną z tym gotowością do podjęcia działania. Jest więc pewną 59

61 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin wewnętrzną siłą, która uruchamia nasze działania zmierzającego do określonego celu. Siła motywacji zależy od dwóch czynników: atrakcyjności (użyteczności) celu; przekonania o możliwości osiągnięcia tego celu (subiektywnego prawdopodobieństwa osiągnięcia sukcesu). Jeśli cel będzie bardzo atrakcyjny, ale osiągnięcie go będzie w odczuciu osoby bezrobotnej mało prawdopodobne, to motywacja może być słaba. Wszystko zależy bowiem od subiektywnej oceny bilansu zysków i strat konkretnej osoby. Autorzy Matrycy Kurcmana mówiąc o czynnikach motywujących określone działania i zachowania mają na myśli wszelkie subiektywne powody dla których bezrobotni podejmują lub nie działania zmierzające do znalezienia i podjęcia pracy zarówno te, z których zdają sobie w pełni sprawę, jak i te, których nie są w pełni lub wręcz wcale świadomi. Do pierwszej grupy należy zaliczyć wszystkie motywy związane z indywidualnymi dążeniami i systemem wartości, do drugiej czynniki i predyspozycje ukryte np. określony typ osobowości, niejawne czasem sprzeczne z deklaracjami postawy, czy nieuświadamiany wpływ wcześniejszych doświadczeń. Biorąc pod uwagę natężenie motywacji można wyróżnić grupy bezrobotnych o motywacji: wysokiej, umiarkowanej, niskiej, lub osoby wykazujące brak motywacji. Oczywiście z osobami o motywacji wysokiej pracuje się łatwiej, a w wielu przypadkach takie osoby nie zgłaszają się po pomoc do instytucji czy to rynku pracy czy pomocy społecznej. Można również uznać, że wyższa motywacja przekłada się na intensywność poszukiwania pracy, czyli rodzaj i ilość podejmowanych działań. Osoby bez motywacji zwykle nie wierzą, że znajdą pracę, albo nie chcą jej podejmować, gdyż straciłyby korzyści wynikające z tego, że jej nie mają np. obecny styl życia. Niska motywacja nierzadko jest wynikiem doświadczania wielu niepowodzeń w poszukiwaniu pracy, dodatkowo długotrwale bezrobotni to często osoby z niską samooceną, które utraciły wiarę w siebie i swoje możliwości. Chcąc uniknąć kolejnej porażki, nie szukają aktywnie pracy, bardzo często ograniczając się do oczekiwania na ofertę z urzędu pracy lub licząc na załatwienie pracy przez znajomych, rodzinę. Czynnikami motywującymi do podjęcia pracy są zwykle: niewystarczające środki na utrzymanie lub ich brak; subiektywne znaczenie pracy, czyli m.in. przekonanie, że każdy porządny człowiek musi pracować oraz wykorzystywać w pracy swoje zdolności, umiejętności. 60

62 Grupy długotrwale bezrobotnych podział i charakterystyka Poszukiwanie pracy tylko ze względu na możliwość pozyskania środków do życia jest związane z mniejszą motywacją niż w przypadku poszukiwania i podejmowania pracy z powodu subiektywnej wartości pracy. Poszukiwanie pracy tylko ze względu na osiąganie dochodu może spowodować, że jeśli ktoś będzie miał możliwość uzyskania dochodu z innego niezarobkowego źródła (np. zasiłki socjalne) nie będzie podejmował aktywności zawodowej. Do określenia motywacji konkretnego klienta mogą być użyte: standaryzowany kwestionariusz wywiadu; analiza aktywności w kontaktach z powiatowym urzędem pracy (dla osób, które są już zarejestrowane od jakiegoś czasu, np. liczba nieefektywnych skierowań do pracy w ostatnim miesiącu/kwartale/roku, liczba kontaktów bezrobotnego lub poszukującego pracy z urzędem pracy w ostatnich miesiącu/kwartale/roku, liczba skierowań do miejsc pracy w ramach prac interwencyjnych, liczba skierowań w ramach innych subsydiowanych miejsc pracy itp.) lub samodzielnie podejmowanych prób znalezienia pracy (liczba wysłanych CV, liczba odbytych rozmów kwalifikacyjnych). Przy analizie motywacji do podjęcia pracy mogą być brane pod uwagę kwestie związane z zaangażowaniem i skłonnościami. Przykładowo skłonność do szybkiego podjęcia pracy, skłonność do zmiany kwalifikacji, skłonność do podjęcia pracy poza miejscem zamieszkania, skłonność do zmiany miejsca zamieszkania, skłonność do podjęcia pracy o ciężkich warunkach, skłonność do podjęcia pracy o niskim wynagrodzeniu, skłonność do podjęcia pracy z zagrożeniem dla zdrowia itp. Kolejny czynnik należący do grupy czynników psycho-społecznych to stan zdrowia fizycznego i psychicznego. Niepełnosprawność fizyczna i psychiczna są często czynnikami wykluczającymi poszczególne osoby z aktywności zawodowej z powodu ich niezdolności do pracy. Jednakże obecnie występuje tendencja do aktywizowania zawodowego osób niepełnosprawnych nawet z orzeczoną niezdolnością do pracy (np. w ramach WTZ czy ZAZ). Z drugiej strony część osób z orzeczonym stopniem niepełnosprawności (w szczególności z lekkim i umiarkowanym stopniem niepełnosprawności) nie ma orzeczonej całkowitej niezdolności do pracy, co pozbawia ich możliwości ubiegania się o świadczenia rentowe lub zasiłek stały z pomocy społecznej. To właśnie ta grupa osób oraz osoby, które subiektywnie czują się niezdolne do pracy, ale nie potwierdza tego żadne orzeczenie o niepełnosprawności, są jedną z najtrudniejszych grup do aktywizacji zawodowej. Ze względu na różne rodzaje ograniczeń sprawności osoby długotrwale bezrobotne można dzielić na kilka różnych grup, w tym: osoby niepełnosprawne ruchowo, ale zdolne do pracy umysłowej; osoby z ograniczeniami ruchowymi; osoby z dysfunkcjami wzroku, słuchu, mowy; 61

63 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin osoby pełnosprawne fizycznie z lekkim lub umiarkowanym upośledzeniem umysłowym; osoby pełnosprawne fizycznie z zaburzeniami psychicznymi; osoby pełnosprawne fizycznie chore psychicznie. Te poszczególne grupy osób wymagają zróżnicowanego podejścia, co oznacza zastosowanie różnych form i narzędzi aktywizacji. Odrębną grupą osób długotrwale bezrobotnych, którą można wyróżnić na podstawie kryterium kondycji psychicznej są osoby uzależnione od środków psychoaktywnych (alkohol, narkotyki, inne substancje) lub od innych czynności, które mogą uzależniać jak np. gra na komputerze, uprawianie hazardu, seks. Szczególnie alkoholizm i uzależnienie od narkotyków są przyczynami, z powodu których wiele osób jest niezdolnych do podjęcia zatrudnienia lub jego utrzymania. Czynnikami wpływającymi na kondycję fizyczną i psychiczną są również czynniki związane z otoczeniem danej osoby bezrobotnej. Są to np. doświadczanie przemocy domowej, współuzależnienie czy też choroba, niepełnosprawność członka rodziny Kryteria dotyczące jednostkowej sytuacji osoby długotrwale bezrobotnej Do kryteriów jednostkowych na podstawie, których możemy również wyróżniać grupy osób bezrobotnych można zaliczyć: bezdomność, bycie obcokrajowcem z pobytem nielegalnym, bycie obcokrajowcem z pobytem legalnym, bycie przedstawicielem mniejszości etnicznej, wchodzenie w konflikt z prawem, w tym pobyt w zakładzie karnym. 62 Są to czynniki niemieszczące się w wyżej opisanych grupach, ale wpływają na okres pozostawania bez pracy. Osoby posiadające powyższe cechy należą do grup osób, które wymagają wielu działań, które w efekcie mogą doprowadzić do podjęcia przez nich pracy Charakterystyka wybranych grup długotrwale bezrobotnych Wymienione powyżej kryteria posłużą do opisu poszczególnych grup osób długotrwale bezrobotnych. W związku z tym, że tych kryteriów jest bardzo dużo, nie jest możliwe (i nie jest to celem tej publikacji) wyodrębnienie wszystkich grup osób długotrwale bezrobotnych. Dlatego poniżej opisane będą tylko wybrane grupy, które najczęściej są klientami instytucji pomocy społecznej oraz instytucji ekonomii społecznej i zatrudnienia wspieranego. Są to: osoby młode (do 30. roku życia) bez kwalifikacji i doświadczenia zawodowego, matki samotnie wychowujące małe dzieci,

64 Grupy długotrwale bezrobotnych podział i charakterystyka osoby po 45. roku życia, których kwalifikacje zawodowe i umiejętności się zdezaktualizowały, osoby niepełnosprawne, w tym niepełnosprawne intelektualnie, ruchowo, osoby z chorobą psychiczną, osoby niezainteresowane podjęciem zatrudnienia. Pod uwagę zostały wzięte również te grupy, które wymagają intensywnej pracy socjalnej: osoby bezdomne, osoby z uzależnieniami, osoby karane, obcokrajowcy (uchodźcy, osoby z pobytem tolerowanym, osoby przebywające w Polsce nielegalnie, przedstawiciele mniejszości etnicznych). Grupy te będą opisane pod względem: cech społeczno-demograficzne (na podstawie wyników badań, statystyk), głównych przyczyn pozostawania bez pracy, charakterystyki psycho-społecznej z uwzględnieniem skutków pozostawania przez długi czas bez pracy oraz potrzeb tych osób, również tych związanych z członkami ich rodziny (np. osobami zależnymi). Wyszczególnione zostaną również cele pracy socjalnej z tymi osobami. Warto zauważyć, że również te wyszczególnione grupy nie są jednorodne, tj. osoby do nich zakwalifikowane nie mają identycznej sytuacji, nie muszą odznaczać się tymi samymi cechami, jednakże ich przydział do konkretnej grupy wynika z posiadania odróżniających je cech, które stanowią główną przyczynę pozostawania bez pracy. W ramach opisów tych grup będą przedstawiane przykładowe opisy sylwetek osób, które można zakwalifikować do danej grupy. Poza tym grupy te nie są nierozłączne, co oznacza, że jedna osoba może być zaliczana do dwóch grup, np. osoba niepełnosprawna ruchowo mogła wcześniej przebywać też w zakładzie karnym Osoby młode (do 30. roku życia) bez kwalifikacji i legalnego doświadczenia zawodowego Cechy społeczno-demograficzne: Osoby do 30. roku życia; Częściej mieszkający na wsi i w małych miasteczkach; Grupa obejmuje zarówno mężczyzn i kobiety. Przy czym mężczyźni w tej grupie najczęściej pracują w szarej strefie. Nie oczekują żadnej pomocy z urzędu pracy, ponieważ legalne zatrudnienie oznacza zazwyczaj niższe dochody niż praca na czarno (z tego samego powodu nie są również zainteresowani innymi formami pomocy np. szkoleniami czy stażami). Jedynym powodem rejestracji w urzędzie pracy jest w ich przypadku ubezpieczenie zdrowotne. Kobiety natomiast raczej nie pracują w szarej strefie, najczęściej korzystają z systemu pomocy społecznej; 63

65 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin Osoby z niskimi kwalifikacjami, posiadające często wykształcenie nie wyższe niż gimnazjalne, a najwyżej, zasadnicze zawodowe bez wyuczonego zawodu, bez doświadczenia zawodowego, bez formalnie poświadczonego stażu pracy; Główne źródła utrzymania to świadczenia z pomocy społecznej, dochody uzyskiwane przez innych członków rodziny (rodziców, rzadziej współmałżonka/partnera itp.), w przypadku mężczyzn często także praca nierejestrowana. Główne przyczyny pozostawania bez pracy: Niskie kwalifikacje, nieukończona szkoła średnia; Niechęć do nauki i podwyższania wiedzy i umiejętności; Brak doświadczenia zawodowego; Nierealistyczne oczekiwania względem pracy, tj. chęć wykonywania pracy, do której nie ma się odpowiedniego przygotowania (np. osoba bez wykształcenia średniego, która chce pracować w biurze, urzędzie) lub nierealistyczne oczekiwania dotyczące wynagrodzenia (np. oczekiwanie, że za pracę dostanie ponad 2 tys. netto). Charakterystyka psycho-społeczna z uwzględnieniem konsekwencji pozostawania przez długi czas bez pracy: brak obowiązkowości, co jest obserwowane na wczesnym etapie nierealizowania obowiązku szkolnego; niski poziom motywacji; niska samoocena; niska aktywność w poszukiwaniu pracy; brak lub małe umiejętności by wejść i utrzymać się na rynku pracy; często kontakt z narkotykami, alkoholem jako formami rozrywki; odraczanie decyzji o założeniu rodziny, posiadaniu dziecka; skłonność do wyjazdów za granice i podejmowania się tam pracy fizycznej, ale dobrze płatnej; skłonność do wyjazdów za granicę bez sprawdzenia ofert pracy, co może skutkować ryzykiem np. niewolniczej pracy w obozie pracy lub przymuszeniem do prostytucji. Sylwetka 1. Dziewczyna mająca 20 lat, mieszkająca na wsi, nie ukończyła szkoły zawodowej, nie lubi się uczyć, chciałaby pracować w sklepie, najlepiej w dużym mieście. Nigdy nie pracowała nawet dorywczo. Jest na utrzymaniu matki, która sama utrzymuje się z zasiłków, ale ta nie chce i nie ma wystarczających środków, aby dalej ją utrzymywać. Zarejestrowana w urzędzie pracy od kiedy skończyła 18 lat. 64

66 Grupy długotrwale bezrobotnych podział i charakterystyka Sylwetka 2. Młody chłopak (26 lat) mieszka z babcią, która go wychowywała, bo rodzicom odebrano prawa rodzicielskie. Po gimnazjum nie kontynuował nauczania, bo chciał pomagać babci w pracy w niewielkim gospodarstwie rolnym. Dostaje od niej czasami kieszonkowe, za które kupuje najczęściej alkohol, ale to mu nie wystarcza. Chce za swoją pracę dostawać regularne wynagrodzenie. Nie jest zarejestrowany w urzędzie pracy. Sylwetka 3. Chłopak 24 lata, mieszkający w mieście średniej wielkości, pracujący od czasu do czasu na czarno, po ukończeniu zawodówki poszedł do technikum, ale go nie ukończył, bo często opuszczał lekcje. Najbardziej lubi spotykać się z kolegami i dziewczyną, chodzić do baru. Często eksperymentuje z narkotykami. Zarejestrował się w urzędzie pracy za namową rodziców kiedy miał 19 lat, ale kilka razy był wyrejestrowywany, bo nie stawiał się na wyznaczone terminy. Sylwetka 4. Dziewczyna 23 lata, przez rok była w ośrodku młodzieżowo-wychowawczym, gdyż często wagarowała i wszczynała bójki z innymi dziewczynami. Edukację zakończyła na poziomie gimnazjum. Nigdy nie pracowała. W dzieciństwie była molestowana przez ojca. Chciałaby wyjechać za granicę, ale nie ma do kogo. Zarejestrowana w urzędzie pracy od roku. Sylwetka 5. Chłopak 23 lata, uzależniony od heroiny, świadczy usługi seksualne głównie dla starszych mężczyzn po to, by mieć pieniądze na narkotyki i alkohol. Gdy przerwał naukę w technikum, rodzice wyrzucili go z domu. Teraz mieszka na squacie w dużym mieście. Niezarejestrowany w urzędzie pracy. Potrzeby osób bezrobotnych: Uzupełnianie kwalifikacji zawodowych dostosowanych do potrzeb rynku pracy, tj. ukończenie szkoły przynajmniej zawodowej; Możliwość odbycia praktyk zawodowych; Wykształcenie postawy obowiązkowości, przezwyciężania trudności, z jakimi można spotkać się w pracy, tak aby nie porzucać pracy przy pierwszym niepowodzeniu (np. gdy jakiś klient nakrzyczy na młodego pracownika); Zdobycie podstawowej wiedzy o prawach pracownika, tak aby nie być wykorzystywanym przez pracodawcę; Terapia uzależnień dla osób uzależnionych od narkotyków, alkoholu i innych substancji psychoaktywnych, komputera, hazardu itp. 65

67 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin Potrzeby członków rodziny: Rodzice (opiekunowie) chcą, aby dorosłe dzieci się usamodzielniły, osiągały dochód, który pozwoli na zaspokajanie ich potrzeb lub częściowe pokrycie opłat za mieszkanie, rachunki. Cele pracy socjalnej z osobami bezrobotnymi: Wykształcenie umiejętności społecznych umożliwiających utrzymanie pracy, tj. punktualność, obowiązkowość, wykonywanie poleceń przełożonych; Nabycie umiejętności podejmowania decyzji; Wsparcie w trudnych sytuacjach związanych z pracą lub sytuacją rodzinną; Poprawa kontaktów z pozostałymi członkami rodziny tak, aby nie utrudniali podejmowania aktywności prowadzącej do zdobycia zatrudnienia; Wsparcie w budowaniu sieci kontaktów w społeczności lokalnej, które umożliwiałyby dostęp do informacji o różnych formach aktywności zawodowej poczynając od wolontariatu, nabywaniu dodatkowych umiejętności zawodowych, po informacje o wolnych miejscach pracy; Wzmacnianie motywacji do uzupełnienia wykształcenia, kwalifikacji zawodowych, podejmowania różnorodnych aktywności, poszukiwania pracy, podjęcia terapii (uzależnień lub np. dotyczącej wykorzystywania seksualnego). Cele pracy socjalnej z członkami rodziny osoby bezrobotnej: Poprawa relacji z młodymi osobami (dzieckiem/podopiecznym) tak, aby wspierać je w podejmowaniu wszelkich aktywności związanych z poszukiwaniem i utrzymaniem zatrudnienia. Uwagi dodatkowe: kobiety mogą być często obciążane obowiązkami związanymi z opieką nad dziećmi (własnymi lub rodzeństwem) Matki samotnie wychowujące małe dzieci Cechy społeczno-demograficzne: Kobiety do 35. roku życia; Najczęściej mają jedno lub dwoje dzieci w wieku do 7 lat; Wykształcenie zawodowe lub średnie, rzadziej policealne; Mieszkanki wsi, miasteczek i większych miast; Stan cywilny panny lub rozwódki; Brak doświadczenia zawodowego lub doświadczenie niewielkie do 1 roku (które mogą potwierdzić dokumentami), często podejmowane prace dorywcze w szarej strefie; 66

68 Grupy długotrwale bezrobotnych podział i charakterystyka Najczęściej mieszkają z rodzicami (lub u byłych teściów), rzadziej we własnym mieszkaniu; mogą liczyć na częściową pomoc rodziców, znajomych, rodziny (np. w opiece nad dzieckiem na kilka godzin); Źródła utrzymania: alimenty lub świadczenia z Funduszu Alimentacyjnego, świadczenia rodzinne oraz zasiłki z pomocy społecznej oraz pomoc rodziny. Główne przyczyny pozostawania bez pracy: Brak doświadczenia zawodowego; Î Î Nieopłacalność podejmowania zatrudnienia za niskie wynagrodzenie, które w dużej mierze zostanie wydane na opłaty na żłobek lub przedszkole; Brak możliwości zapewnienia opieki nad dzieckiem (np. brak przedszkola, żłobka szczególnie na wsi; brak wsparcia od rodziny, ojca dziecka szczególnie w przypadku kobiet mieszkających tylko z dziećmi); Dość wysokie wymagania odnośnie pracy, tj. praca w sektorze publicznym, w stałych godzinach, bez wyjazdów służbowych, bez dyspozycyjności 24 godziny na dobę; Brak dostępnych wolnych stanowisk pracy w miejscu zamieszkania i najbliższej okolicy. Charakterystyka psycho-społeczna z uwzględnieniem konsekwencji pozostawania przez długi czas bez pracy: Niska aktywność w poszukiwaniu pracy; Ocenianie swoich szans na znalezienie pracy jako niskie; Im wyższe osiągane dochody (alimenty, świadczenia socjalne) tym mniejsza motywacja do poszukiwania i podjęcia pracy; Koncentracja na dziecku, ale również wyczerpanie związane z odpowiedzialnością za dziecko, co może prowadzić do depresji, sięgania po alkohol; Obawa przed powierzeniem opieki nad dzieckiem innym osobom, szczególnie obcym; Brak myślenia perspektywicznego skutkujące odkładaniem decyzji o szukaniu pracy lub powrotu do pracy, co powoduje większą przerwę w aktywności zawodowej i zwiększa szansę na pozostawanie dalej osobą bezrobotną; Mała mobilność związana z tym, że aby podjąć pracę w większym mieście trzeba wynająć tam mieszkanie, znaleźć żłobek lub przedszkole dla dziecka, co generuje często koszty większe niż możliwa do osiągnięcia płaca; Konflikty pomiędzy matką sprawującą opiekę nad dzieckiem a ojcem dziecka lub wzajemne żale i pretensje, co ma negatywny wpływ na dziecko, jego relacje z ojcem; Konflikty z rodzicami samotnej matki dotyczące różnych metod sprawowania opieki nad dzieckiem, konieczności podporządkowania się samotnej matki woli rodziców, od których otrzymuje wsparcie dotyczące m.in. tego, że w ich opinii to ona powinna się zajmować dzieckiem (a nie pracować), a ojciec dziecka powinien zapewniać jej i dziecku utrzymanie; 67

69 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin Kobiety znajdujące się w najtrudniejszej sytuacji materialnej i rodzinnej mogą zaniedbywać dziecko, pozostawiać bez opieki lub pod opieką osób nieodpowiedzialnych, co grozi pozbawieniem praw rodzicielskich i umieszczeniem dziecka w rodzinie zastępczej lub placówce opiekuńczo-wychowawczej. Sylwetka 6. Kobieta (27 lat) ma dwoje dzieci w wieku 3 i 5 lat, jest rozwiedziona, ponieważ jej mąż założył drugą rodzinę, czasami odwiedza dzieci, ale są to kontakty sporadyczne. Mieszka w niewielkim miasteczku, jej rodzice mieszkają kilkadziesiąt kilometrów dalej, nie mają możliwości wspierania jej finansowo. Jej matka czasami przyjeżdża, aby pomóc w opiece nad dzieckiem, ojciec zaś obwinia ją za to, że jej mąż od niej odszedł. Nie otrzymuje alimentów od byłego męża, utrzymuje się ze świadczeń rodzinnych i zasiłków z pomocy społecznej. Ma ukończone technikum gastronomiczne i roczne doświadczenie w pracy w małej gastronomii, ale nie może podjąć pracy, bo jeśli pojawiają się jakieś oferty to wymagają pracy w godzinach popołudniowych (bary, kawiarnie), a wtedy nie miałaby z kim zostawić dzieci. Sylwetka 7. Kobieta (20 lat) z dzieckiem, które ma 1 rok. Wskazany ojciec dziecka nie uznał go. Dziewczyna postrzega dziecko jako obciążenie, często podrzuca je do siostry lub matki, a sama z koleżankami i kolegami idzie na piwo i do dyskoteki. Utrzymuje się dzięki wsparciu rodziców i ze świadczeń na dziecko. Nie ukończyła szkoły zawodowej, nigdy nie pracowała i nie myśli o tym, żeby iść do pracy, choć matka ją do tego namawia i oferuje opiekę nad dzieckiem. Sylwetka 8. Kobieta (30 lat), ma troje dzieci w wieku 2, 4 i 10 lat, jest od roku wdową (mąż zginął w wypadku). Mieszka z teściami, z którymi często się kłóci głównie o to, że chciałaby iść do pracy, ale oni uważają, że powinna zajmować się dziećmi, czasami dochodzi do przemocy psychicznej. Dzieci nie otrzymują renty po ojcu, gdyż pracował on nielegalnie; rodzina jest wspierana finansowo przez teściów, ale uzależniają oni tą pomoc od podporządkowania się ich woli, również w zakresie stosowania metod wychowawczych. Nie może liczyć na wsparcie od swoich rodziców, np. nie może się do nich wyprowadzić, gdyż sami są w trudnej sytuacji materialnej, mieszkają na wsi, gdzie dzieci miałyby utrudniony dostęp do szkoły, a ona do pracy. Sama nigdy nie pracowała, ma ukończone technikum ekonomiczne. Potrzeby osób bezrobotnych: Stały dochód potrzebny na utrzymanie dziecka, opłaty; Wsparcie w opiece nad dzieckiem zarówno w trakcie wykonywania pracy, ale również w fazie uzupełniania wykształcenia, podnoszenia kwalifikacji zawodowych oraz poszukiwania pracy; 68

70 Grupy długotrwale bezrobotnych podział i charakterystyka Znalezienie legalnej pracy w godzinach, kiedy dziecko może przebywać w żłobku lub przedszkolu; Wsparcie w rozwiązywaniu konfliktu z ojcem dziecka lub jego rodziną (np. dziadkami dziecka, szczególnie jeśli bezrobotna matka mieszka w domu byłych teściów lub blisko nich); Zdobycie wiedzy i umiejętności dotyczących wychowywania dziecka w sytuacji samodzielnego sprawowania opieki nad dzieckiem; Poradnictwo w zakresie sytuacji prawnej samotnej matki, np. w zakresie otrzymania alimentów od ojca dziecka lub jego rodziców, uzyskania mieszkania socjalnego itp.; Deklaracja możliwości wykonywania pracy w domu; Potrzeba czasu wolnego od opieki nad dzieckiem, skoncentrowania się na własnych potrzebach, pasjach, utrzymywaniu kontaktów towarzyskich. Potrzeby członków ich rodziny: Dzieci potrzebują kontaktu z ojcem, prawdziwych informacji na temat tego, dlaczego rodzice nie są razem; Dzieci potrzebują odpowiednich warunków do prawidłowego rozwoju psycho-fizycznego; Rodzice samotnej matki nie chcą nadmiernego obciążenia wynikającego z konieczności pomocy córce w opiece nad dzieckiem, zarówno we wspieraniu jej i dziecka finansowo, jak i sprawując opiekę nad wnuczkiem. Cele pracy socjalnej z osobami bezrobotnymi: Podnoszenie samooceny samotnej matki; Wsparcie w trudnych sytuacjach związanych z opieką i wychowywaniem dziecka oraz w kontaktach z ojcem dziecka oraz jego rodziną; Poprawa relacji z ojcem dziecka tak, aby wspierał matkę w opiece nad dzieckiem i jego utrzymaniu, aby nawiązywał prawidłowe relacje z dzieckiem; Poprawa kontaktów z rodzicami, aby nie utrudniali podejmowania aktywności prowadzącej do zdobycia zatrudnienia; Wzmacnianie motywacji do uzupełnienia wykształcenia, kwalifikacji zawodowych, podejmowania różnorodnych aktywności, poszukiwania pracy, podjęcia leczenia (np. depresji); Wsparcie w budowaniu sieci kontaktów w społeczności lokalnej, które umożliwiałyby wsparcie w opiece nad dzieckiem, umożliwienie zawierania nowych znajomości. Cele pracy socjalnej z członkami rodziny osoby bezrobotnej: Poprawa relacji z córką, tak aby wspierać ją w poszukiwaniu i podejmowaniu aktywności zawodowej. Odbudowywanie kontaktu i/lub prawidłowej relacji dzieci z ojcem. Zapewnienie właściwych warunków do rozwoju psychofizycznego dzieci. 69

71 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin Uwagi dodatkowe: w trudniejszej sytuacji są matki, które mają więcej niż jedno dziecko i gdy dzieci pochodzą od różnych ojców oraz matki, które mają co najmniej jedno dziecko niepełnosprawne Osoby po 45. roku życia, których kwalifikacje zawodowe i umiejętności się zdezaktualizowały Cechy społeczno-demograficzne: Osoby w wieku lat, przy czym po 60. roku życia są to głównie mężczyźni (górna granica wieku będzie stopniowo się zwiększać do 67 lat, co jest związane z wydłużaniem wieku emerytalnego); Równy udział kobiet i mężczyzn; Osoby posiadające niskie wykształcenie: zawodowe lub podstawowe; Zwykle posiadający staż pracy, nawet kilkunastoletni, wiele z nich pracowało w ciągu kariery zawodowej w jednym zakładzie pracy, a po jego upadku nie mogą znaleźć zatrudnienia; W gorszym położeniu są osoby mieszkające w małych miastach i wsiach, gdyż tam jest mniej wolnych miejsc pracy; Najczęściej utrzymują się z zasiłków pomocy społecznej i/lub dochodów pozostałych członków rodziny (dochody męża/żony/partnera, emerytury rodziców itp.). Główne przyczyny pozostawania bez pracy: Funkcjonujący stereotyp dotyczący niskich kwalifikacji oraz pogarszającej się sprawności fizycznej i stanu zdrowia powodujący niechęć pracodawców do zatrudniania osób starszych; Niechęć lub odczuwanie braku sił do podejmowania pracy fizycznej; Brak miejsc pracy dostosowanych do kwalifikacji osób bezrobotnych. 70 Charakterystyka psycho-społeczna z uwzględnieniem konsekwencji pozostawania przez długi czas bez pracy: Niechęć do podnoszenia kwalifikacji, zmiany zawodu; Niski poziom motywacji do zmiany życia, przyzwyczajeń; Mała aktywność w poszukiwaniu pracy, wynikająca z nieumiejętności poruszania się po rynku pracy (oczekiwanie na ofertę, nie poszukiwanie pracy przez internet) oraz z niskiej wiary w to, że pracę można znaleźć bez znajomości, układów; Zazwyczaj duży etos pracy, czyli praca postrzegana jako wartość sama w sobie oraz dająca im poczucie stabilności i bezpieczeństwa; Długotrwałe i bezskuteczne poszukiwanie pracy prowadzi do rezygnacji ze statusu bezrobotnego na rzecz statusu osoby biernej zawodowo, czyli poszukiwania możliwości uzyskania renty, zasiłku stałego osoby permanentnie czekające na wizytę

72 Grupy długotrwale bezrobotnych podział i charakterystyka lekarską, która ma doprowadzić do orzeczenia stopnia niepełnosprawności; poza tym długotrwała bezczynność faktycznie powoduje pogorszenie stanu zdrowia psychosomatycznego; Im wyższy wiek tym więcej osób oczekuje tylko na emeryturę i nie chce już podejmować aktywności zawodowej; Zwykle są to osoby niezadowolone ze swojego życia, ale też niechcące jego zmiany; Poczucie bezradności brak wiedzy, celów, ambicji, przyjęcie strategii przetrwania; Osoby mało mobilne, czyli niechcące wyjeżdżać do pracy do innego miasta, państwa, również niechętne do dojazdów do pracy dłuższych niż godzinę; większą skłonność do dojazdów wykazują mężczyźni niż kobiety; Osoby w małym stopniu korzystające z różnych form wsparcia oferowanych przez urzędy pracy (szkolenia, pośrednictwo pracy, prace interwencyjne); Najczęściej osoby posiadające męża/żonę, kilkunastoletnie lub dorosłe dzieci, w wielu przypadkach również inny członek rodziny jest osobą bezrobotną; w rodzinie często dochodzi do kłótni, panuje napięta atmosfera; zdarzają się przypadki przemocy; Często mężczyzna traci swą pozycję w małżeństwie i rodzinie, obniża się jego autorytet w oczach współmałżonki i dzieci, co powoduje, że pogarszają się relacje między ojcem a dziećmi; wzrasta poczucie winy i zawodu, że nie jest w stanie zapewnić poczucia bezpieczeństwa swojej rodzinie; Kobiety są często obciążone koniecznością sprawowania opieki nad najstarszymi członkami rodziny (rodzice, teściowie). Sylwetka 9. Kobieta w wieku 46 lat, bez doświadczenia zawodowego, gdyż nie podjęła pracy po urodzeniu dzieci (obecnie w wieku 18, 22, 25 lat), od 7 lat jest zarejestrowana jako osoba bezrobotna. Podczas gdy ona wychowywała dzieci mąż zarabiał za granicą i nie potrzebowała iść do pracy, ale mąż odszedł od niej 5 lat temu. Ma ukończoną szkołę zawodową (z wyuczonym zawodem sprzedawca), mieszka w małej miejscowości, gdzie ma własny dom, dlatego nie chce się wyprowadzić do większego miasta, gdzie mogłaby szybciej znaleźć pracę. Utrzymuje się z zasiłków pomocy społecznej oraz dzięki wsparciu od rodziców, którzy wymagają jej pomocy i opieki. Jest bliska załamania nerwowego. Sylwetka 10. Kobieta w wieku 53 lat, mająca 20 lat doświadczenia w pracy jako szwaczka w dużym zakładzie pracy, po upadku zakładu 10 lat temu nie może znaleźć stałej pracy na dłuższy okres. Podejmowała pracę dorywczą, na czarno, myślała o otworzeniu własnego zakładu krawieckiego, ale nie zrealizowała planów z obawy, że nie będzie potrafiła prowadzić własnej działalności gospodarczej. Od 2 lat już nie poszukuje pracy, bo straciła nadzieję i wiarę, że ktoś będzie chciał ją zatrudnić, ale jest zarejestrowana w urzędzie pracy. Stara się o rentę, ale dwa razy komisja 71

73 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin lekarska orzekła, że jest zdolna do pracy, choć ona uważa, że nie może pracować, bo boli ją kręgosłup. Utrzymuje się dzięki dochodom pracującego męża, ale dochody te nie są wystarczające, ponieważ utrzymują jeszcze dorastające dzieci, które również szukają pracy. Mieszkają w małym mieście w województwie warmińsko-mazurskim. Sylwetka 11. Mężczyzna (59 lat), ma 10 lat pracy potwierdzonej dokumentami (legalnej), a przez kolejne 30 lat pracował za granicą nielegalnie (głównie na budowach). Wrócił do Polski, gdyż stan zdrowia nie pozwalał mu na dalszą ciężką pracę fizyczną (ma orzeczony lekki stopień niepełnosprawności) i od dwóch lat jest zarejestrowany w urzędzie pracy jako osoba bezrobotna. Chciałby podjąć pracę, ale niewymagającą wielkiego wysiłku. Utrzymuje się z oszczędności, ale pozostało ich już niewiele, czasami wspierają go dzieci. Jego żona jest również osobą bezrobotną. Okresowo, szczególnie zimą, korzystają z zasiłków z pomocy społecznej. Potrzeby osób bezrobotnych: Praca dająca poczucie bezpieczeństwa i stabilizacji, najlepiej blisko miejsca zamieszkania; Praca niewymagająca przekwalifikowania, jedynie niewielkiego uzupełnienia wiedzy, zaktualizowania uprawnień lub praca prosta niewymagająca dużych umiejętności i wiedzy; Zapewnienie dobrej opieki medycznej, w tym rehabilitacji zdrowotnej; Pośrednictwo pracy przez instytucje. Potrzeby członków ich rodziny: Brak konieczności utrzymywania lub wspomagania finansowego dorosłych dzieci, ale oczekiwanie od nich wsparcia i pomocy w codziennym życiu (np. osoby w wieku emerytalnym, których dzieci są bezrobotne); Brak konieczności zajmowania się problemami rodziców, konieczności ich wspierania finansowego podczas, gdy osoby wchodzące w okres samodzielności (osoby w wieku lat) oczekują, że to rodzice wesprą ich w zakupie mieszkania lub opiece nad małymi dziećmi. Cele pracy socjalnej z osobami bezrobotnymi: Wzrost aktywności życiowej, społecznej; Poprawa stanu zdrowia przez podjęcie leczenia, rehabilitacji; Poprawa sprawności fizycznej; Wzrost motywacji do poszukiwania i podjęcia pracy, ale również do zmiany lub uzupełnienia kwalifikacji zawodowych poprzez szkolenia, staże itp. 72

74 Grupy długotrwale bezrobotnych podział i charakterystyka Cele pracy socjalnej z członkami rodziny osoby bezrobotnej: Poprawa relacji w rodzinie, tak aby inni członkowie wspierali osobę bezrobotną w poszukiwaniu i podejmowaniu aktywności zawodowej; Zapewnienie opieki nad osobami zależnymi (tj. najstarszymi członkami rodziny) Osoby niepełnosprawne, w tym niepełnosprawne intelektualnie, ruchowo Cechy społeczno-demograficzne: Osoby w wieku od 18 do 55 lat; Posiadające orzeczenie o lekkim lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności z możliwością wykonywania pracy na stanowiskach do tego przystosowanych; Najczęściej posiadają wykształcenie gimnazjalne, zawodowe, rzadziej średnie i wyższe; Najczęściej bez doświadczenia zawodowego lub z małym doświadczeniem zawodowym w przypadku, gdy niepełnosprawność jest nabyta (np. spowodowana przez wypadek); Osoby pozostające na utrzymaniu innych członków rodziny lub posiadające niewielkie świadczenia rentowe. Główne przyczyny pozostawania bez pracy: Niskie kwalifikacje; Brak doświadczenia zawodowego; Ograniczenie sprawności i/lub ograniczenia intelektualne utrudniające wykonywanie pracy; Bariery architektoniczne i niedostosowane miejsca pracy; Niska samoakceptacja; Mała motywacja do podjęcia pracy; Stereotypowe postrzeganie osób niepełnosprawnych jako osób całkowicie niezdolnych i nieprzydatnych w pracy. Charakterystyka psycho-społeczna z uwzględnieniem konsekwencji pozostawania przez długi czas bez pracy: Ze względu na swoją niepełnosprawność (szczególnie jeśli jest ona widoczna) są to osoby żyjące w izolacji społecznej, mające trudności w nawiązywaniu kontaktów społecznych, czasami nieakceptujące swojej niepełnosprawności; Osoby, które podejmą pracę mogą na początku być bardzo zestresowane nową rolą, łatwo poddawać się, niecierpliwić, gdy coś nie wychodzi; po pokonaniu trudności zwykle są bardzo sumiennymi pracownikami; 73

75 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin Brak pracy powoduje nasilenie się dolegliwości związanych z główną przyczyną dysfunkcji, co jest skutkiem braku motywacji do zwiększania sprawności zarówno fizycznej, jak i intelektualnej; Osoby, które są niepełnosprawne od urodzenia często znajdują się w otoczeniu, które wyręcza je w wielu czynnościach, które są w stanie same wykonać, co powoduje niechęć do podejmowania kolejnych prób usamodzielnienia, łatwe zniechęcanie się przy występujących problemach. Sylwetka 12. Mężczyzna w wieku 35 lat, od 20 lat poruszający się na wózku inwalidzkim, ponieważ jako młody chłopak skoczył do wody na główkę. Ma ukończoną szkołę średnią, interesuje się i zna na tworzeniu programów komputerowych. Mieszka z rodzicami, którzy go utrzymują, ale chciałby się usamodzielnić. Rodzice uważają, że nie powinien podejmować pracy. Nie jest zarejestrowany w urzędzie pracy. Sylwetka 13. Kobieta w wieku 41 lat, ma orzeczony lekki stopień niepełnosprawności z powodu choroby kręgosłupa, m.in. nie może dźwigać rzeczy powyżej 5 kilogramów. Ma wykształcenie zawodowe, pracowała wcześniej jako sprzedawczyni, ale nie miała umowy o pracę, więc nie może potwierdzić doświadczenia. Ma problem ze znalezieniem pracy, ponieważ aby pracować dalej jako sprzedawczyni musiałaby dźwigać. Utrzymuje się z dochodów męża oraz z zasiłków na dzieci. Sylwetka 14. Mężczyzna w wieku 45 lat z lekkim upośledzeniem umysłowym, przez kilkanaście lat pracował w zakładzie pracy chronionej (przy produkcji rajstop), ale odkąd zakład upadł (1,5 roku temu) nie może znaleźć pracy. Jest zarejestrowany w urzędzie pracy jako osoba bezrobotna od 1,5 roku, ma ukończoną podstawową szkołę specjalną. Utrzymuje się z zasiłków pomocy społecznej oraz jest wspomagany przez siostrę. Sylwetka 15. Kobieta w wieku 38 lat, ma niedowład jednej ręki i z tego powodu orzeczony umiarkowany stopień niepełnosprawności, kiedyś otrzymywała rentę socjalną, ale miała ją tylko czasowo, od roku jej nie otrzymuje. Jest zarejestrowana w urzędzie pracy, nigdy nie pracowała, ma ukończoną szkołę zawodową. Uważa, że nie nadaje się do pracy, co głównie wynika z obawy, że sobie nie poradzi w żadnej pracy. Utrzymuje się z zasiłków pomocy społecznej. 74

76 Grupy długotrwale bezrobotnych podział i charakterystyka Potrzeby osób bezrobotnych: Potrzeba pracy nie tylko jako źródła osiągania dochodów, ale też jako źródła kontaktów społecznych, poczucia przydatności w społeczeństwie; Praca dostosowana do możliwości i ograniczeń; Potrzeba rehabilitacji leczniczej, opieki lekarskiej szczególnie w zakresie zdrowia fizycznego; Wydłużony okres próbny, polegający na wejściu w nowe środowisko, uczenie się wykonywania czynności potrzebnych do świadczenia pracy. Potrzeby członków ich rodziny: Z jednej strony potrzeba, aby osoba niepełnosprawna się usamodzielniła (szczególnie dotyczy to niepełnosprawnych dzieci), a z drugiej strony obawy przed tym, czy dana osoba da sobie radę bez pomocy członka rodziny. Cele pracy socjalnej z osobami bezrobotnymi: Kształtowanie nowej osobowości pracowniczej, postaw potrzebnych do wykonywania pracy; Akceptacja swoich ograniczeń; Walka z lękami przed nowymi zadaniami; Praca nad poczuciem własnej wartości, samooceną; Towarzyszenie osoby, która mogłaby ułatwić wejście w nową rolę, pokonywać trudności, kontrolować wykonywane czynności. Cele pracy socjalnej z członkami rodziny osoby bezrobotnej: Praca na obawami członków rodziny co do nieporadności ich niepełnosprawnego członka rodziny. Dodatkowe uwagi: Rehabilitacja zawodowa osób niepełnosprawnych opiera się na kilku ważnych przesłankach: Każda osoba niepełnosprawna pomimo utraty pełnej sprawności zachowuje określone umiejętności i dyspozycje, które po ich zidentyfikowaniu, ukierunkowaniu i usprawnieniu stają się podstawą umożliwiającą podjęcie szkolenia zawodowego, a następnie pracy zawodowej. Żadna praca nie wymaga od osoby, która ją wykonuje zaangażowania wszystkich jej sprawności fizycznych, psychicznych, społecznych. Istnieją prace o różnej skali wymagań. Jedne wymagają wysokiej sprawności fizycznej lub manualnej, inne zaś wysokiej sprawności intelektualnej, a jeszcze inne specjalnych zdolności i umiejętności czy określonych cech osobowości. 75

77 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin Wykonywanie pracy zawodowej przez daną osobę niepełnosprawną uwarunkowane jest takimi względami, jak: możliwość wykonywania różnych czynności, stopień indywidualnej sprawności, specjalne zdolności i umiejętności, cechy osobowości. Osoby niepełnosprawne mają możliwość uruchomienia pewnych mechanizmów kompensacyjnych. U podstaw kompensacji leży fakt, że organizm ludzki charakteryzuje się pewną dynamiką i zdolnością adaptacji do zaistniałej sytuacji. Osoby niepełnosprawne mogą, więc nauczyć się celowego i efektywnego wykonywania różnych czynności i zadań przy zastosowaniu trochę innej techniki, niż osoby w pełni sprawne. Istnieją możliwości adaptacji stanowiska i miejsca pracy stosownie do potrzeb pracownika niepełnosprawnego. Można je tak zorganizować i wyposażyć, że będą kompensować pewne braki i ograniczenia funkcjonalne pracownika i będzie on mógł wykonywać zadania zawodowe na wymaganym poziomie Osoby z chorobą psychiczną Cechy społeczno-demograficzne: Osoby w wieku lat; Większość ma wykształcenie średnie, często również wyższe; Rzadko posiadają orzeczenie o stopniu niepełnosprawności; Posiadają doświadczenie zawodowe nabyte głównie przed wystąpieniem choroby; Jeśli pierwsze objawy choroby wystąpiły w wieku szkolnym, to zwykle nie mają ukończonej szkoły średniej oraz nie mają doświadczenia zawodowego; Źródła utrzymania to głównie pozostawanie na utrzymaniu innych członków rodziny i/lub zasiłki z pomocy społecznej. Główne przyczyny pozostawania bez pracy: Niski poziom wykształcenia i brak doświadczenia w przypadku osób, które chorują od wczesnych lat młodości; Niedostateczna ilość miejsc pracy zdolnych do zapewnienia zatrudnienia dostosowanego do indywidualnych potrzeb osób chorujących psychicznie; Stereotypowe postrzeganie osób chorych psychicznie jako pracowników nieproduktywnych i niewiarygodnych, wymagających specjalnej kontroli oraz nadzoru oraz jako osób nieprzewidywalnych, niebezpiecznych, agresywnych. Charakterystyka psycho-społeczna z uwzględnieniem konsekwencji pozostawania przez długi czas bez pracy: Osoby chorujące najczęściej na schizofrenię, depresję, nerwice lub wykazujące zaburzenia psychiczne (np. zaburzenia osobowości, zespół Aspergera); W zależności od rodzaju i specyfiki choroby psychicznej osoby bezrobotne mogą mieć okresy pogorszenia stanu zdrowia oraz okresy dobrego funkcjonowania; 76

78 Grupy długotrwale bezrobotnych podział i charakterystyka Zmienność nastrojów i nadwrażliwość szczególnie w sytuacjach problemowych; W fazie pogorszenia stanu zdrowia występują trudności w komunikacji, samodzielności, umiejętnościach życia codziennego; Ograniczenia spowodowane przez medyczną terapię psychiatryczną, która w pewnym stopniu ogranicza kompetencje potrzebne do zatrudnienia, przede wszystkim ze względu na skutki uboczne leków oraz trwałe związanie pacjenta z instytucjami leczniczymi i opiekuńczymi; Mogą wystąpić deficyty w tych umiejętnościach psychospołecznych, które mają wpływ na podjęcie pracy zawodowej m.in.: deficyty pamięci, koncentracji uwagi, zaburzenia myślenia, tendencja do izolowania się; Lęk przed nawiązywaniem kontaktów społecznych; Niskie poczucie własnej wartości; Zależność od opiekunów (np. rodziców); Niepowodzenia w poszukiwaniu pracy powodują często pogarszanie stanu zdrowia, utratę nadziei, apatię. Sylwetka 16. Mężczyzna w wieku 50 lat, ma ukończone studia wyższe techniczne, przez 25 lat pracował jako inżynier budowy. Kilka lat temu doznał załamania psychicznego po nagłej śmierci żony, zapadł na depresję, z której udało mu się wyjść, ale co jakiś czas ma gorsze okresy. Ma dwoje dorosłych dzieci, które wspierają go finansowo. Od 5 lat jest zarejestrowany jako osoba bezrobotna w urzędzie pracy. Chce wrócić do pracy, ale obawia się, że sobie nie poradzi. Sylwetka 17. Kobieta 36 lat, samotna, po ukończeniu studiów przez kilka lat pracowała jako nauczycielka. Praca ta spowodowała nasilenie objawów nerwicy, co spowodowało, że przez kilka miesięcy przebywała w szpitalu psychiatrycznym. Po rocznym urlopie wróciła do pracy, ale szykanowanie ze strony dzieci, rodziców dzieci oraz niektórych współpracowników spowodowało nawrót choroby i depresję. Po kolejnych kilku miesiącach leczenia, czuje się lepiej, ale nie chce wrócić do pracy w szkole, chce pracować, jeszcze nie zarejestrowała się w urzędzie pracy. Dodatkowo jest skonfliktowana z ojcem, który nie akceptuje jej choroby. Sylwetka 18. Mężczyzna w wieku 26 lat. Ma wykształcenie średnie, nieukończone studia. Kiedy miał 20 lat miał pierwsze objawy schizofrenii. Po pierwszej hospitalizacji rozpoczął leczenie farmakologiczne, próbował szukać pracy, ale po pół roku zrezygnował. Nasiliły się lęki towarzyszące chorobie, przerwał leczenie. Przez 9 miesięcy leżał w swoim pokoju, nie wstawał z łóżka. Po długotrwałej psychoterapii jest gotowy do powrotu do samodzielności, chce znaleźć pracę. Gdy na rozmowie ktoś pyta go o to, co robił przez ostatnie 6 lat, nie wie 77

79 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin co odpowiedzieć, bo gdy mówi o tym, że jest chory, to rozmowa się kończy. Po każdej takiej rozmowie jest coraz bardziej przygnębiony. Rodzice, u których mieszka obawiają się, że poszukiwanie pracy znów zakończy się nawrotem choroby. Potrzeby osób bezrobotnych: Praca niestresująca, w przyjaznym środowisku, dostosowana do możliwości i ograniczeń; Stworzenie lub odbudowanie i utrzymanie zdolności świadczenia pracy na rynku pracy; Potrzeba rehabilitacji leczniczej, opieki lekarskiej szczególnie w zakresie zdrowia psychicznego; Nauka mówienia o swojej chorobie, ograniczeniach z nią związanych; Wydłużony okres próbny, polegający na wejściu w nowe środowisko; Wsparcie psychologiczne w trudnych sytuacjach związanych z pracą, kontaktami z pracodawcą, współpracownikami; Pośrednictwo pracy polegające na przygotowaniu pracodawców na rozmowę z osobą z chorobą psychiczną, głównie w celu odrzucenia stereotypów i zmiany postawy. Potrzeby członków ich rodziny: Potrzeba uniezależnienia finansowego osoby chorej; Często potrzeba kontroli nad życiem i postępowaniem chorego członka rodziny (np. w przypadku, gdy podejmował próby samobójcze). Cele pracy socjalnej z osobami bezrobotnymi: Kształtowanie umiejętności społecznych, postaw potrzebnych do wykonywania pracy (np. asertywność); Akceptacja swoich ograniczeń; Walka z lękami przed nowymi zadaniami; Podniesienie własnej wartości, samooceny; Towarzyszenie osoby, która mogłaby ułatwić wejście w nową rolę, pokonywać trudności, kontrolować wykonywane czynności. Cele pracy socjalnej z członkami rodziny osoby bezrobotnej: Praca nad postawami członków rodziny, którzy ograniczają samodzielność osoby chorej, nadmiernie ją od siebie uzależniają; Praca nad relacjami osoby chorej z pozostałymi członkami rodziny (np. z dziećmi, partnerem, rodzicami). 78

80 Grupy długotrwale bezrobotnych podział i charakterystyka Cele pracy socjalnej z otoczeniem (środowiskiem): Kształtowanie postaw zrozumienia i akceptacji osób chorych psychicznie; Zwiększenie wiedzy o chorobach i zaburzeniach psychicznych oraz o ograniczeniach je powodujących, a także sposobach postępowania w sytuacjach trudnych Osoby bezdomne Cechy społeczno-demograficzne: Osoby w wieku lat; Osoby zamieszkujące placówki, tj. schroniska, noclegownie dla osób bezdomnych oraz działki, altanki, głównie w dużych miastach; Im starsze osoby tym mają więcej lat pracy zarówno legalnej, nielegalnej oraz dorywczej; często podejmują zarobkowe zajęcia niebędące pracą zawodową, tj. świadczenie usług innym osobom na czarno, zbieranie złomu, butelek, makulatury, zbieranie datków; Najwięcej osób, które miały pracę, straciło ją z powodu upadku zakładu pracy, ale znaczna część zrezygnowała z niej sama lub została wyrzucona (m.in. z powodu alkoholizmu); Posiadają wykształcenie podstawowe, gimnazjalne, zawodowe lub średnie, rzadko wyższe; Większość osób nie osiąga żadnych dochodów lub osiąga dochody do wysokości minimum egzystencji; Najczęstszym źródłem dochodu są zasiłki socjalne, a także datki od innych osób; W większości osoby samotne (rozwiedzione lub panny/kawalerowie) z ograniczonymi kontaktami z innymi członkami rodziny. Główne przyczyny pozostawania bez pracy: Brak gotowości do szukania, podjęcia i utrzymania pracy spowodowana np. brakiem stałego miejsca zamieszkania, stanem zdrowia, uzależnieniami; Przekonanie, że będąc osobą bezdomną nie można podjąć pracy; Niska aktywność w poszukiwaniu pracy; Brak motywacji do szukania pracy. Charakterystyka psycho-społeczna z uwzględnieniem konsekwencji pozostawania przez długi czas bez pracy: Nie wiedzą co chcieliby robić w życiu oraz jaką pracę chcieliby podjąć; brak określonych celów życiowych; Wysoki poziom bierności i wyizolowania społecznego; Niskie życiowe aspiracje, powodujące ubóstwo materialne i mentalne; Praca nie jest postrzegana jako wartość sama w sobie; 79

81 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin Większą aktywność zawodową i społeczną wykazują osoby mieszkające poza placówkami (schroniska, noclegownie), ponieważ same muszą zadbać o podstawowe potrzeby, tj. jak zdobycie jedzenia, umycie się itp.; W większości osoby chętne do podwyższania swoich kwalifikacji, chęć jest tym wyższa im krócej są bezdomnymi i im są młodsi; Bardzo zróżnicowane doświadczenia życiowe; Najczęściej odpowiedzialność za bezdomność osoby bezdomne widzą w samych sobie albo w swojej rodzinie (np. wymeldowanie i/lub wypędzenie z domu, eksmisja); bardzo często przyczyną bezdomności jest alkoholizm, rozpad związku lub własny życiowy wybór; Większość osób jest uzależniona od alkoholu, ale nie przyznaje się do tego. Sylwetka 19. Mężczyzna (28 lat), 10 lat temu wyprowadził się z domu rodzinnego, gdyż nie miał dobrego kontaktu z matką, która nadużywała alkoholu i chciała kontrolować jego życie. Mieszkał w różnych miejscach, u kolegi, w altankach na działkach, w prowizorycznych schronieniach, obecnie nocuje w noclegowni. Pracuje dorywczo, nie jest zarejestrowany w urzędzie pracy. Ma ukończoną zawodówkę (mechanik samochodowy). Przyznaje, że ma problemy z alkoholem. Chciałby założyć normalną rodzinę, mieć swój kąt. Sylwetka 20. Kobieta w wieku 48 lat, zamieszkuje na działce. Z domu rodzinnego wyprowadziła się, gdy miała 21 lat, bo nie mogła dogadać się z matką. Ojciec porzucił rodzinę, gdy była mała, a matka miała partnera, który próbował wykorzystać ją seksualnie. Ukończyła podstawówkę, zaczęła naukę w liceum, ale jej nie ukończyła. Podejmowała się różnych prac legalnych i nielegalnych, obecnie nie pracuje, bo uważa, że nie jest zdolna do pracy, ale nie ma żadnego orzeczenia o niepełnosprawności. Utrzymuje się z zasiłków z pomocy społecznej, darów, je obiady w jadalni dla osób bezdomnych, mieszka w altance na działce ze swoim partnerem. Nie ma planów na najbliższą przyszłość. Sylwetka 21. Kobieta (39 lat), wychowywała się w domu dziecka, ponieważ rodzice utracili prawa rodzicielskie z powodu zaniedbywania jej i jej sióstr. Z domu dziecka ma dobre wspomnienia. Ukończyła technikum hotelarskie, wyszła za mąż, ale mąż zmarł trzy lata temu. Załamała się i po roku straciła pracę, nie miała z czego utrzymać mieszkania. Została eksmitowana. Od tego czasu przebywa w schronisku dla kobiet. Ma znajomych, ale wstydzi się przyznać, że nie ma gdzie mieszkać. Uważa, że gdyby tylko znalazła pracę, wynajęłaby pokój i mogłaby dalej normalnie żyć. Jest zarejestrowana w urzędzie pracy. Nie ma kontaktu z siostrami ani z rodzicami. 80

82 Grupy długotrwale bezrobotnych podział i charakterystyka Sylwetka 22. Mężczyzna w wieku 34 lat, jest bezdomny od pół roku. Przyjechał do dużego miasta z małego miasteczka, bo myślał, że tu szybko znajdzie lepszą pracę. Poprzednią pracę porzucił, bo mu się nie podobała i uważał, że za mało zarabia (był zaopatrzeniowcem). Ma ukończoną szkołę średnią. Chciałby podjąć studia informatyczne i pracować jako grafik komputerowy, chce mieć twórczą i ciekawą pracę. Ma stały kontakt z rodzicami i rodzeństwem, którzy ciągle namawiają go, aby wrócił do domu. Obecnie nocuje w noclegowni, a w dzień przebywa w miejscach publicznych. Mówi, że szuka pracy. Potrzeby osób bezrobotnych: Uzyskanie stałego miejsca zamieszkania; Pomoc w szukaniu, znalezieniu pracy zapewniającej stały dochód (nawet niewielki); Pomoc w uzyskaniu zameldowania; Kształtowanie umiejętności społecznych, postaw potrzebnych do wykonywania pracy; Potrzeba zachowania indywidualności; Wzmocnienie poczucia sensu życia; Pomoc w rozwiązaniu różnych spraw prawnych związanych z sytuacją rodzinną, mieszkaniową, sprawami karnymi. Potrzeby członków ich rodziny: Nawiązanie lub poprawa kontaktów z bezdomnym członkiem rodziny czasami tylko w celu uzyskania pomocy finansowej np. alimentów od bezdomnego ojca dziecka lub w celu odnowienia kontaktów, udzielenia wsparcia (np. dzieci wobec bezdomnego rodzica). Cele pracy socjalnej z osobami bezrobotnymi: Wzrost motywacji do podejmowania jakiejkolwiek aktywności; Wyznaczenie celów życiowych; Nawiązanie/polepszenie kontaktów rodzinnych; Zwiększenie poziomu integracji i identyfikacji ze społeczeństwem i zerwanie lub ograniczenie kontaktów ze środowiskiem osób bezdomnych; Wykształcenie umiejętności w sferze zawodowo-społecznej: nawyku pracy, obowiązkowości, regularności, dbania o swój stan zdrowia i wyglądu, racjonalnego gospodarowania środkami finansowymi; funkcjonowania w grupie, aktywnego sposobu spędzania wolnego czasu; radzenia sobie z problemami natury psychologicznej (np. doświadczanie przemocy, współuzależnienia lub uzależnienia); Motywowanie do podjęcia terapii uzależnień. Cele pracy socjalnej z członkami rodziny osoby bezrobotnej: Nawiązywanie lub odnowienie i polepszenie relacji z bezdomnym członkiem rodziny; 81

83 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin Motywowanie do udzielenia wsparcia osobie bezdomnej Osoby z uzależnieniami Cechy społeczno-demograficzne: Problem uzależnienia od alkoholu wśród osób długotrwale bezrobotnych dotyczy w większym procencie mężczyzn niż kobiet; Osoby w wieku od 30 do 60 lat; Cały przekrój poziomów wykształcenia, czyli od podstawowego do wyższego; Zróżnicowana sytuacja rodzinna, czyli osoby samotne, rozwiedzione posiadające rodzinę; Osoby z doświadczeniem zawodowym, zarówno podejmujące prace legalne i nielegalne (często załatwiane przez innych członków rodziny); Osoby często mające orzeczony lekki lub umiarkowany stopień niepełnosprawności; Najczęściej utrzymują się dzięki dochodom innych członków rodziny (męża/żony, rodziców, rodzeństwa). Główne przyczyny pozostawania bez pracy: Niewykorzystanie wszystkich możliwości poszukiwania pracy; Problem z utrzymaniem pracy spowodowany nadużywaniem alkoholu lub innych substancji psychoaktywnych; Brak ciągłości zatrudnienia, wiele miejsc pracy, ale w krótkim okresie; Wpisane w dokumentach (świadectwa pracy) zwolnienia dyscyplinarne; Wygląd zdradzający, że dana osoba nadużywa lub nadużywała alkoholu. Charakterystyka psycho-społeczna z uwzględnieniem konsekwencji pozostawania przez długi czas bez pracy: Zaprzeczanie problemowi uzależnienia; Wykonywanie pracy tylko do czasu otrzymania wynagrodzenia, po czym następuje kilkudniowy ciąg alkoholowy; Chcą pracować, ale przyczyny bezrobocia widzą tylko w warunkach zewnętrznych np. brak ofert pracy; Często współwystępują zaburzenia osobowości oraz zaburzenia psychiczne; Długotrwałe nadużywanie alkoholu powoduje pogorszenie stanu zdrowia, który nieleczony prowadzi do poważnych chorób i niepełnosprawności (np. konieczność amputacji nóg); Nieumiejętność rozwiązywania problemów, ucieczka przed problemami; Często są to osoby zadłużone zarówno w instytucjach bankowych, parabankowych, ale też u znajomych, rodziny, niespłacone zobowiązania np. alimentacyjne, czynszowe; 82

84 Grupy długotrwale bezrobotnych podział i charakterystyka Często osoby wychowane przez rodziców lub jednego rodzica/opiekuna alkoholika; Stosowanie różnych form przemocy wobec innych członków rodziny (np. rodziców, partnera, dzieci); Często osoby skonfliktowane z osobami najbliższymi, ale z grupą przyjaciół wśród osób pijących. Sylwetka 23. Mężczyzna w wieku 53 lat, ma krótkie okresy pracy legalnej, więcej lat doświadczenia jako murarz, ale bez umowy. Nadużywa alkoholu od wielu lat, przez to stracił żonę i dzieci, z którymi ma sporadyczny kontakt. Picie alkoholu spowodowało wiele schorzeń gastrologicznych, których nie leczy. Obecnie nie czuje się na siłach do podjęcia pracy, ale nie ma orzeczonego stopnia niepełnosprawności. Utrzymuje się z zasiłków pomocy społecznej, mieszka w lokalu socjalnym bardzo zaniedbanym, zadłużonym, bez prądu. Jest dłużnikiem Funduszu Alimentacyjnego, bo nie płacił alimentów na dzieci. Ma wykształcenie zawodowe (murarz), ale po licznych przeprowadzkach nie ma dokumentów potwierdzających ani wykształcenia, ani zatrudnienia, co uniemożliwia mu zarejestrowanie się w urzędzie pracy. Sylwetka 24. Mężczyzna w wieku 36 lat, po ukończeniu studiów na poziomie licencjatu, pracował jako handlowiec, ale gdy stracił prawo jazdy za jazdę pod wpływem alkoholu, stracił również pracę. Nie pracuje od dwóch lat, jest zarejestrowany w urzędzie pracy. Mieszka z rodzicami, którzy go utrzymują, dają również pieniądze na alkohol, a jednocześnie stale się z nim kłócą, nie chcą go dalej utrzymywać. Ostatnio zaczął również obstawiać zakłady bukmacherskie wierząc, że uda mu się wygrać większą sumę pieniędzy i wtedy założy swoją firmę, dlatego nie szuka pracy. Zaprzecza, że ma jakiekolwiek problemy. Sylwetka 25. Mężczyzna w wieku 43 lat, mieszka ze schorowaną matką, która uważa, że syn nie może podjąć pracy, ponieważ musi się nią opiekować. Syn ma pretensje do matki, że całe życie go kontrolowała, m.in. przez nią rozpadło się jego małżeństwo. Jego ojciec był alkoholikiem, od kilku lat nie żyje. Syn cały czas kłóci się z matką, ale nie chce się od niej wyprowadzić, bo ona go utrzymuje (ma dość wysoką emeryturę po mężu), daje pieniądze na alkohol. Czasami podczas kłótni dochodzi do szarpaniny, wyzywania się. Jeśli matka nie chce dać pieniędzy, idzie do ośrodka pomocy społecznej. Właściwie nigdy nie pracował, podejmował tylko prace dorywcze, ma wykształcenie średnie. Nie jest zarejestrowany w urzędzie pracy, bo dwa lata temu nie zgodził się na zaproponowaną pracę w ramach robót publicznych i został wyrejestrowany. 83

85 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin Sylwetka 26. Kobieta w wieku 45 lat, ma dwoje dzieci, męża alkoholika. Sama pije od kilku lat, najpierw zaczęło się od picia okazjonalnego, potem miała tzw. ciągi alkoholowe trwające po kilka dni. Gdy nie pije podejmuje się każdej pracy. Ma wykształcenie zawodowe, kilkuletni staż pracy. Oboje z mężem mają ograniczone prawa rodzicielskie, nadzór kuratora. Utrzymują się z dochodów z nielegalnej pracy męża oraz zasiłków z pomocy społecznej. Ma świadomość problemu alkoholowego, stara się z nim walczyć, ale często przerywa terapię. Jedyną motywacją do podjęcia leczenia są dla niej dzieci. Ostatnio pojawiły się problemy z nastoletnim synem, który już kilka razy pił w szkole alkohol. Potrzeby osób bezrobotnych: Znalezienie pracy pozwalającej zaspokoić własne potrzeby (również wydatki na używki); Niepodejrzewanie przez innych o to, że nadużywa alkoholu lub innych substancji psychoaktywnych; Uregulowanie zadłużeń (np. alimenty, opłaty za mieszkanie, niespłacone pożyczki). Potrzeby członków ich rodziny: Doprowadzenie do stanu, kiedy osoba uzależniona ogranicza lub nie używa substancji psychoaktywnych, ogranicza lub nie wykonuje czynności uzależniających (np. hazard, zakupoholizm); Odizolowanie osoby uzależnionej, szczególnie gdy stosuje przemoc wobec dzieci; Zapewnienie spokojnych warunków życia (niesprowadzanie innych osób pijących do domu, brak wymuszania pieniędzy na alkohol). Cele pracy socjalnej z osobami bezrobotnymi: Podjęcie terapii uzależnień; Nauka radzenia sobie z problemami codziennymi; Nauka wyrażania swoich emocji, mówienia o swoich problemach; Doprowadzenie do uregulowania nierozwiązanych sytuacji prawnych, majątkowych, zawodowych; Doprowadzenie do polepszenia stanu zdrowia (np. zdiagnozowania chorób psychicznych lub innych chorób, podjęcie leczenia) oraz poprawy wyglądu zewnętrznego. Cele pracy socjalnej z członkami rodziny osoby bezrobotnej: Podjęcie terapii dla osób współuzależnionych oraz dla dzieci alkoholików (również dorosłych); Informowanie o przypadkach stosowania przemocy przez osobę uzależnioną; 84

86 Grupy długotrwale bezrobotnych podział i charakterystyka Doprowadzenie do odizolowania się od osoby uzależnionej spowodowanie, żeby wyprowadziła się ona z domu lub wyprowadzenie się innych członków rodziny; Nabycie umiejętności wspierania osoby uzależnionej, gdy podejmie ona terapię Osoby karane Cechy społeczno-demograficzne: Wśród osób bezrobotnych opuszczających zakłady karne przeważają mężczyźni; Wiek lat; Niskie kwalifikacje zawodowe, niski poziom wykształcenia oraz małe doświadczenie zawodowe potwierdzone dokumentami; cześć osób karanych pozostających na wolności pracowała odpłatnie lub nieodpłatnie w czasie pobytu w zakładzie karnym; Najczęściej osoby samotne lub rozwiedzione, mające kontakt z rodzicami, rodzeństwem, od których otrzymują sporadyczne wsparcie; Często w wyniku pobytu w zakładzie karnym (szczególnie po kilkunastu latach pobytu) tracą mieszkanie, więc muszą mieszkać u rodziny lub trafiają do schronisk dla bezdomnych. Główne przyczyny pozostawania bez pracy: Negatywny stosunek pracodawców do osób karanych, postrzeganie tych osób jako niegodnych zaufania, niebezpiecznych, podejrzanych ; W wielu ofertach pracy wpisany jest warunek niekaralności (szczególnie dotyczy to urzędów administracji publicznej); Niskie lub nieaktualne kwalifikacje. Charakterystyka psycho-społeczna z uwzględnieniem konsekwencji pozostawania przez długi czas bez pracy: Bierne postawy wobec przyszłości i pokładanie nadziei raczej w okolicznościach zewnętrznych niż własnej zaradności; Osoby łatwo poddające się przy napotkaniu pierwszych trudności; Brak umiejętności radzenia sobie z negatywnymi emocjami, brak asertywności, wybuchowość, często powoduje, że jeśli znajdą pracę to krótko się w niej utrzymują; Brak umiejętności społecznych, tj.: zdolności racjonalnego gospodarowania czasem, autoprezentacji, sztuki rozmowy i spokojnego argumentowania; Często osoby posiadające zadłużenie zarówno w instytucjach bankowych, parabankowych, ale też u znajomych, rodziny, niespłacone zobowiązania np. alimentacyjne, czynszowe, które z tego względu chcą ukrywać swoje dochody oraz są bardziej zainteresowane pracą na czarno ; W przypadku osób odbywających długie kary (powyżej 15 lat) nie umieją poruszać się ani po rynku pracy, ani we współczesnym życiu, gdyż brakuje im umiejętności 85

87 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin w posługiwaniu się komputerami, telefonami, innymi urządzeniami wykorzystywanymi w pracy; Długie przebywanie w jednostce zamkniętej pozbawia umiejętności rozwiązywania własnych problemów i podejmowania jakichkolwiek decyzji od tych poważnych, dotyczących wyboru zawodu czy znalezienia miejsca do zamieszkania, po najbardziej błahe, jak godzina zjedzenia śniadania; Osoby nie wykazujące inicjatywy, pomysłowości, zdolności kierowania własnym życiem i brania za nie odpowiedzialności; w pracy będą wykonywać tylko i wyłącznie to, co zostało im polecone; Często osoby uzależnione od alkoholu; Często w rodzinie osoby skazanej występuje problem uzależnienia od alkoholu, przemoc lub bezrobocie. Sylwetka 27. Mężczyzna w wieku 49 lat, po 20 latach wyszedł na wolność po odbyciu kary za zabójstwo. Jest zarejestrowany w urzędzie pracy od 2 lat. Mieszka u matki, gdyż żona rozwiodła się z nim, gdy przebywał w więzieniu, założyła nową rodzinę i mieszka w ich wspólnym mieszkaniu (lokal komunalny). Ma dorosłego syna, z którym nie ma kontaktu, ale chciałby go nawiązać, na co nie zgadza się była żona. Przez kilka lat pracował w zakładzie karnym w kuchni, również przed pobytem w zakładzie karnym pracował w gastronomii, ma ukończoną szkołę zawodową w tym kierunku. Nie może znaleźć pracy, choć wysyła CV, ale ma tam wpisany pobyt w zakładzie karnym. Sylwetka 28. Mężczyzna 35 lat, kilkakrotnie przebywał w zakładzie karnym głównie z powodu kradzieży oraz rozbojów. Obecnie jest na wolności od 1,5 roku i przez ten czas jest zarejestrowany jako osoba bezrobotna, ale wykazuje małą aktywność w poszukiwaniu legalnej pracy. Chciałby szybko zarobić dużo pieniędzy, więc czasami podejmuje się prac dorywczych np. przewozi samochody z zagranicy. Mieszka u swojej dziewczyny, która go utrzymuje (pracuje i korzysta ze świadczeń z pomocy społecznej i świadczeń rodzinnych), ale często z tego powodu dochodzi do kłótni. Często też pije alkohol, co też jest powodem do kłótni. Mają dwoje dzieci w wieku szkolnym. Potrzeby osób bezrobotnych: Chęć uzyskania stabilizacji życiowej (założenie rodziny, znalezienie zajęcia przynoszącego dochody, posiadanie własnego mieszkania); Pośrednictwo w uzyskaniu zatrudnienia, poręczenie jakiejś osoby bez przeszłości karnej, że osoba bezrobotna, która przebywała w zakładzie karnym, jest godna zaufania; 86

88 Grupy długotrwale bezrobotnych podział i charakterystyka Uzyskanie wsparcia finansowego w okresie poszukiwania pracy lub uzupełniania kwalifikacji zawodowych; Odnowienie kontaktów z członkami rodziny, np. dziećmi, rodzicami. Potrzeby członków ich rodziny: Uregulowanie różnych spraw rodzinnych, majątkowych, meldunkowych, których nie można było załatwić podczas pobytu danej osoby w zakładzie karnym; Odnowienie kontaktu dzieci z ojcem, który wyszedł z zakładu karnego; Niechęć do kontaktów z osobą karaną szczególnie za przestępstwa związane ze stosowaniem przemocy wobec członków rodziny. Cele pracy socjalnej z osobami bezrobotnymi: Zapobieżenie powrotowi osoby karanej do wykonywania czynów zabronionych, szczególnie jeśli jest ona na zwolnieniu warunkowym; Nabycie umiejętności społecznych umożliwiających powrót do normalnego życia w społeczeństwie, rodzinie, grupie; Nabycie umiejętności radzenia sobie w trudnych sytuacjach; Uregulowanie spraw rodzinnych, majątkowych, meldunkowych; Podjęcie terapii uzależnień. Cele pracy socjalnej z członkami rodziny osoby bezrobotnej: Wzmocnienie przekonania wśród członków rodziny, że osobie po odbyciu kary należy się druga szansa i trzeba ją wspierać Obcokrajowcy i mniejszości etniczne Cechy społeczno-demograficzne: Osoby o statusie uchodźcy, osoby z pobytem tolerowanym, osoby przebywające nielegalnie; Mieszkają głównie w dużych miastach; Osoby o różnych kwalifikacjach, ale w większości bez dokumentów je potwierdzających; Osoby w wieku lat; Utrzymują się głównie z pracy nielegalnej i/lub świadczeń pomocy społecznej (w przypadku osób przebywających legalnie); Najliczniejsze grupy w Polsce to Czeczeni, Wietnamczycy, obywatele państw Afryki. Do tej grupy można zaliczyć również Romów. Główne przyczyny pozostawania bez pracy: Brak zezwolenia na pracę w przypadku osób, które przebywają w Polsce nielegalnie; 87

89 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin Brak znajomości języka polskiego; Brak potwierdzonych kwalifikacji; Niechęć pracodawców do zatrudnia osób o odmiennej kulturze, wyznaniu, zwyczajach. Charakterystyka psycho-społeczna z uwzględnieniem konsekwencji pozostawania przez długi czas bez pracy: Osoby często podejmujące dorywczo pracę na czarno, ale również zdarza się praca w sferach związanych z przestępczością zorganizowaną (np. przemyt narkotyków, papierosów); Najczęściej osoby pracowite i chcące pracować; znajdujące różne formy działalności pozwalające na przetrwanie (np. żebrzący Romowie, handlujący Wietnamczycy); Rzadko korzystają z form aktywizacji zawodowej oferowanych przez urząd pracy, gdyż nie są grupą znajdującą się w szczególnej sytuacji na rynku pracy; Nieznajomość sytuacji na krajowym rynku pracy i wymagań polskich pracodawców; Odmienność kulturowa powodująca trudności w adaptacji społecznej i zawodowej; Osoby obciążone trudnymi doświadczeniami, które przeżyły w swoim kraju (np. rozdzielenie z członkami rodziny, śmierć najbliższych, gwałty, ucieczki, głód) oraz podczas wyjazdu ze swego kraju związane z nielegalnym przekroczeniem granicy; Im starsze osoby tym mniejsza chęć i zdolność do nauki języka polskiego oraz uzupełnienia kwalifikacji, umiejętności; Często kobiety mają większe trudności z aktywizacją zawodową wynikającą z tradycyjnego lub kulturowego podziału ról, związanego z pozostawaniem w domu, opieką nad dziećmi, niskim stopniem samodzielności w podejmowaniu decyzji; Mała chęć do nauki może również wynikać ze specyfiki kulturowej danej grupy (np. niechęć do posyłania dzieci do szkół przez Romów lub niechęć do kształcenia dziewczynek przez osoby z krajów muzułmańskich); Konieczność pokonywania niechęci społeczności lokalnej wobec cudzoziemców (pracodawców, osób wynajmujących mieszkania, urzędników, lekarzy itp.). Sylwetka 29. Kobieta (29 lat), pochodzi z Czeczenii, jest w Polsce sama. W Czeczenii podczas walk straciła rodziców i brata. Po niemal dwóch latach oczekiwania na decyzję w sprawie statusu uchodźcy uzyskała zgodę na pobyt tolerowany. W Czeczenii przez ponad rok przed wyjazdem pracowała w szpitalu jako instrumentariuszka asystentka chirurga. Pomagała rannym, czasami do szpitala, w którym pracowała przychodzili po pomoc bojownicy czeczeńscy, o czym dowiedzieli się rosyjscy żołnierze i zaczęli ją prześladować, próbowali ją zgwałcić. Wyjechała, ponieważ została sama i nie miał kto jej bronić. Nie wiedziała czego może spodziewać się w Polsce, teraz jest rozczarowana. Chciałaby pracować w swoim zawodzie, ale musiałaby potwierdzić swoje 88

90 Grupy długotrwale bezrobotnych podział i charakterystyka wykształcenie, teraz czuje się za słaba na naukę, często ma problemy z pamięcią, koncentracją, co jest skutkiem stresu, który przeżyła. Pracuje dorywczo przy sprzątaniu, mieszka w ośrodku readaptacyjnym dla uchodźców i obcokrajowców w Warszawie. Okresowo korzysta ze świadczeń pomocy społecznej, jest zarejestrowana w urzędzie pracy. Sylwetka 30. Mężczyzna 42 lata, do Polski przyjechał z Czeczenii z żoną i dwójką dzieci, które teraz mają 10 i 12 lat. Przyjechali 5 lat temu głównie dlatego, że chcieli, aby ich dzieci mogły się uczyć, żeby nie doświadczały wojny, zagrożenia życia. Sam ma odłamki pocisku umiejscowione w głowie, ale chce pracować, przeszedł już kurs języka polskiego i kurs ochroniarski. Ma tylko ukończoną szkołę podstawową, bo przez toczącą się wojnę nie mógł dalej się uczyć. Pracuje bez umowy, ale szuka pracy stałej. Wolałby żeby żona nie musiała pracować. Korzystają również ze świadczeń pomocy społecznej. Mieszkają w małym wynajmowanym pokoju razem z inną rodziną z Czeczenii. Sylwetka 31. Mężczyzna w wieku 31 lat, przyjechał do Polski z Senegalu 5 lat temu, ponieważ nie miał tam z czego żyć. W Polsce jest nielegalnie, ponieważ nie otrzymał statusu uchodźcy ani pobytu tolerowanego. Przyjechał tutaj do kolegi. Poznał Polkę, mają razem małe dziecko, ale jej rodzice nie akceptują tego związku. Nie jest w stanie utrzymać niepracującej żony, dlatego chcą wyjechać na zachód Europy. Na razie zbiera pieniądze na wyjazd. Pracuje sprzedając odzież i buty na bazarze. Ciągle boi się nalotów policji i tego, że zostanie deportowany. Dziewczyna korzysta ze świadczeń pomocy społecznej, boi się że informacje o ojcu dziecka doprowadzą do tego, że zostanie on deportowany. Chciałaby z nim wziąć ślub, ale on nie ma legalnego pobytu. Sylwetka 32. Kobieta w wieku 45 lat; Romka urodzona w Czechach, ale od 40 lat mieszka w Polsce. Ma męża i pięcioro dzieci (w wieku od 10 do 27 lat). Jest zarejestrowana w urzędzie pracy od 20 lat, pracowała dorywczo głównie przy sprzedaży różnych rzeczy, wróżyła. Obecnie nie osiąga żadnych dochodów, nie pracuje również jej mąż, gdyż po wypadku jeździ na wózku inwalidzkim. Utrzymują się dzięki rodzinie oraz korzystają ze świadczeń pomocy społecznej. Kobieta nie ma ukończonej szkoły podstawowej. Dzieci w wieku szkolnym są zapisane do szkoły, ale często opuszczają lekcje, ma z nimi kłopoty wychowawcze. Potrzeby osób bezrobotnych: Życie w spokoju, bez zagrożenia zdrowia i życia swojego i bliskich; Praca odpowiadająca umiejętnościom i kwalifikacjom; ewentualnie uzyskanie pomocy w uzupełnieniu kwalifikacji, potwierdzeniu wykształcenia; 89

91 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin Opieka zdrowotna, możliwość skorzystania z opieki psychologa; Pomoc w przystosowaniu się do warunków i zasad życia w Polsce; Pomoc w przejściu różnych procedur prawnych (np. uzyskanie statusu uchodźcy, pobytu tolerowanego, legalizacji pobytu, potwierdzeniu dokumentów); Zachowanie własnej tożsamości kulturowej, kultywowanie swoich tradycji, praktyk religijnych. Potrzeby członków ich rodziny: Możliwość nauki dzieci w polskich szkołach; Integracja, możliwość zabawy z polskimi dziećmi. Cele pracy socjalnej z osobami bezrobotnymi: Nabycie umiejętności w samodzielnym funkcjonowaniu w społeczeństwie; Nabycie umiejętności samodzielnego świadczenia pracy na polskim rynku pracy; Nabycie umiejętności społecznych ważnych z punktu widzenia polskiego rynku pracy i poznanie specyfiki jego funkcjonowania; Podniesienie świadomości prawnej; Podniesienie poziomu motywacji oraz umiejętności radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Cele pracy socjalnej z członkami rodziny osoby bezrobotnej: Integracja z rówieśnikami; Realizowanie obowiązku szkolnego Osoby niezainteresowane podjęciem zatrudnienia, tzw. pozorni bezrobotni Cechy społeczno-demograficzne: Zarówno kobiety, jak i mężczyźni w wieku od 25 do 55 lat; Są zarejestrowani w urzędzie pracy, ale tylko dlatego, że mają z tego tytułu dostęp do bezpłatnej służby zdrowia oraz świadczeń z pomocy społecznej; Utrzymują się z zasiłków pomocy społecznej i/lub pracy nielegalnej; faktycznie osiągają przeciętne lub wysokie dochody, które gdyby były ujawnione spowodowałyby zmniejszenie lub odmowę przyznania zasiłków, świadczeń rodzinnych; Często mają wykształcenie zawodowe lub średnie; Nie mają udokumentowanego doświadczenia zawodowego, ale mają umiejętności, które są poszukiwane na rynku pracy; Zarówno osoby samotne, jak i posiadające rodzinę, dzieci. 90

92 Grupy długotrwale bezrobotnych podział i charakterystyka Główne przyczyny pozostawania bez pracy: Niechęć do podejmowania zatrudnienia (z różnych powodów) lub niechęć do podejmowania legalnego zatrudnienia; Osoby tylko formalnie bezrobotne. Charakterystyka psycho-społeczna z uwzględnieniem konsekwencji pozostawania przez długi czas bez pracy: Generalnie są to osoby zaradne, również w przypadku wybrania zasiłków socjalnych jako źródła utrzymania, co jest ich strategią przetrwania lub sposobem na życie; Utrzymują pozory aktywnego poszukiwania pracy, zwykle opierające się na kłamstwie; czasami uczestniczą w różnych formach aktywizacji zawodowej, ale tylko po to by pokazać, że coś robią w tym kierunku co ogranicza powody do odmowy świadczeń, wyrejestrowania z urzędu pracy; Zwykle osoby aktywne zawodowo lub osoby niechętne do stałej, regularnej pracy, którą postrzegają jako przykry obowiązek utrudniający im życie towarzyskie, rodzinne; Osoby, które uważają, że pracując nielegalnie zarabiają więcej niż w pracy legalnej; Często osoby z zadłużeniem (najczęściej alimentacyjnym), dla których legalna praca oznacza zajęcie części wynagrodzenia na poczet spłaty zadłużenia. Sylwetka 33. Młoda kobieta (30 lat) ma dwoje dzieci w wieku szkolnym, mąż pracuje zagranicą, ale ona twierdzi, że nie są razem i on nie przesyła pieniędzy na utrzymanie dzieci, jednocześnie nie chce wystąpić o rozwód lub alimenty, bo wierzy, że będą razem. Ma wykształcenie średnie, ale pracowała krótko zagranicą, a gdy urodziła pierwsze dziecko wróciła do Polski i od kilku lat jest zarejestrowana w urzędzie pracy. Uważa, że nie może podjąć pracy trwającej 8 godzin, bo nie miałaby z kim zostawić dzieci, choć mieszka u teściów. Sylwetka 34. Mężczyzna 40 lat, pracuje nielegalnie, ale nie chce podjąć pracy legalnej, bo ma niespłacone zobowiązania alimentacyjne oraz długi za mieszkanie. Mieszka z drugą żoną i jej trojgiem dziećmi w mieszkaniu, które jest zadłużone i grozi im eksmisja. Pensja żony jest zajęta w części przez komornika, dlatego korzystają ze świadczeń pomocy społecznej. Potrzeby osób bezrobotnych: Kontynuowanie dotychczasowego stylu życia; Zakończenie podwójnego życia, tj. inny obraz rodziny przedstawiany instytucjom pomocy społecznej i rynku pracy, a inna rzeczywistość; Spłata zadłużeń. 91

93 Potrzeby członków ich rodziny: Życie w prawdzie, brak konieczności udawania przed kimś, oszukiwania, że np. tato nie pracuje lub nie przesyła paczek z zagranicy. Cele pracy socjalnej z osobami pozornie bezrobotnymi: Podjęcie legalnego zatrudnienia; Zdiagnozowanie głębszych przyczyn utrzymywania pozornego bezrobocia (np. obawa przed pójściem do pracy z powodu braku wiary we własne umiejętności); Zaprzestanie korzystania ze świadczeń z pomocy społecznej; Przyjęcie postawy etycznej i uczciwej wobec siebie, dzieci, instytucji. Cele pracy socjalnej z członkami rodziny osoby bezrobotnej: Odbudowa społecznie pożądanych wartości etycznych. Zapamiętaj Osoby długotrwale bezrobotne nie są grupą jednorodną, na ich sytuację wpływa wiele czynników. Jest również wiele różnych przyczyn pozostawania przez nich przez długi czas bez pracy. Dzielenie osób długotrwale bezrobotnych na grupy (inaczej profilowanie, segmentacja) ma na celu dostosowanie pomocy do ich indywidualnych potrzeb, ograniczeń i możliwości. Nawet stosowanie tej samej metody do różnych grup powinno uwzględniać specyficzne cechy danej osoby i grupy, do której należy. Podczas profilowania trzeba brać pod uwagę jak najwięcej kryteriów opisujących daną grupę np. geograficzne, demograficzne, społeczno-ekonomiczne, psycho-społeczne, a także cechy jednostkowe. Pytania i ćwiczenia kontrolne Wybierz 5 osób długotrwale bezrobotnych korzystających ze świadczeń pomocy społecznej na twoim terenie i przyporządkuj je do wyżej wymienionych grup. Czy wszystkie wymienione cechy tych grup pasują do konkretnej osoby, czy rozszerzył(a)byś opis grupy lub tej osoby? Jeśli jest jakaś osoba, której nie możesz przyporządkować do wymienionej grupy, stwórz jej profil wykorzystując podane kategorie opisu. Czy w twojej instytucji dokonujecie jakichkolwiek podziałów klientów na grupy? Jeśli tak to jakie kryteria bierzecie pod uwagę? Czy ma to wpływ na udzielany rodzaj wsparcia? Literatura 1. A. Bronk, Z. Wiśniewski, M. Wojdyło-Preisner (red.), Ryzyko długotrwałego bezrobocia w Polsce. Diagnoza i metody zapobiegania, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej i Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, Warszawa Matryca Kurcmana nowy instrument rynku pracy, Centrum Doradztwa Strategicznego, Kraków 2008.

94 3. SCENARIUSZE, METODY I NARZĘDZIA PRACY Z POSZCZEGÓLNYMI GRUPAMI OSÓB DŁUGOTRWALE BEZROBOTNYCH I CZŁONKAMI ICH RODZIN 3.1. Założenia dotyczące pracy socjalnej z osobami długotrwale bezrobotnymi Przyjmując, że powszechnie uznawaną wartością człowieka jest praca, możliwość zarobkowania i bycia użytecznym dla innych, dostęp do tej wartości jest głównym celem działań podejmowanych przez pracowników instytucji pomocy i integracji społecznej przy współpracy podmiotów publicznych i niepublicznych uczestniczących w aktywizacji osób pozostających bez pracy. Pracując nad aktywizacją osób należących do którejś z grup osób długotrwale bezrobotnych należy uwzględnić ich specyfikę oraz dopasować metody i rodzaje wsparcia do głównych problemów tej osoby. Praca socjalna w tej publikacji jest rozumiana szeroko, co oznacza, że nie ogranicza się tylko do czynności wykonywanych przez pracowników socjalnych, ale również obejmuje wsparcie innych osób, tj. psycholodzy, trenerzy, terapeuci, mediatorzy, animatorzy, doradcy itd. Praca socjalna obejmuje każdą działalność prowadzącą do pełnienia przez daną osobę roli pracownika. Natomiast pracą socjalną nie jest przyznawanie świadczeń materialnych, rzeczowych, a także szkolenia typowo zawodowe, czyli polegające na nauce zawodu, uzupełnieniu kwalifikacji czy wykształcenia. Są to działania wspomagające. Praca socjalna jest usługą wspierającą zmianę społeczną, rozwiązywanie problemów powstających w relacjach międzyludzkich oraz upodmiotowienie osoby, co ma przynieść poprawę jej dobrostanu. Celem instytucji pomocy społecznej realizującej pracę socjalną z osobą pozostającą bez pracy jest wzmocnienie oraz stworzenie warunków sprzyjających odzyskaniu zdolności do funkcjonowania klientów na rynku pracy poprzez pełnienie 93

95 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin odpowiednich ról społecznych i zawodowych. Według standardu pracy z osobami bezrobotnymi pomoc świadczona w ramach pracy socjalnej na rzecz osób pozostających bez pracy powinna przyczynić się do realizacji następujących celów szczegółowych: zmiany postaw wobec własnego bezrobocia, zdobycia zdolności adaptacyjnych w środowisku pracy i sąsiedzkim, wzrostu własnych umiejętności zawodowych i interpersonalnych, rozwoju aspiracji i konkretyzacji planów życiowych, poprawy funkcjonowania psychospołecznego w tym wzrostu samooceny, samodzielności w rozwiązywaniu własnych problemów, wzrostu odpowiedzialności za własne życie. Podjęcie i utrzymanie zatrudnienia jest więc celem ostatecznym prowadzenia pracy socjalnej z osobami długotrwale bezrobotnymi, ale zanim ten cel będzie osiągnięty, trzeba rozwiązać szereg innych problemów, a przede wszystkim doprowadzić do gotowości danej osoby do szukania pracy, czemu służą przedstawione powyżej cele szczegółowe. Pracując z osobami długotrwale bezrobotnymi trzeba uwzględnić podstawowe zasady funkcjonowania społecznego oraz zasady pracy socjalnej a szczególnie: zasadę równego traktowania (gwarantując wszystkim odbiorcom jednakowy dostęp do usług); zasadę partycypacji i wzmocnienia (gwarantując osobom pozostającym bez pracy aktywne uczestnictwo w działaniach prowadzących do aktywizacji oraz podejmowaniu samodzielnych decyzji dotyczących wyboru właściwej formy aktywizacji); zasadę podmiotowego traktowania osoby pozostającej bez pracy; zasadę wzajemnego zaufania i akceptacji; zasadę indywidualizacji (uwzględniającą indywidualne cechy osobowości klienta, jego potencjał, możliwości rozwojowe, ograniczenia oraz inne aspekty ważne dla budowania relacji współpracy w pokonywaniu życiowych trudności); zasadę efektów odłożonych w czasie (zakładając, że nie wszystkie podejmowane działania muszą od razu przynieść widoczną zmianę). Praca socjalna z osobą długotrwale bezrobotną w dużej mierze polega na kontakcie osobistym i rozmowie pracownika (zarówno pracownika socjalnego, jak i innych specjalistów udzielających wsparcia). 94

96 Scenariusze, metody i narzędzia pracy z poszczególnymi grupami osób długotrwale bezrobotnych Scenariusze Poniżej dla każdej z opisanych grup został przestawiony scenariusz pracy, czyli schemat pytań i działań uwzględniający specyfikę danej grupy. Scenariusz dla osób niepełnosprawnych i z chorobami psychicznymi został opracowany łącznie, gdyż generalnie sposób pracy z tymi osobami jest podobny. Szerszy opis działań wraz z przykładami został opisany w następnym podrozdziale. Pytania, które pojawiają się w scenariuszu nie są pytaniami, które bezpośrednio powinno się zadawać osobom bezrobotnym. Są to pytania pomocnicze dla osoby pracującej z daną osobą, wyznaczające kierunek działań. Choć starano się, aby w scenariuszach zawrzeć maksymalnie jak najwięcej przeszkód dotyczących podejmowania aktywizacji zawodowej, to nie wszystkie problemy danej osoby udało się uwzględnić (np. kłopoty mieszkaniowe). Nie uwzględniano natomiast problemów, które nie mają większego wpływu na sytuację zawodową. W scenariuszach nie uwzględniono wsparcia materialnego ani rzeczowego, ale opisano jego podstawowe funkcje w opisie metod i narzędzi pracy z osobą bezrobotną. Natomiast uwzględniona została odmowa przyznania świadczeń. W pracy z każdym przypadkiem pojawia się pytanie o inne przeszkody w szukaniu/podjęciu pracy. W związku z ograniczoną powierzchnią strony oraz powtarzalnością niektórych przyczyn, działania odpowiadające na te przeszkody znajdują się w osobnym scenariuszu (nr 10). 95

97 Scenariusz 1. Osoby młode do 30. roku życia Czy ma ukończoną co najmniej szkołę zawodową? TAK NIE W ramach coachingu wspieranie i motywowanie do podjęcia nauki w celu uzupełnienia wykształcenia na poziomie zawodowym Czy chce uzupełnić wykształcenie na poziomie co najmniej średnim? NIE TAK Doradztwo (zawodowe) w wyborze szkoły Jaka jest motywacja do podjęcia zatrudnienia? Wysoka lub duża Średnia, niska lub brak Wzmacnianie motywacji do podjęcia zatrudnienia (coaching) Czy posiada jakiekolwiek doświadczenie zawodowe (legalne lub nielegalne)? TAK NIE Doradztwo zawodowe w sprawie możliwości uczestnictwa w programach, stażach dla osób bez doświadczenia Czy są jakieś inne przeszkody w poszukiwaniu lub podjęciu pracy? NIE TAK Diagnoza przeszkód, wśród których mogą być: konflikty z rodzicami, nieumiejętność przygotowania dokumentów aplikacyjnych, uzależnienia od alkoholu/narkotyków, brak ofert pracy dla osób bez doświadczenia, niechęć do podjęcia pracy, praca w szarej strefie. Patrz Scenariusz

98 Scenariusz 2. Matki samotnie wychowujące dziecko Czy ma z kim zostawić dziecko, aby poszukiwać pracy/szkolić się/ podjąć pracę? TAK NIE Czy potrzebuje uzupełnić wykształcenie? Czy zostawi dziecko z opiekunką/w żłobku /przedszkolu jeśli będzie taka możliwość? TAK TAK NIE Ustalenie poziomu wykształcenia jaki chce osiągnąć i planu działania, aby to zrealizować (doradca zawodowy) NIE Zapewnienie opieki nad dzieckiem Praca z psychologiem nad przyczynami, obawami przed zostawieniem dziecka pod opieką innych osób Czy ma doświadczenie zawodowe? TAK NIE Doradztwo zawodowe w sprawie możliwości uczestnictwa w programach, stażach dla osób bez doświadczenia Jaki jest poziom motywacji do podjęcia pracy? Wysoki, duży Niski, brak Czy istnieją inne przeszkody w szukaniu/podjęciu pracy? Wzmacnianie motywacji do podjęcia zatrudnienia (coaching) TAK NIE Diagnoza przeszkód, wśród których mogą być: wysokie lub nierealistyczne wymagania co do pracy, brak możliwości zapewnienia opieki nad dzieckiem w godzinach pracy zmianowej, brak pracy w miejscu zamieszkania, dostępności pracy niskopłatnej, dorywczej pracy. Patrz scenariusz nr 10. Ustalenie planu poszukiwania pracy 97

99 Scenariusz 3. Osoby po 45. roku życia Czy jest zdolny do pracy? TAK NIE Czy posiada aktualne kwalifikacje zawodowe? Czy jest w trakcie nabywania prawa do świadczeń emerytalno-rentowych? TAK NIE TAK NIE Jaki jest poziom motywacji do uzupełnienia kwalifikacji zawodowych? Na jakiej podstawie sądzi, że jest niezdolny do pracy? Aktywizacja społeczna Wysoki, duży Niski, brak Orzeczony lekki stopień niepełnosprawności Złe samopoczucie Poradnictwo dot. kwalifikacji, na które jest największe zapotrzebowanie oraz możliwości ich uzupełnienia Wzmocnienie motywacji do uaktualnienia kwalifikacji (coaching) Poradnictwo dotyczące możliwości podjęcia zatrudnienia przez osoby z ograniczoną sprawnością oraz dotyczące poprawy stanu zdrowia Poradnictwo dotyczące zdiagnozowania problemów zdrowotnych, diagnoza stanu zdrowia i ograniczeń do pracy Jaki jest poziom motywacji do podjęcia zatrudnienia? Wysoki, duży Niski, brak Wzmocnienie motywacji do podjęcia zatrudnienia (coaching) Czy są inne przeszkody w podjęciu zatrudnienia? TAK NIE Diagnoza przyczyn, wśród których może być: uzależnienie, brak ofert pracy w miejscu zamieszkania, brak umiejętności poruszania się po rynku pracy, przekonanie, że nie można znaleźć pracy bez znajomości, konieczność opieki nad osobą zależną. Patrz scenariusz nr 10. Ustalenie planu poszukiwania pracy 98

100 Scenariusz 4. Osoby niepełnosprawne i z chorobą psychiczną Jaki jest poziom motywacji do podjęcia zatrudnienia? Wysoki, duży Niski, brak Jaki jest poziom kwalifikacji? Wzmocnienie motywacji do podjęcia zatrudnienia (coaching) Wystarczający Niewystarczający Czy zna swoje ograniczenia? Czy chce uzupełnić, podwyższyć kwalifikacje? NIE TAK NIE TAK Poradnictwo zawodowe i zdrowotne dotyczące możliwości pracy z danymi ograniczeniami Określenie preferencji zawodowych oraz możliwości podwyższania kwalifikacji w tym zakresie zweryfikowane potrzebami rynku (poradnictwo) Wzmocnienie motywacji do podwyższenia kwalifikacji (coaching) Czy wie jak poszukiwać pracy dostosowanej do ograniczeń? NIE Poradnictwo zawodowe TAK Czy są inne przeszkody w podjęciu aktywności zawodowej? NIE Ustalenie planu poszukiwania pracy TAK Zdiagnozowanie innych przeszkód, wśród których mogą być: nie możność dojechania na miejsce szkolenia, do pracy; obawa przed kontaktami społecznymi; nieumiejętność wykonywania danej pracy; częste przerwy w pracy spowodowane stanem zdrowia; niechęć opiekunów/członków rodziny, aby dana osoba podjęła aktywność zawodową. Patrz scenariusz nr

101 Scenariusz 5. Osoby bezdomne Czy ma zaspokojone podstawowe potrzeby (tj. miejsce do spania, jedzenie, odzież)? TAK NIE Czy jest zdolny do pracy? Zapewnienie podstawowych warunków do życia TAK NIE Poradnictwo i/lub asystentura w uzyskaniu diagnozy lekarskiej, rehabilitacji zdrowotnej oraz orzeczenia o niezdolności do pracy Jaki jest poziom aspiracji życiowych/ zawodowych? Średni, niski Praca nad określeniem celu życiowego, zawodowego (coaching) Wysoki Czy jest uzależniony od alkoholu/narkotyków? NIE TAK Czy podjął terapię? Czy ma co najmniej wykształcenie zawodowe? TAK NIE TAK NIE Motywowanie do podjęcia terapii (poradnictwo psychologiczne) Czy są inne przyczyny niskiej aktywności zawodowej? Czy chce podwyższać poziom wykształcenia? NIE Motywowanie do uzupełnienia wykształcenia (coaching) TAK NIE TAK Poradnictwo w zakresie możliwości podwyższenia wykształcenia Ustalenie planu poszukiwania pracy Diagnoza innych przyczyn, wśród których może być niska aktywność, brak wiedzy jak poszukiwać pracy, brak umiejętności społecznych, częste porzucanie pracy. Patrz scenariusz nr

102 Scenariusz 6. Osoby uzależnione Czy odbył terapię uzależnień? TAK NIE Czy od momentu ukończenia terapii sięga po substancję uzależniającą? Motywowanie do podjęcia terapii (coaching lub poradnictwo psychologiczne) NIE TAK Podjęcie kolejnej terapii, uczęszczanie do grupy wsparcia Czy ma problemy zdrowotne związane z uzależnieniem i wpływające na zdolność do pracy? NIE TAK Poradnictwo w zakresie diagnozy problemów zdrowotnych, leczenie i ewentualne orzecznictwo o niezdolności do pracy Czy ma problemy z utrzymaniem pracy (często porzuca pracę lub zostaje zwolniony)? NIE TAK Zdiagnozowanie problemu (poradnictwo) i trening umiejętności społecznych zdiagnozowany problem Czy przebywa w środowisku, które demotywuje go do podjęcia aktywności zawodowej? NIE TAK Motywowanie i wsparcie mające na celu zmianę środowiska i/lub poradnictwo psychologiczne w zakresie asertywności Czy wygląd zdradza, że dana osoba jest uzależniona od alkoholu lub narkotyków? NIE TAK Poradnictwo i trening umiejętności społecznych dot. poprawy wyglądu, dbania o niego (np. prawidłowy sposób odżywiania) Czy są inne przyczyny niskiej aktywności zawodowej? NIE Ustalenie planu poszukiwania pracy TAK Diagnoza przyczyn, wśród których mogą być: nieumiejętność radzenia z emocjami, zachowania przemocowe, problemy rodzinne. Patrz scenariusz nr

103 Scenariusz 7. Osoby karane Czy potrafi poruszać się po rynku pracy, załatwiać sprawy urzędowe? TAK NIE Czy ma aktualne kwalifikacje zawodowe? Poradnictwo zawodowe, trening umiejętności społecznych i/lub asystentura TAK TAK NIE Czy chce podwyższać kwalifikacje zawodowe? Czy ma doświadczenie zawodowe? NIE TAK NIE TAK Doradztwo zawodowe w sprawie możliwości uczestnictwa w programach, stażach dla osób bez doświadczenia, zatrudnienia wspieranego Poradnictwo dot. kwalifikacji, na które jest największe zapotrzebowanie i miejsc, gdzie można je uzyskać Praca nad wzmacnianiem motywacji do uzupełnienia kwalifikacji, wyznaczenia celu zawodowego (coaching) Czy spotkał się z odmową zatrudnienia z powodu karalności? NIE TAK Zatrudnienie wspierane i/lub trener pracy, który będzie przekonywał pracodawców do zatrudnienia osoby karanej Czy są inne przyczyny utrudniające aktywność zawodową? NIE TAK Diagnoza przyczyn, wśród których mogą być: uzależnienie od alkoholu, nieumiejętność panowania nad swoimi emocjami, nieuregulowane sprawy mieszkaniowe, rodzinne, zadłużenie. Patrz scenariusz nr 10. Ustalenie planu poszukiwania pracy 102

104 Scenariusz 8. Obcokrajowcy i mniejszości etniczne Czy jest w Polsce legalnie? TAK NIE Czy chce zostać w Polsce, podjąć tu pracę? Poradnictwo prawne dotyczące legalizacji pobytu TAK TAK NIE Diagnoza możliwości wyjazdu; wspieranie w podjęciu decyzji o wyjeździe lub pozostaniu Czy zna język polski w stopniu umożliwiający komunikację? NIE TAK Czy chce się uczyć j. polskiego? Czy ma dokumenty potwierdzające wykształcenie i doświadczenie zawodowe? TAK NIE NIE TAK Poradnictwo w zakresie kursu j. polskiego lub innych możliwości nauki języka Motywacja do nauki języka i diagnoza dot. przyczyn niechęci nauki j. polskiego Czy wie jak się poruszać po polskim rynku pracy? TAK NIE Poradnictwo dot. uzyskania potwierdzenia wykształcenia i doświadczenia oraz możliwości uzupełnienia i dostosowania kwalifikacji do polskiego rynku pracy Czy są inne przeszkody uniemożliwiające aktywność zawodową? Poradnictwo zawodowe, asystentura NIE TAK Diagnoza przeszkód, wśród których mogą być kwestie prawne, kulturowe, problemy zdrowotne, konieczność opieki nad osobami zależnymi, niechęć pracodawców do osób z niektórych kultur Ustalenie planu poszukiwania pracy 103

105 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin Scenariusz 9. Pozorni bezrobotni Czy chce faktycznie podjąć pracę? TAK NIE Nie jest to osoba pozornie bezrobotna, diagnoza sytuacji i zakwalifikowanie jej do odpowiedniej grupy klientów Czy ma możliwość innych źródeł dochodu? TAK NIE Czy są one wystarczające? Czy jest zdolny do pracy? TAK NIE TAK NIE Brak uprawnień do świadczeń Czy są jakieś inne przyczyny braku aktywności zawodowej? Poradnictwo w sprawie diagnozy stanu zdrowia, uzyskania orzeczenia o niezdolności do pracy TAK NIE Identyfikacja przyczyn, wśród których może być nielegalna praca, praca za granicą członka rodziny, który utrzymuje rodzinę, niechęć do podjęcia pracy z powodu zadłużenia. Patrz scenariusz nr 10. Wskazanie korzyści z podjęcia pracy, obowiązków osoby korzystającej ze świadczeń lub odmowa pomocy 104

106 Scenariusze, metody i narzędzia pracy z poszczególnymi grupami osób długotrwale bezrobotnych... Scenariusz nr 10. Inne przeszkody w podjęciu aktywności zawodowej Przeszkody nieumiejętność przygotowania dokumentów aplikacyjnych, brak umiejętności poruszania się po rynku pracy uzależnienie od alkoholu/narkotyków konflikty z rodzicami brak ofert pracy dla osób bez doświadczenia niechęć do podjęcia pracy wysokie lub nierealistyczne wymagania co do pracy brak możliwości zapewnienia opieki nad dzieckiem w godzinach pracy zmianowej brak pracy w miejscu zamieszkania dostępności pracy niskopłatnej lub dorywczej przekonanie, że nie można znaleźć pracy bez znajomości nie możność dojechania na miejsce szkolenia, do pracy z powodu niepełnosprawności lub choroby psychicznej obawa przed kontaktami społecznymi nieumiejętność wykonywania danej pracy częste przerwy w pracy spowodowane stanem zdrowia niechęć opiekunów/członków rodziny, aby dana osoba podjęła aktywność zawodową niska aktywność życiowa brak umiejętności społecznych częste porzucanie pracy nieumiejętność radzenia z emocjami zachowania przemocowe problemy rodzinne nieuregulowane sprawy mieszkaniowe, rodzinne niechęć do podjęcia pracy z powodu zadłużenia kwestie prawne kwestie kulturowe problemy zdrowotne niechęć pracodawców do osób z niektórych kultur nielegalna praca, praca za granicą członka rodziny, który utrzymuje rodzinę Metody działania poradnictwo zawodowe grupowe lub indywidualne motywowanie do terapii (poradnictwo psychologiczne lub coaching), podjęcie jej, uczestnictwo w grupie wsparcia mediacje rodzinne lub terapia rodzinna poradnictwo w zakresie programów, staży, zatrudnienia wspieranego dla osób bez doświadczenia zawodowego coaching wskazujący na korzyści z podjęcia pracy poradnictwo zawodowe w zakresie dostępnych ofert pracy oraz kwalifikacji potrzebnych na dane stanowisko, coaching w zakresie urealnienia oczekiwań, dotarcia do przyczyn tych wysokich oczekiwań zapewnienie opieki osobie zależnej w formie opiekunki (do dziecka, osoby starszej) lub coaching rodzinny, mediacje rodzinne w celu ustalenia możliwości opieki nad osobą zależną innych członków rodziny (drugiego rodzica, rodziców, rodzeństwa itp.) coaching, poradnictwo zawodowe w zakresie zwiększenia mobilności zawodowej coaching wskazujący na korzyści z pracy poradnictwo zawodowe, coaching, w ramach którego pracuje się nad przekonaniami asystent osoby niepełnosprawnej trening umiejętności społecznych, grupa wsparcia, terapia trening pracy, zatrudnienie wspierane zatrudnienie wspierane, poradnictwo zdrowotne, rehabilitacja zdrowotna coaching rodzinny, mediacje rodzinne grupa wsparcia, asystentura trening umiejętności społecznych trening umiejętności społecznych trening umiejętności społecznych, grupa wsparcia trening umiejętności społecznych, grupa wsparcia asystentura, mediacje rodzinne asystentura, poradnictwo poradnictwo finansowe poradnictwo prawne trening umiejętności społecznych (nakierowany na naukę sposobów zachowania w Polsce) poradnictwo zdrowotne, objęcie opieką przez lekarza specjalistę asystentura, trening pracy, zatrudnienie wspierane poinformowanie osoby korzystającej ze świadczeń czym grozi składanie nieprawdziwych oświadczeń, odmowa świadczeń 105

107 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin 3.3. Opis metod i narzędzi pracy z osobami długotrwale bezrobotnymi Diagnoza sytuacji osoby bezrobotnej Cele diagnozy Pierwszym etapem pracy z osobą długotrwale bezrobotną jest wielowymiarowa diagnoza sytuacji tej osoby, czyli rozeznanie jej sytuacji ekonomicznej, rodzinnej, mieszkaniowej, zdrowotnej. Celem diagnozowania jest określanie wiodących problemów wiążących się z przyczynami długotrwałego pozostawania bez pracy, określenie wymiaru oraz fazy rozwojowej problemu. Poza określeniem katalogu problemów danej osoby, celem diagnozy jest również 40 : Określenie współzależności pomiędzy poszczególnymi problemami. Zidentyfikowanie przyczyn niekorzystnej sytuacji oraz poziomu nasilenia. Badanie postawy klienta wobec problemu (w jaki sposób klient próbował sobie poradzić z problemem, umiejętność kierowania swoim życiem). Zbadanie gotowości klienta do rozwiązywania problemów (zebranie pomysłów klienta na sposoby przezwyciężenia trudnej sytuacji). Określenie potencjałów klienta, jego możliwości i zasobów. Analiza czynników sprzyjających i utrudniających rozwiązanie trudnej sytuacji, uwarunkowań wewnętrznych i zewnętrznych (swoista analiza SWOT). Właściwe zdiagnozowanie przyczyny problemu jest ważne głównie ze względu na określenie odpowiednich działań prowadzących do jego rozwiązania, co pomoże w uzyskaniu lub utrzymaniu zatrudnienia. Przykładowo jeśli osoba uzależniona od alkoholu utrzymuje, że jedyną przyczyną niemożności znalezienia przez nią pracy jest brak ofert pracy odpowiadający jej kwalifikacjom, to nawet szkolenia zawodowe, które dadzą jej uprawnienia do wykonywania pracy, na którą jest zapotrzebowanie, nie spowodują, że podejmie i utrzyma pracę w nowym zawodzie. Przeszkodą będzie uzależnienie od alkoholu, które może powodować nieuczęszczanie na kurs lub opuszczanie zajęć albo też w przypadku pozytywnego ukończenia kursu i podjęcia pracy porzucenie jej z powodu wpadnięcia w ciąg alkoholowy lub zwolnienie z pracy z powodu wykonywania jej pod wpływem alkoholu. Tak więc bez podjęcia i ukończenia terapii trudno będzie skutecznie doprowadzić do trwałej aktywizacji zawodowej takiej osoby Zakres diagnozy W diagnozie tej należy wziąć pod uwagę kryteria, które są opisane w rozdziale II. Zostały one również w skrócie przybliżone w formie tabeli zamieszczonej poniżej. 40 D. Polakowski, Determinanty funkcjonowania osoby pozostającej bez pracy oraz uwarunkowania współpracy z pracownikiem socjalnym, Ekspertyza w ramach projektu Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej, WRZOS, 2011, s

108 Scenariusze, metody i narzędzia pracy z poszczególnymi grupami osób długotrwale bezrobotnych... Tabela 5. Składowe diagnozy sytuacji osób pozostających bez pracy Obszar diagnozy Ścieżka edukacyjna oraz posiadane wykształcenie Posiadane kwalifikacje i umiejętności zawodowe Doświadczenie zawodowe Funkcjonowanie w pracy i środowisku społecznym Umiejętności związane z procesem poszukiwania pracy Motywacja i siła dążenia do zmiany sytuacji życiowej i zawodowej Kompetencje społeczne i interpersonalne Stan zdrowia Sytuacja prawna Uwarunkowania społeczno-ekonomiczne Zainteresowania oraz cele życiowe i zawodowe Sposób gospodarowania czasem i zasobami Przejawiana aktywność społeczna oraz pozycja społeczna Mocne strony, atuty i zasoby osobiste i zawodowe Deficyty, problemy i ograniczenia Zagadnienia szczegółowe Wyniki w szkole, uzyskany poziom wykształcenia, poziom wiedzy i kompetencji zawodowych, motywacja do dalszego kształcenia, formy samokształcenia Ukończone kursy i szkolenia, przydatność ich na rynku pracy, aktualność i atrakcyjność posiadanych kwalifikacji, gotowość do wzbogacania swoich kwalifikacji Podejmowane decyzje zawodowe, przebieg zatrudnienia, zajmowane stanowiska, zakres odpowiedzialności i realizowanych zadań, udokumentowanie stażu pracy, uprawnienia pracownicze, staż ubezpieczeniowy, sposoby rozwiązania umowy o pracę, przerwy w zatrudnieniu, długość pozostawania bez pracy Kompetencje społeczne, umiejętności współpracy i współdziałania w grupie, diagnoza nieprzystosowania społecznego Diagnoza aktywności w poszukiwaniu pracy, częstotliwość korzystania z usług instytucji rynku pracy, umiejętności autoprezentacji Czynniki motywacji do pracy, umiejscowienie pracy w systemie wartości, działania pozorne i realne, diagnoza uwarunkowań osłabiających motywację Umiejętności współpracy z ludźmi, współpraca z przełożonym, zarządzanie swoim rozwojem, umiejętności porozumiewania się, radzenie sobie w sytuacjach stresu, napięcia, presji czasu Diagnostyka stanu zdrowia somatycznego i psychicznego, uszkodzone funkcje organizmu, podejmowane formy leczenia, rezultaty, rokowania medyczne Karalność, porzucenia pracy, zobowiązania alimentacyjne, prowadzone postępowania karne, naruszanie prawa, dozory kuratorskie Ilość osób będących na utrzymaniu, struktura rodziny, wydolność ekonomiczna, poczucie odpowiedzialności za utrzymanie osób zależnych, posiadane relacje społeczne, wpływ społeczności lokalnej na klienta i rodzinę Posiadanie sprecyzowanych celów życiowych i zawodowych, hierarchizacja celów, umiejętność osiągania celów w przeszłości, zakres zainteresowań powiązanych z możliwościami podjęcia pracy Struktura czasu, umiejętność zarządzania czasem, planowanie swoich zadań, marnotrawienie czasu, niedotrzymywanie terminów, czas wolny Zaangażowanie społeczne, wolontarystyczne, gotowość do angażowania się w sprawy społeczności lokalnej, zajmowana pozycja społeczna, motywacja do osiągnięcia pozycji społecznej Wykształcenie, stan zdrowia, umiejętności, talenty, zaradność itp. Uszkodzenia organizmu, upośledzenia, sekwencja niepowodzeń, karalność, niska motywacja, uzależnienie od pomocy społecznej, skłonność do sięgania po używki (alkohol, narkotyki) Źródło: D. Polakowski, Determinanty funkcjonowania osoby pozostającej bez pracy oraz uwarunkowania współpracy z pracownikiem socjalnym. Ekspertyza w ramach projektu Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej, WRZOS, 2011, s

109 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin Jak widać wymiarów diagnozy jest bardzo dużo, dlatego warto pamiętać, że nie trzeba dokładnie i szczegółowo (przynajmniej na pierwszym etapie) wypytywać o każdy aspekt, a skupić się na tych wymiarach, które jako problem zgłasza sam klient. Dopiero gdy klient nie wskazuje sam przyczyn pozostawania przez niego bez pracy lub uważa, że jedynym problemem jest brak ofert pracy, to trzeba zgłębiać kolejne obszary funkcjonowania danej osoby Metody i narzędzia diagnozy Podstawową metodą diagnozy przyczyn bezrobocia długotrwałego danej osoby jest rozmowa z tą osobą, czyli zadawanie pytań przez pracownika przeprowadzającego diagnozę i udzielanie odpowiedzi przez osobę bezrobotną. Podstawowe pytania do diagnozy z poszczególnymi grupami są przedstawione w scenariuszach pracy. Natomiast warto zwrócić uwagę na to, że pytania przedstawione w scenariuszu to pytania, na które chce znać odpowiedź pracownik, ale to nie oznacza, że musi i powinien je zadawać w takiej formie. Należy dbać o to, aby zadawać jak najwięcej pytań otwartych, czyli otwierających możliwość na szerszą wypowiedź klienta, przedstawienie przez niego swego punktu widzenia. Nie należy odpytywać, czyli zadawać tylko takich pytań, na które odpowiadający może powiedzieć tylko tak lub nie. Przykłady pytań, które można zadawać podczas diagnozy oraz tych, których nie należy formułować w taki sposób, przedstawione są poniżej w tabeli. Tabela 6. Przykłady pytań diagnostycznych Prawidłowa forma pytań Jaką szkołę Pan/i ukończył/a? Jakie ma Pan/i doświadczenie zawodowe? Jaki jest Pan/i stan zdrowia? Jak Pan/i ocenia swoje szanse na znalezienie pracy w ciągu miesiąca? Jak często wysyła Pan/i CV i listy motywacyjne? Nieprawidłowa forma pytań Czy ukończył/a Pan/i szkołę podstawową (zawodową/ średnią)? Czy kiedykolwiek Pan/i pracował/a? Czy jest Pan/i zdolna do pracy? Na coś chory/a? Czy widzi Pan/i szanse na znalezienie pracy w ciągu miesiąca? Czy wysyła Pan/i CV i listy motywacyjne? Opracowanie własne 108 Pytania otwarte stwarzają możliwość na prawdziwą rozmowę i budowanie relacji pomiędzy pracownikiem i osobą bezrobotną, podczas gdy pytania zamknięte są bardziej komunikacją opartą na kontaktach formalnych. Szczególnie ma to znaczenie przy stosowaniu wywiadu środowiskowego, który jest podstawowym narzędziem diagnozowania w pracy pracownika socjalnego. Wywiad środowiskowy można traktować dwojako, czyli jako formularz do wypełnienia oraz jako podstawa do nawiązania kontaktu z osobą, narzędzie pomocnicze do zebrania danych o danej osobie. Przeprowadzenie wywiadu środowiskowego zawsze powinno być rozmową, która nie jest czytaniem pytań i zapisywaniem

110 Scenariusze, metody i narzędzia pracy z poszczególnymi grupami osób długotrwale bezrobotnych... odpowiedzi. Formularz wywiadu powinien być tylko narzędziem do przeprowadzenia rozeznania sytuacji, zapisania spostrzeżeń, a nie celem samym w sobie. Innym narzędziem są kwestionariusze diagnozujące różne obszary związane z aktywizacją zawodową. Są to formularze, które mogą być wypełniane samodzielnie przez osoby bezrobotne lub przez pracowników na podstawie informacji uzyskanych od tych osób. Kwestionariusze te mogą być w formie papierowej lub elektronicznej, dostępnej za pośrednictwem komputera. Na podstawie odpowiedzi są obliczane punkty, które po zsumowaniu dają wynik dotyczący danej sfery, np. poziomu motywacji do podjęcia pracy lub poziomu umiejętności społecznych. Ważne jest, aby narzędzia te stosować (tak jak wszystkie narzędzia psychometryczne) jako narzędzia pomocnicze a nie jako zastępujące diagnozę. Na postawie samego wyniku kwestionariusza nie powinny być podejmowane ważkie decyzje, np. udzielenie lub nie wsparcia psychologicznego, doradztwa. Poza tym jak wskazują twórcy Matrycy Kurcmana Badanie kwestionariuszowe nie może całkowicie zastąpić kontaktu pracownika z klientem urzędu, a jego wyniki muszą być konfrontowane z opinią tego pracownika opartą na innych przesłankach w tym również na, czerpanej z doświadczenia, intuicji 41. Przykładem kwestionariusza, który będzie obecnie często wykorzystywany przez pracowników urzędu pracy jest Kwestionariusz do profilowania pomocy dla osób bezrobotnych, którego zakres jest przedstawiony w tabeli nr 7. Nie jest to kwestionariusz nadmiernie rozbudowany. Na jego podstawie określa się jaki jest potencjał zatrudnienia danej osoby i jaki typ pomocy będzie można przyznać. Przykładem narzędzia badającego motywację w korelacji z kwalifikacjami jest wspomniana już tzw. Matryca Kurcmana 42. Składa się ono z dwóch odrębnych kwestionariuszy, tj. kwestionariusza motywacji oraz kwestionariusza kwalifikacji, których wyniki mogą być cennym źródłem informacji przydatnym zarówno w analizie indywidualnych przypadków, jak i przy poszukiwaniu prawidłowości o charakterze ogólnym. Jako że najtrudniej jest zmierzyć motywację danej osoby do poszukiwania i podjęcia pracy poniżej przedstawiono opis skal dotyczących tego wymiaru (por. tabela nr 8). 41 Matryca Kurcmana, op. cit., s Dostęp do tego narzędzia można uzyskać poprzez stronę projektu i kontakt z wykonawcą dostępny na stronie 109

111 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin Tabela 7. Kwestionariusz do profilowania pomocy dla osób bezrobotnych Pytania Część I (generowana przez Syriusza Std ) Wiek bezrobotnego Płeć bezrobotnego Poziom wykształcenia bezrobotnego Doświadczenie zawodowe w ciągu ostatnich 5 lat Znajomość języków obcych przez bezrobotnego Stopień niepełnosprawności bezrobotnego Czas pozostawania bez pracy bezrobotnego Ile razy w ciągu 5 ostatnich lat bezrobotny odmówił oferowanej przez urząd pracy propozycji pomocy, przerwał inną formę pomocy lub nie stawił się? Część II - wywiad Czy bezrobotny posiada aktualne uprawnienia zawodowe potwierdzone odpowiednimi dokumentami? Czy bezrobotny posiada umiejętności zawodowe? Miejsce zamieszkania pod względem oddalenia od potencjalnych miejsc pracy Czy ma Pan/Pani możliwość dojazdu do pracy (w tym do pracy w systemie zmianowym oraz w weekendy)? Proszę wskazać przyczyny utrudniające Pani/Panu podjęcie pracy. Jak Pan/Pani sądzi, czy w najbliższym czasie samodzielnie znajdzie Pan/Pani pracę? Co jest głównym powodem Pana/Pani rejestracji w urzędzie pracy? Czy szuka lub szukał Pan/Pani samodzielnie pracy? Czy w ciągu ostatniego miesiąca przygotowywał/ła Pan/Pani samodzielnie dokumenty aplikacyjne (życiorys, list motywacyjny)? Co jest Pan/Pani w stanie zrobić w celu zwiększenia swoich szans na podjęcie pracy? Mając do wyboru podjęcie pracy za minimalne wynagrodzenie lub pozostawanie bez pracy co by Pan/Pani wybrał/a? Jak często jest Pan/Pani gotów/owa kontaktować się z urzędem pracy? Co poza uzyskaniem dochodu skłania Pana/Panią do podjęcia pracy? Od kiedy może Pan/Pani podjąć pracę? Czy posiadając ubezpieczenie zdrowotne z innych źródeł/z innego tytułu zarejestrowałby/ałaby się Pan/Pani w urzędzie pracy? Jakie ma Pan/Pani możliwości kontaktu z urzędem pracy i potencjalnymi pracodawcami? Zmienne O Oddalenie od rynku pracy G Gotowość do powrotu na rynek pracy O O O O O O O G O O O O G/O G G G G G G G G G G O Źródło: I. Mazek, S. Sułkowski, N. Terelak-Paturej, Profilowanie pomocy dla osób bezrobotnych, op. cit., s

112 Scenariusze, metody i narzędzia pracy z poszczególnymi grupami osób długotrwale bezrobotnych... Tabela 8. Pytania i stwierdzenia do oceny poziomu motywacji używane w Matrycy Kurcmana Podskala 1: Umiejętność poruszania się po rynku pracy Zadaniem tej skali jest pomiar elementarnych umiejętności warunkujących powodzenie w poszukiwaniu pracy. Podskala obejmuje pozycje 1 do 6 kwestionariusza: 1. Potrafię bez trudu wymienić w podaniu lub w czasie rozmowy wstępnej wszystkie swoje umiejętności i kwalifikacje, które mogą być przydatne dla przyszłego pracodawcy. 2. Łatwo przychodzi mi napisanie listu z prośbą o pracę, z właściwie przedstawionym życiorysem i przekonującym uzasadnieniem podania. 3. Potrafię załatwić sobie rozmowę w sprawie pracy z pracodawcą lub jego przedstawicielem. 4. Potrafię skutecznie przekonać pracodawcę, że posiadam właściwe kwalifikacje i będę rzetelnym, wartościowym pracownikiem. 5. Potrafię trafnie określić swoje mocne strony; wiem, co jest moim największym atutem z punktu widzenia pracodawcy. 6. Wiem jak i gdzie najlepiej szukać atrakcyjnych ofert pracy. Podskala 2: Intensywność poszukiwania pracy Zgodnie z tym, co sugeruje tytuł, podskala dostarcza informacji na temat intensywności działań podejmowanych przez bezrobotnego w celu znalezienia pracy. Skala obejmuje pozycje 7 do 12 kwestionariusza: 7. Ile razy w okresie ostatniego miesiąca przeglądał(a) Pan(i) ogłoszenia o pracy w gazetach? 8. Ile razy w okresie ostatniego miesiąca przeglądał(a) Pan(i) ogłoszenia o pracy w Internecie? 9. Ile razy w okresie ostatniego miesiąca odwiedzał(a) Pan(i) PUP, Agencję Zatrudnienia, albo prywatnego pośrednika w celu przejrzenia ofert pracy? 10. Ile razy w okresie ostatniego miesiąca pytał(a) Pan(i) znajomych, czy nie słyszeli o jakiejś możliwości pracy? 11. Ile razy w okresie ostatniego miesiąca rozmawiał(a) Pan(i) w sprawie pracy z potencjalnymi pracodawcami lub ich przedstawicielami? 12. Poszukując pracy, w ilu miejscach złożył(a) Pan(i) podanie i ew. inne dokumenty? Podskala 3: Motywacja autonomiczna 13. Pracował(a)bym nawet gdybym nie musiał(a) np. gdybym wygrał(a) bardzo dużo pieniędzy na loterii, albo dostał(a) wielki spadek. 14. Dużo lepiej bym się czuł(a) pracując niż pozostając na zasiłku, nawet gdyby to finansowo wychodziło praktycznie na to samo. 15. Wybrał(a)bym gorzej płatną pracę, gdyby dawała mi większą satysfakcję. 16. Wolał(a)bym pracować nawet za niską pensję niż wcale. 17. Jeśli praca mi się podoba, to mniej się dla mnie liczy ile pieniędzy zarobię. 18. Jeśli jakaś oferta mi się spodoba, to ją przyjmę bez względu na to jak inni będą oceniać mój wybór. Podskala 4: Znaczenie pracy 19. Praca nadaje sens mojemu życiu. 20. Bardzo lubię pracować. 21. Kiedy pracuję, czuję się dużo bardziej potrzebny(-a). 22. Pracując czuję się dużo lepszym, pełniejszym człowiekiem. 23. Praca musi mi sprawiać satysfakcję. 24. Jeśli mi na czymś zależy, to potrafię postawić na swoim dlatego uda mi się znaleźć dobrą pracę. Podskala 5: Sytuacja materialna 25. Jaka jest sytuacja materialna Pana/Pani gospodarstwa domowego? 26. Jak duże oszczędności na żywności, leczeniu oraz opłatach za mieszkanie, prąd czy gaz były konieczne w Pana/ Pani gospodarstwie domowym w ostatnich trzech miesiącach? 27. Czy korzysta Pan(i) ze wsparcia opieki społecznej, kościoła albo innych organizacji zajmujących się pomocą społeczną? 28. Czy spodziewa się Pan(i) znaczącego obniżenia poziomu życia swojego gospodarstwa domowego w ciągu najbliższych dwóch miesięcy? 29. Moja sytuacja materialna jest gorsza od sytuacji wielu moich krewnych i znajomych. 30. Moja sytuacja materialna jest na tyle zła, że był(a)bym gotów(-owa) podjąć pracę za kwotę równą najniższemu wynagrodzeniu lub nawet mniejszą. Źródło: Matryca Kurcmana, op. cit., s

113 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin Jak można przeczytać w opracowaniu Porównanie wyników w podskalach dostarcza danych pozwalających na odróżnianie typów motywacji. Przykładowo, wysokie wyniki w skalach motywacji autonomicznej i znaczenia pracy przy niskich wynikach w skali sytuacji materialnej sugerują inny typ motywacji niż wysokie wyniki w skali sytuacji materialnej połączone z niskimi wynikami w tych skalach. W tym ostatnim przypadku należy przypuszczać, że mamy do czynienia z osobą, którą do poszukiwania pracy skłania głównie sytuacja materialna, ale jej motywacja jest powierzchowna i osłabnie z chwilą poprawy tej sytuacji, podczas gdy w pierwszym prawdopodobnie mamy do czynienia z osobą, której potrzeba pracy jest uwewnętrzniona i stabilna 43. Podobnym narzędziem, ale zawierającym inne pytania jest Kwestionariusz oceny motywacji do poszukiwania pracy 44. Przykładowe stwierdzenia w nim zawarte to: Mam jasno postawione cele zawodowe wiem, co chcę robić i co chcę osiągnąć. Zawsze planuję swoje działania i rozkładam je w czasie. Mam problem z doprowadzeniem rozpoczętych zadań do końca. Lubię odkładać rozpoczęcie czegoś na jutro. Moje dni mijają bez zrobienia czegokolwiek. Pomimo odnoszenia porażek, nigdy nie rezygnuję z dążenia do postawionego sobie celu. Gdy na czymś mocno mi zależy, zrobię wszystko co możliwe, aby to osiągnąć. Lubię uczyć się czegoś nowego. Dokładnie wiem, jakiej pracy szukam. Zarejestrowałbym/zarejestrowałabym się w urzędzie pracy posiadając ubezpieczenie zdrowotne z innych źródeł (praca współmałżonka, ubezpieczenie własne z innego miejsca). Jestem gotów podjąć pracę, która wiązałaby się z koniecznością dodatkowej nauki. Na podstawie tego kwestionariusza określany jest poziom motywacji (brak motywacji, bardzo niska, niska, średnia, wysoka) oraz typ motywacji: Î Î motywacja zewnętrzna (instrumentalna) człowiek podejmuje się wykonania zadania tylko w celu osiągnięcia nagrody lub uniknięcia kary, czyli dla zewnętrznych korzyści, np. pieniędzy, pochwał, awansu, nagrody lub uniknięcia przykrych konsekwencji; osoby charakteryzujące się tym rodzajem motywacji przywiązują wagę do oceny działania, porównują się z innymi, są podatne na informacje zwrotną i są wrażliwe na zachęty ze strony otoczenia; lub motywacja wewnętrzna (automotywacja) osoba angażuje się w działanie dla osiągnięcia wewnętrznego, własnego celu, nawet przy braku nagrody zewnętrznej; ten rodzaj motywacji ma swoje źródła w wewnętrznych właściwościach człowieka, 43 Matryca Kurcmana, op. cit., s Kwestionariusz opracowany przez Wojewódzki Urząd Pracy w Białymstoku, dostępny wraz z kluczem odpowiedzi na stronie

114 Scenariusze, metody i narzędzia pracy z poszczególnymi grupami osób długotrwale bezrobotnych... np. cechach osobowości, zainteresowaniach, rozwiniętej potrzebie samorealizacji, samorozwoju; osoby charakteryzujące się tym rodzajem motywacji chętnie zdobywają wiedzę, są otwarte na nowe doświadczenie i chętne do ponoszenia wyrzeczeń niezależnie od oceny działania czy zachęt zewnętrznych 45. Są również kwestionariusze, które są przeznaczone do wypełniania przez pracowników i polegają na ocenie zachowania danej osoby w różnych sytuacjach np. podczas rozmowy z pracownikiem, z dzieckiem lub podczas szkoleń. Takim przykładem kwestionariusza może być Ankieta umiejętności społecznych 46, która jest narzędziem pomocniczym w określeniu jakich konkretnie kompetencji społecznych brakuje danej osobie. Jednakże przy tej ankiecie (ale również przy stosowaniu innych tego rodzaju kwestionariuszy) należy zwrócić uwagę na to, czy osoby bezrobotne, które mają ją wypełniać są w stanie zrozumieć język i sformułowania w niej użyte. Takich wymogów nie spełnia Ankieta umiejętności społecznych, choć jest przeznaczona do samodzielnego wypełnienia przez osoby bezrobotne. Zupełnie innym rodzajem kwestionariuszy są testy psychologiczne, które charakteryzują się tym, że mogą być przeprowadzane tylko przez osoby posiadające wykształcenie psychologiczne z uwagi na umiejętność interpretowania wyników. Odróżniają się one od zwykłych ankiet, kwestionariuszy tym, że dla każdego z nich opracowane są normy stenowe 47. Nie są to testy powszechnie dostępne, gdyż dostęp do nich jest licencjonowany i wymaga zwykle przejścia szkolenia. Przykładem takich testów są testy osobowości, testy na inteligencję, testy dotyczące depresji oraz inne. Takim testem jest też Kwestionariusz Kompetencji Społecznych, który został opracowany przez Polskie Towarzystwo Psychologiczne 48. Składa się z 90 pozycji, stanowiących bezokolicznikowe określenia różnych czynności. Badany ocenia na czterostopniowej skali efektywność z jaką je wykonuje. Dokładnie 60 spośród stwierdzeń (i tylko te uwzględnione są w kluczu) to czynności oznaczające radzenie sobie w różnego rodzaju sytuacjach społecznych, które mogą być uznane za sytuacje trudne. W związku z tym, że diagnoza obejmuje wiele aspektów, może być przeprowadzana przez różnych specjalistów, którzy powinni wymieniać się danymi spostrzeżeniami. Posiłkowanie się diagnozami innych specjalistów (np. doradcy zawodowego, psychologa, terapeuty uzależnień), prowadzi do tworzenia całościowego obrazu danej osoby. W miarę możliwości pracownik socjalny powinien mieć dostęp do opisów, diagnoz sporządzonych przez innych specjalistów, tak aby wielokrotnie nie pytać danej osoby o te same kwestie. W diagnozie sytuacji pomocni mogą być również członkowie rodzin (bliskiej i dalszej) 45 Kwestionariusz oceny motywacji do poszukiwania pracy dostępny na stronie [dostęp: ]. 46 Opracowana w ramach projektu Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy społecznej, dostępna na stronie: wrzos.org.pl/projekt1.18/download/nps21_2601.pdf, [dostęp: ]. 47 Normy stenowe powstają w wyniku normalizacji, czyli procesu polegającego na ustaleniu zależności między wynikami uzyskanymi za pomocą danego narzędzia (np. testu, kwestionariusza) a wynikami średnimi w danej populacji. 48 Opis testu znajduje się na stronie: [dostęp: ]. 113

115 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin osoby bezrobotnej, które mogą przedstawić nieco inne fakty lub rozszerzyć opis przeszkód powodujących długotrwałe pozostawanie bez pracy. W uzasadnionych przypadkach w diagnozie mogą brać udział też członkowie szerszego otoczenia danej osoby, np. sąsiedzi, byli współpracownicy, znajomi itp. Członkowie bliskiej rodziny powinni nie tylko być informatorami, ale również podmiotami diagnozy, czyli również ich potrzeby powinny być uwzględnione. Szczególnie dotyczy to dzieci osób bezrobotnych. Dlatego osoba przeprowadzająca diagnozę powinna spotkać się i porozmawiać z innymi członkami rodziny Coaching jako ustalanie celów, wspieranie, motywowanie Istotą pracy socjalnej z osobą bezrobotną jest określenie celów, dobór odpowiednich działań prowadzących do tego celu oraz wdrożenie ich w życie. Zdaniem A. Pincus i A. Minahan projektowanie tych zadań i ich przeprowadzanie stanowi sedno praktyki pracy socjalnej 49. Dokładnie na tym samym polega coaching, dlatego autorka postanowiła wprowadzić to pojęcie do metod pracy z osobami długotrwale bezrobotnymi Cele coachingu Coaching jest procesem wspomagającym rozwój klienta, jest to proces skoncentrowany na celach, które klient sam wyznacza i wybiera, a coach inspiruje klienta do brania odpowiedzialności za określanie swoich potrzeb, celów, wartości, wybór strategii działania i ich realizację. Celem coachingu jest przejście przez cały proces zmiany, ale w jego trakcie można dojść do przyczyn problemów danej osoby, wyznaczyć cele życiowe lub krótkoterminowe, ustalić plan działania. Co ważne coaching rozpoczyna się podpisaniem kontraktu, co jest w dużej mierze zbieżne z zawarciem kontraktu socjalnego 51. Można też powiedzieć, że coaching to wzmacnianie motywacji czy też motywowanie, które bardzo często pojawia się jako zadanie pracownika socjalnego w odniesieniu do aktywizacji osoby bezrobotnej. Choć często motywowanie jest postrzegane jako namawianie, przekonywanie do czegoś, to aby skutecznie kogoś zmotywować należy pomóc mu stworzyć wizję, cel (tj. określenie ku czemu zmierzamy, co zamierzamy osiągnąć, jakie będą z tego korzyści) i skierować energię człowieka do realizacji tej wizji (celu) 52. Dlaczego tak ważne jest, aby motywowanie nie było namawianiem czy też przekonywaniem do podjęcia konkretnych działań? Gdyż według teorii samostanowienia (ang. Self 49 A. Pincus, A. Minahan, Social Work Practice: Model and Method, F. E. Peacock Publishers, Itasca 1973, s Więcej o porównaniu pracy socjalnej i coachingu w tekście: A. Skowrońska, Coaching w pracy socjalnej, [w:] Nowe kierunki i tendencje w organizacji i zarządzaniu pomocą społeczną, A. Skowrońska (red.), CRZL, Warszawa Wprowadzenie terminu coaching jest również ważne z tego względu, że obecnie coraz częściej pojawia się ono w kontekście szkoleń, co jest błędnym rozumieniem jego istoty, dlatego warto upowszechniać prawidłowe jego znaczenie. Poza tym termin praca socjalna jest obecnie terminem zużytym, szczególnie gdy ogranicza się go do czynności wykonywanych przez pracownika socjalnego (którego większość działań to wypełnianie dokumentów), dlatego łączenie go z coachingiem może przywrócić mu pierwotne znaczenie. 51 Kontrakt socjalny jako narzędzie będzie opisany w podrozdziale Metody i narzędzia coachingu. 52 Por. Matryca Kurcmana, op. cit., s

116 Scenariusze, metody i narzędzia pracy z poszczególnymi grupami osób długotrwale bezrobotnych... Determination Theory) 53 taki rodzaj motywacji jest motywowaniem zewnętrznym, czyli związanym z tym, że robimy coś tylko po to, aby osiągnąć pożądane konsekwencje, np. wykonać polecenie pracownika socjalnego, aby otrzymać zasiłek, stawić się na wizytę do urzędu pracy, aby nie zostać wyrejestrowanym. Działania kontrolowane zewnętrznie wiążą się z poczuciem pozostawania pod presją, bycia sterowanym przez czynniki i okoliczności zewnętrzne. Natomiast drugi rodzaj motywacji to motywacja autonomiczna, wewnętrzna, która zakłada działanie z poczuciem sprawstwa, w którym jednostka postrzega siebie jako przyczynę i źródło podejmowanych działań. Człowiek działający pod wpływem motywów autonomicznych czuje, że realizuje się, jest w pełni sobą 54. Dlatego w pracy z osobą bezrobotną powinniśmy raczej tylko pomagać jej w określaniu tego, co chce ona osiągnąć oraz pomagać w ustalaniu kolejnych kroków, które je do tego przybliżają, co jest celem coachingu. Działania podejmowane dzięki motywacji wewnętrznej z większym prawdopodobieństwem zakończą się sukcesem. Liczne badania pokazały, że w odniesieniu do bezrobotnych, motywacja autonomiczna podnosi szanse zdobycia pracy, a także co niemniej istotne zwiększa prawdopodobieństwo jej utrzymania 55. Istotą coachingu jest przywrócenie decyzyjności i wewnątrzsterowności klientowi. Można powiedzieć, że coaching bardziej niż obecnie prowadzona praca socjalna realizuje zasadę empowerment, gdyż od początku do końca tego procesu to klient podejmuje decyzje o tym, co chce zmieniać w swoim życiu, jak to zrobi i kiedy. W ten sposób jest bardziej zaangażowany w proces zmiany i nie odczuwa, że ktoś coś mu narzuca, mówi mu co ma robić. 56 Pozostawienie dużej swobody w określaniu swego celu i metod w jego osiąganiu jest najtrudniejsze dla bardziej dyrektywnych pracowników socjalnych, którzy mają tendencję do mówienia co dana osoba powinna zrobić (np. powinien Pan aktywniej szukać pracy ). Relację pomiędzy coachem a osobą, która poddaje się coachingowi nazywa się najczęściej relacją wsparcia, gdyż ekspertem w rozwiązywaniu własnych problemów oraz poszukiwania drogi rozwoju jest klient a nie coach Zakres coachingu Coaching może obejmować wiele różnych tematów dotyczących różnych sfer życia. Co ważne nie jest nastawiony na drążenie problemu (choć w pewnym zakresie obejmuje diagnozę stanu obecnego), ale na jego rozwiązanie. 53 Teoria zaproponowana przez E. L. Deci, R. M. Ryana i grono współpracowników, szerzej w: M. Gagne, E. L. Deci, Self-determination theory and work motivation, Journal of Organizational Behavior, Volume 26,Issue 4, 2005, s ; M. Vansteenkiste, W. Lens, H. De Witte, N. T. Feather, Understanding unemployed people s job search behaviour, unemployment experience and well-being: a comparison of expectancy-value theory and self-determination theory, British Journal of Social Psychology, Volume 44, Issue 2, 2005, s ; M. Vansteenkiste, W. Lens, S. De Witte, H. De Witte, E. L. Deci, The why and why not of job search behaviour: Their relation to searching, unemployment experience, and well-being, European Journal of Social Psychology, Volume 34, Issue 3, 2004, s Matryca Kurcmana, op. cit., s Ibidem. 56 A. Skowrońska, Coaching w pracy socjalnej, op. cit., s

117 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin W odniesieniu do długotrwale bezrobotnych klientów większość pracy z klientem będzie związana z jego aktywizacją zawodową, co mieści się w coachingu pracy (ang. job coaching lub career coaching). Podczas procesu job coachingu pracownik instytucji pomocy lub integracji społecznej 57 wraz z osobą bezrobotną koncentrują się głównie wokół powrotu tej osoby na rynek pracy lub utrzymania stanowiska pracy. Podczas job coachingu można zajmować się następującymi tematami: określanie preferencji zawodowych, czyli tego jaką pracę chce się wykonywać; określenie poziomu wykształcenia, kwalifikacji, doświadczenia, innych czynników pozwalających na zdobycie wymarzonej pracy (urealnienia oczekiwań względem pracy); określanie czynników motywujących do podjęcia pracy; określenie potencjału, mocnych stron, umiejętności, które dana osoba posiada, a które mogą być wykorzystane na rynku pracy; określenie korzyści, które może przynieść podjęcie zatrudnienia; ustalenie planu aktywizacji zawodowej (np. planu podnoszenia poziomu wykształcenia, planu poszukiwania pracy). W każdym z tych przypadków osoba, która ma przejść przez proces coachingu musi być już gotowa i przynajmniej minimalnie zmotywowana do powrotu na rynek pracy lub zmiany w swoim życiu zawodowym. To oznacza, że coaching pracy nie może być prowadzony np. z osobą bezdomną, której pierwszą potrzebą jest znalezienie jakiegoś schronienia, zwalczenie problemu uzależnienia, odbudowanie sieci wsparcia (np. dzieci, żona). Taka osoba powinna najpierw mieć zapewnione podstawowe potrzeby i dopiero, gdy upora się z podstawowymi problemami może zająć się powrotem na rynek pracy. Natomiast z problemami życiowymi może pomóc uporać się tzw. coaching życiowy (ang. life coaching), który dotyczy celów bądź problemów związanych z życiem prywatnym oraz rozwojem osobistym. Tematy podejmowane na tego rodzaju coachingu to przede wszystkim: odnalezienie sensu życia albo szczęścia w życiu; plany życiowe klienta; wizja samego siebie, życia, ról, jakie przyjmuje w różnych sytuacjach, rodzinie oraz relacjach z otoczeniem; poszukiwanie swoich pasji, tego co lubi się robić; zarządzanie własnymi finansami; sposoby poprawy zdrowia lub kondycji fizycznej; podniesienie indywidualnej kreatywności. 57 Coachem może być pracownik socjalny, psycholog, doradca zawodowy, trener pracy itp. 116

118 Scenariusze, metody i narzędzia pracy z poszczególnymi grupami osób długotrwale bezrobotnych... Kolejnym obszarem problemowym związanym z podejmowaniem aktywności zawodowej są relacje rodzinne, które również obejmuje coaching (czasami zwany rodzinnym). Celem takich spotkań może być poprawa relacji pomiędzy małżonkami lub partnerami np. poprzez ustalenie podziału obowiązków domowych, co może pomóc w aktywizacji zawodowej kobiety, która uważa, że główną przyczyną jej bezrobocia jest wypełnianie obowiązków domowych i/lub związanych z wychowywaniem dzieci. Kolejnym przykładem, gdzie można wykorzystać coaching jest poprawa relacji z dziećmi w celu niwelowania problemów wychowawczych lub też poszukiwanie sposobów na motywowanie dzieci do nauki. Za pomocą coachingu można również odnowić kontakty lub więzi z rodzicami (lub innymi członkami rodziny np. rodzeństwem, dziadkami, wujostwem), od których chcemy otrzymać wsparcie, co jest szczególnie istotne w przypadku osób bezdomnych lub tych którzy stracili kontakt ze względu na pobyt w zakładzie karnym. Coaching może obejmować wiele innych tematów, ale należy pamiętać, że nie wszystko jest coachingiem i nie wszystkie problemy można rozwiązać stosując coaching. Nie jest on m.in. terapią, szkoleniem, doradztwem i mentoringiem Metody i narzędzia coachingu 59 Coaching jest procesem i trwa tak długo jak długo potrzebuje tego klient i praca nad wybranym przez niego celem. To od celu oraz indywidualnych cech klienta zależy to, w jaki sposób jest prowadzony coaching, ale każdy taki proces powinien mieć określone etapy. Według często stosowanego modelu GROW te kolejne etapy to: określenie celu (ang. Goal), zbadanie aktualnej rzeczywistości (ang. Reality), poznanie możliwych opcji działania (ang. Options) oraz podjęcie decyzji i ustalenie planu działania (ang. Will). Przed rozpoczęciem właściwego procesu coachingu, na pierwszym spotkaniu podpisany powinien być kontrakt pomiędzy coachem i osobą, która chce przez ten proces przejść. Kontrakt w coachingu to pewien zbór reguł, postanowień czy też zasad współpracy. Dotyczą one obowiązków coacha (np. zachowanie poufności, bezstronności) oraz osoby uczestniczącej (np. faktyczna praca nad sobą i zmianą, wykonywanie zadań domowych, aktywne uczestniczenie w procesie). Najważniejsze jest przy tym uznanie i zrozumienie, że współpraca pracownika socjalnego i klienta to proces wymagający zaangażowania i wysiłku obu stron współpracy. W kontrakcie zawiera się również informacje o temacie spotkań, celu oraz o zasadach pracy czyli np. o zobowiązaniu do punktualności, czasu trwania sesji, odwoływaniu sesji itp. Kontrakt ten (a właściwie jego idea) jest zbieżna z zawieraniem kontraktu socjalnego, z tym że w typowym kontrakcie określa się również cel pracy oraz działania, co powinno być wypracowywane podczas coachingu. Dlatego można powiedzieć, że kontrakt coachingowy jest częścią 58 Różnice pomiędzy coachingiem a innymi formami wsparcia są m.in. opisane w: M. Sidor-Rządkowska (red.), Coaching. Teoria, praktyka, studia przypadków, Oficyna Wolters Kluwer Business, Kraków W rozdziale wykorzystano fragmenty rozdziału Przebieg procesu coachingowego oraz podstawowe narzędzia coachingu z własnego artykułu Coaching w pomocy społecznej, op. cit. 117

119 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin kontraktu socjalnego, który może i powinien być narzędziem (formularzem) do zapisywania przebiegu procesu zmiany, której towarzyszy coach. Aby osiągnąć cel najpierw trzeba go wyznaczyć, dlatego pierwszym etapem jest określenie celu, czyli tego co chcemy osiągnąć, zmienić w naszym życiu. Jest to etap najtrudniejszy, gdyż to sam klient musi określić czego tak naprawdę potrzebuje, a także jakie korzyści bądź straty poniesie kiedy osiągnie to, co już sobie zaplanował. Pomocnicze pytania, które zadaje coach na tym etapie to: O czym chciałbyś dziś porozmawiać? Co ma wynikać z naszego spotkania? Co konkretnie chcesz osiągnąć? Czego naprawdę pragniesz? Jakie korzyści przyniesie ci ta zmiana? Kluczowe, nie tylko w tej fazie, ale w ogóle dla powodzenia całego procesu coachingowego, jest to że cele te ustala sam klient, coach jest jedynie pomocnikiem i wsparciem. Coach pomaga tylko w tym, aby cele te były konkretne, mierzalne (np. po czym poznasz, że osiągnąłeś wyznaczony cel?), możliwe do osiągnięcia, określone w czasie (kiedy chcesz osiągnąć swój cel?). Przykładem poprawnie określonego celu jest: chcę za dwa miesiące podjąć pracę jako sprzedawca. Nie poprawnie sformułowany cel to np. nie chcę siedzieć bezczynnie w domu. Kolejny etap to zbadanie aktualnej sytuacji klienta po to, aby uświadomił sobie jak daleko lub blisko znajduje się od wyznaczonego celu stanu pożądanego. Pytania, które zadaje coach na tym etapie to: Co udało ci się już osiągnąć w tej sprawie (np. aby pracować jako sprzedawca)? Czego już próbowałeś? Jakie wydarzenia albo decyzje doprowadziły cię do miejsca, w którym jesteś (np. podjęcie decyzji, że chcesz pracować jako sprzedawca)? Jeśli idealną sytuację (osiągnięcie celu, np. podjęcie pracy jako sprzedawca) oznacza liczba 10, to w którym punkcie obecnie się znajdujesz? 118 W zależności od obecnej sytuacji klienta osiągnięcie wyznaczonego celu będzie celem długo- lub krótkoterminowym, a także zdeterminuje możliwości działania. W odniesieniu do przykładu o chęci podjęcia pracy jako sprzedawca, jeśli klient przeszedł już szkolenie z obsługi kasy fiskalnej jest on w innej sytuacji niż osoba, która nie wie jeszcze, że jest to minimum, które musi spełnić, aby ubiegać się o tego rodzaju pracę. Na tym etapie ważne jest urealnienie oczekiwań klienta dotyczących np. wymarzonej pracy, ale też uświadomienie tego, że są oni jeszcze do czegoś zdolni, choćby do najmniejszej zmiany. Następny krok to określenie jakie możliwości działania ma klient, aby osiągnąć swój cel. Jest to etap, który wymaga kreatywnego podejścia do wymyślania różnych wariantów

120 Scenariusze, metody i narzędzia pracy z poszczególnymi grupami osób długotrwale bezrobotnych... działania, tak aby klient nie zatrzymał się jedynie na standardowych rozwiązaniach, dlatego pytanie o możliwości podjęcia działań należy pogłębiać, tak aby klient wygenerował jak najwięcej opcji. Takimi pytaniami są np. Jakie inne potencjalne kierunki działań przychodzą ci na myśl? Gdybyś miał nieograniczone środki i wiedział, że na pewno ci się uda, jakiego rozwiązania byś spróbował? Co byś zrobił by usunąć tą przeszkodę? Jakie masz jeszcze inne możliwości? Co zadziałało w tej sytuacji w przeszłości? Przykładowo jeśli osoba, które już wie, że chce być sprzedawcą i ustaliliśmy, że ma do tego odpowiednie kwalifikacje, mówi, że nie może znaleźć takiej pracy i nic nie może z tym zrobić, bo nie ma takich ofert pracy w jej miejscu zamieszkania, dzięki wyżej postawionym pytaniom może uświadomić sobie, że może szukać pracy poza swoją miejscowością, za granicą lub sprzedając wyprodukowane przez siebie rzeczy (np. samotna matka, która potrafi szyć; osoba mieszkająca na wsi posiadająca ziemię, gdzie uprawia ziemniaki). Po poznaniu różnych możliwych opcji działań należy wesprzeć klienta w podjęciu decyzji, które opcje wybiera oraz ustalić dalszy plan działania. Aby skonkretyzować wybrane działania coach zadaje następujące pytania: Co zrobisz? Kiedy to zrobisz? Jak to zrobisz? Jak chciałbyś swój pomysł zamienić w konkretny krok? Przykładowo jeśli klient wybierze opcję poszukiwania pracy poza miejscem zamieszkania, może określić czy będzie poszukiwał pracy w danym województwie, mieście, jakimi kanałami będzie szukał tej pracy, ile zgłoszeń tygodniowo będzie wysyłał, czy pojedzie do tego miasta i przejdzie się po głównej ulicy handlowej, aby poroznosić swoje CV itp. Praca metodą coachingu nie odbywa się jedynie podczas sesji, czyli podczas spotkań z coachem; wiele zależy od zaangażowania klienta i tego, ile wysiłku i czasu wkłada w realizację celów i planu pomiędzy sesjami. Przegląd postępów, informacja zwrotna, refleksja, ewentualna zmiana metod działania są elementami całego procesu coachingu. Ważna jest również ocena wyników coachingu w środowisku klienta oraz to, by dawał on regularnie informację zwrotną coachowi na temat procesu, postępów, ale także ich relacji. Jeśli podejmowane działania nie przynoszą spodziewanych rezultatów, należy wracać do poprzednich etapów coachingu. Więc jeśli rozsyłanie CV nie przynosi efektu w postaci zapraszania na rozmowy, trzeba zastanowić się nad innymi sposobami szukania pracy, ale również nad spotkaniem z doradcą zawodowym np. w celu poprawienia CV. 119

121 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin Zakończenie procesu w coachingu może oznaczać informację zwrotną i świętowanie sukcesu, ale można też na tym etapie dodatkowo wyznaczyć kolejne cele i kolejne plany działania. Jest to szczególnie potrzebne, gdy dzięki coachingowi osobie bezrobotnej udało się rozwiązać (choćby jeden) problem utrudniający jej podjęcie zatrudnienia (np. rozwiązanie opieki nad dzieckiem) i jest dalej gotowa do kolejnych działań. Podstawowymi narzędziami w coachingu są pytania, które otwierają rozmówcę oraz służą mu lepszemu zrozumieniu natury tematu, zagadnienia, problemu lub wyzwania, z jakim przychodzi na sesję. Pytania pomagają osobie, która decyduje się na proces zmian w poszukiwaniach opcji i rozwiązań, dzięki którym znajdzie swoją drogę do celu. W części operacyjnej sesji coachingowej pytania pomagają coachowanemu zaplanować działania. Za jakość i trafność pytań odpowiedzialny jest coach. Pytania decydują o skuteczności sesji coachingowej, coach w sposób systematyczny zadaje wyraźnie ukierunkowane pytania, aby pomóc osobie coachowanej w dokonaniu własnych odkryć. Najlepsze pytania coachingowe zaczynają się od słowa pytającego co? np.: Co przez to rozumiesz? Co to dla Ciebie znaczy? Co chciałbyś z tym zrobić? Co byłoby dla Ciebie najlepsze?. Ich cechą jest to, że dążą one do odkrycia natury rzeczy i zdarzeń, a więc pogłębiają świadomość coachowanego. Kolejne dobre pytania zaczynają się od pytajnika jak?, np.: Jak to widzisz? Jakie rozwiązanie byłoby dla Ciebie najlepsze? Jak chciałbyś, żeby było?. Pytania te pomagają szukać opcji i możliwości oraz planować działania. Tabela 9. Pięć podstawowych błędów coacha 1. Narzucanie klientowi własnego zdania: im więcej swoich poglądów i sugestii przemycasz w trakcie sesji coachingowej, tym mniej jest miejsca na samodzielne myślenie Twojego klienta. Dlatego na czas coachingu powinieneś odłożyć na bok wszystkie swoje założenia i przekonania, wszystko to, co uważasz za prawdziwe lub prawidłowe. 2. Chronienie klienta przed popełnianiem błędów: każdy z nas czasami musi doświadczyć w życiu pewnych rzeczy, nawet jeśli są nieprzyjemne. Pozwól ludziom popełniać swoje błędy i wyciągać z nich wnioski. Nawet, jeśli będzie to oznaczać poniesienie pewnych (czasami trudnych) konsekwencji. Niektórzy z nas muszą zmierzyć się z wyzwaniami, aby czegoś się nauczyć lub móc ruszyć dalej. 3. Wątpienie w klienta: jeśli nie będziesz całym sobą wierzył w tą osobę, ona w siebie też nie będzie wierzyć. Na tym etapie pewnie już wiesz, że swoją mową ciała, intonacją głosu i innymi komunikatami niewerbalnymi przekazujesz drugiemu człowiekowi to, co o nim myślisz. 4. Rozgadywanie się podczas sesji: Praca ciszą to jedna z ważniejszych umiejętności coacha. Dla początkujących coachów zbyt długa cisza jest niezręczna, więc ją przerywają kolejnymi pytaniami lub teoriami. To może przerwać procesy mentalne klienta, który czasami musi pewne rzeczy w głowie przetworzyć, zanim będzie gotowy, aby pójść dalej. 5. Branie na siebie odpowiedzialności: bierz odpowiedzialność za siebie, za swoją wiedzę i za swoje umiejętności. Za wykorzystanie odpowiednich metod i przeprowadzenie ćwiczeń w prawidłowy sposób. Reszta należy do klienta do jego motywacji i chęci dokonania zmiany. Na podstawie: Michał Pasterski, Pięć błędów początkującego coacha, tekst dostępny na: pl/2014/05/5-bledow-poczatkujacego-coacha/, [dostęp: ]. 120

122 Scenariusze, metody i narzędzia pracy z poszczególnymi grupami osób długotrwale bezrobotnych... W coachingu oprócz pytań używa się również różnych kwestionariuszy, diagramów, które są pomocne w precyzowaniu oczekiwań klienta, spisywaniu różnych możliwości działania, ujawnianiu swoich słabych i mocnych stron Trening umiejętności społecznych Cele treningu umiejętności społecznych Kompetencje społeczne są niezbędne do prawidłowego wypełniania ról społecznych i zawodowych oraz decydują o stopniu samodzielności życiowej. Osoby długotrwale bezrobotne, które długo pozostają w bezczynności zawodowej w znacznej większości mają obniżony poziom tych kompetencji, co uniemożliwia im skuteczne poszukiwanie i podjęcie pracy oraz jej utrzymanie. Trening umiejętności społecznych może być skutecznym narzędziem podnoszenia kompetencji społecznych, co w przypadku osób bezrobotnych zwiększa ich kompetencje społeczne warunkujące, między innymi, aktywność na rynku pracy i rynku edukacyjnym, skuteczność samodzielnych działań w poszukiwania pracy, a także lepsze radzenie sobie ze stresem i problemami dnia codziennego 60. Można wyróżnić trzy podstawowe cele treningu umiejętności społecznych 61 : korekcyjne i terapeutyczne polegające na zmianie sądów urazowych, zaburzonych zachowań; edukacyjne polegające na poznawaniu i doskonaleniu umiejętności społecznych, nabywaniu sprawności korzystania umiejętności społecznych w sytuacjach rzeczywistych; rewalidacyjne, czyli pomoc osobie w osiągnięciu możliwie najwyższego poziomu funkcjonowania w życiu społecznym, z uwzględnieniem ograniczeń wynikających z niepełnosprawności fizycznej, psychicznej i/lub intelektualnej oraz wieku. Celem korekcyjnym w odniesieniu do osoby bezdomnej, która przebywa w schronisku dla bezdomnych i poszukuje pracy, ale nie dba o swój wygląd zewnętrzny będzie trening, w wyniku którego będzie umiała dbać o higienę codzienną, czystość i schludność ubrań. Jest to niezbędna umiejętność, aby móc pójść do potencjalnego pracodawcy na rozmowę, ale też uczestniczyć w szkoleniach i przygotowaniu zawodowym. Celem o charakterze terapeutycznym będzie np. zmiana przekonań na temat własnej niskiej wartości, bezużyteczności, nieprzydatności np. w odniesieniu do osób, które mają powyżej 45 lat i od długiego czasu nie pracują. Zwiększenie poczucia własnej wartości jest jednym z głównych czynników decydujących o poziomie motywacji do poszukiwania pracy. Przykładowym celem edukacyjnym jest nabycie umiejętności z zakresu komunikacji z innymi osobami np. mówienie o swoich oczekiwaniach, spokojnej argumentacji czy też eliminowanie zachowań agresywnych. Innym przykładem w tym obszarze jest nauka 60 M. Bandach, Trening umiejętności społecznych jako forma podnoszenia kompetencji społecznych, Economics and Management 4/2013, s Ibidem. 121

123 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin gospodarowania finansami, co jest bardzo ważne np. dla osób, które przez długi czas pozostawały w zakładach karnych, schroniskach dla bezdomnych, gdyż poprzez zapewnienie im podstawowych potrzeb stracili oni poczucie wartości pieniądza oraz umiejętność racjonalnego wydawania. Z kolei w odniesieniu do osób o odmiennej kulturze ważne będzie nabycie kompetencji kulturowych, czyli choćby takich, że w kulturze polskiej kobiety mogą same poruszać się po ulicach, chodzić do urzędów. Z kolei cele rewalidacyjne najczęściej stosuje się w treningu z osobami niepełnosprawnymi, z chorobą psychiczną i mogą obejmować rozszerzanie sprawności czy to w samodzielnym poruszaniu się po mieście (np. osoby niewidome, osoby poruszające się na wózku) czy w samodzielnym prowadzeniu gospodarstwa domowego (np. sprzątanie, gotowanie). Wszystkie ćwiczenia w ramach treningu umiejętności społecznych powinny przywracać bądź zapoznawać z umiejętnościami, których braki zostały zdiagnozowane u konkretnej osoby. Dlatego bezcelowe jest wysyłanie wszystkich osób na szkolenia z umiejętności komunikacyjnych, gdyż nie wszyscy będą tego potrzebowali Zakres treningu umiejętności społecznych Wśród najczęściej wymienianych w literaturze, jako kluczowe umiejętności społeczne, potrzebne na rynku pracy znajdziemy 62 : asertywność, współdziałanie i umiejętność współpracy, właściwe stosowanie otwartości, nagradzanie i wzmacnianie, umiejętności komunikacyjne, czyli komunikację niewerbalną i werbalną (umiejętność słuchania, rozpoczynanie, prowadzenie i kończenie rozmowy, zadawanie pytań, wyrażanie próśb, zbieranie informacji, udzielanie informacji zwrotnych, wydawanie poleceń, prowadzenie dyskusji, negocjowanie i przekonywanie innych), umiejętność postępowania w sytuacjach konfliktowych i rozwiązywania konfliktów, empatię, autoprezentację i kształtowanie własnego wizerunku. W opracowanych standardach pracy socjalnej z osobą bezrobotną sformułowano następujące podstawowe obszary kompetencji społecznych 63 : 1. Umiejętność nawiązywania relacji społecznych i interakcji: funkcjonowanie w grupie: poczucie odpowiedzialności, podział ról, nauczanie bycia w sytuacji zadaniowej, respektowanie potrzeb innych osób, terminowa realizacja zadań; podejmowanie aktywności na rzecz środowiska zamieszkania (w organizacji pozarządowej, np. przy organizowaniu festynu lokalnego, loterii fantowej, rajdu rodzinnego, placu zabaw dla dzieci, organizacji aktywności dla dzieci); efektywne spędzanie czasu wolnego; rozwój zainteresowań i hobby; 62 Ibidem, s A. Kłos, S. Lipke, T. Musielski, J. Pauli, M. Sosnowski, Pakiet usług pomocy, op. cit., s

124 Scenariusze, metody i narzędzia pracy z poszczególnymi grupami osób długotrwale bezrobotnych Podstawowe umiejętności warunkujące samodzielność życiową: umiejętność pisania i czytania rozumienie tekstu pisanego; posługiwanie się urządzeniami technicznymi, kartą bankomatową; gospodarowanie budżetem domowym/własnymi środkami finansowymi; dbałość o własne zdrowie, dbałość o higienę; nauka planowania życia i zaspokajania potrzeb; 3. Efektywne załatwianie spraw urzędowych: znajomość zakresu działań instytucji i urzędów administracji publicznej; właściwe redagowanie pism, podań, sporządzanie wniosków, załatwianie spraw przez telefon umiejętne artykułowanie swoich potrzeb; uzyskiwanie innych świadczeń niż z pomocy społecznej wynikających z posiadanych uprawnień; 4. Umiejętność radzenia sobie z sytuacjami trudnymi: rozpoznawanie zasobów własnych i otoczenia; odzyskanie poczucia wpływu i skuteczności działań; inicjowanie działań; aktywność i samodzielność w działaniu; dążenie do realizacji ważnych dla siebie celów. Trening umiejętności skierowany do klientów pomocy społecznej, którzy są osobami długotrwale bezrobotnymi powinien wykraczać poza tylko nabywanie umiejętności związanych z wykonywaniem pracy, czyli powinien obejmować również umiejętności potrzebne w funkcjonowaniu codziennym, w rodzinie i innych grupach Metody i narzędzia treningu umiejętności społecznych Trening umiejętności społecznych może być prowadzony jako trening indywidualny lub grupowy przez psychologów, trenerów pracy, asystentów rodzinnych, pracowników socjalnych. Trening indywidualny jest stosowany bardzo rzadko, a wydaje się, że w niektórych przypadkach mógłby być bardziej skuteczny niż trening grupowy. Indywidualne wykształcanie takich umiejętności jak dbałość o własną higienę czy czystość w domu może być prowadzone w ramach coachingu (jako jedno z ćwiczeń prowadzących do wyznaczonego celu np. wyrabianie obowiązkowości, systematyczności). Indywidualne zajęcia czy też spotkania są też wskazane w przypadku osób, które mają duże trudności w kontakcie z innymi osobami (np. osoby niepełnosprawne, które mają trudności w porozumiewaniu się, osoby, które długi czas spędziły w zakładach karnych) i dla których uczestnictwo w zajęciach grupowych jest na tyle blokujące, stresujące, że nic one nie wynoszą z zajęć. Dużo częściej stosowany jest grupowy trening umiejętności społecznych, czyli prowadzony w formie szkoleń, na których jest od kilku do kilkunastu osób. Jest to forma szczególnie polecana, 123

125 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin gdy celem treningu jest zwiększanie umiejętności komunikacyjnych czy też umiejętności zachowań i współpracy w grupie. Aby trening był skuteczny, czyli aby osoba stała się kompetentną w obszarze wybranej umiejętności, muszą być spełnione pewne warunki 64 : jednostka musi zrozumieć ją poznawczo (poznać jej sens, cel); jednostka musi zdobyć, wyćwiczyć pewne umiejętności behawioralnie (mieć okazję do jej praktycznego ćwiczenia, do zapoznania się z nią); jednostka musi mieć dostęp do informacji zwrotnych na temat tego, jak dobrze ją wykonuje; jednostka musi utrwalić zdobytą umiejętność, używać jej tak często, jak to możliwe, aż stanie się w pełni zautomatyzowaną, naturalną czynnością, w pełni zintegrowaną z innymi zachowaniami. W treningu umiejętności społecznych wykorzystuje się techniki, które są specyficzne dla tego rodzaju szkoleń. P. Smółka zalicza do nich: trening percepcji społecznej, trening podejmowania roli innych ludzi, trening analizowania sytuacji społecznej, trening nadawania komunikatów niewerbalnych, trening komunikacji werbalnej oraz trening autoprezentacji 65. Trening percepcji społecznej, czyli postrzegania sytuacji społecznej, polega na doskonaleniu umiejętności trafnego odbierania komunikatów niewerbalnych, odczytywania stanów emocjonalnych i postaw (np. tego, że ktoś jest smutny, zły), a także na doskonaleniu umiejętności rozpoznawania braku spójności w przekazie niewerbalnym drugiej osoby i wnioskowania o ich znaczeniu np. gdy dziecko smutnym głosem odpowiada, że w szkole jest wszystko w porządku nie oznacza, że faktycznie nie ma żadnych problemów. Techniki szkoleniowe stosowane podczas tego typu treningu obejmują wykorzystanie fotografii i nagrań np. pokazujących różne emocje lub różne gesty, które mogą znaczyć co innego w kulturze polskiej, a co innego w innych kulturach. Prezentowany materiał musi wskazywać prawidłowe zachowania. Trening podejmowania roli innych ludzi polega na zauważaniu, rozumieniu i braniu pod uwagę punktu widzenia drugiej osoby. Stosowane techniki szkoleniowe obejmują odgrywanie przypisanej roli lub odwracanie ról. Przykładem może być scenka rozmowy kwalifikacyjnej, gdzie pracodawcą jest uczestnik szkolenia, a osobą starającą się o pracę trener. Wówczas osoba będąca pracodawcą może zauważyć i uświadomić sobie co jest ważne podczas rozmowy kwalifikacyjnej, jakie zachowania, sposób mówienia decydują o tym, czy zatrudni daną osobę. Trening analizowania sytuacji społecznej polega na analizowaniu problematycznych, trudnych sytuacji interpersonalnych pod kątem rozpoznawania celów ich uczestników, reguł społecznych obowiązujących w danej sytuacji, ról, które są w niej stosowne, umiejętności 64 P. Smółka, Jak skutecznie szkolić umiejętności interpersonalne? [w:] B. Kaczmarek, A. Kucharski, M. Stencel (red.), Komunikowanie się. Problemy i perspektywy, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2006, s P. Smółka, Kompetencje społeczne. Metody pomiaru i doskonalenia umiejętności interpersonalnych, Wolters Kluwer Polska Oficyna, 124 Kraków 2008, s. 18.

126 Scenariusze, metody i narzędzia pracy z poszczególnymi grupami osób długotrwale bezrobotnych... wymaganych w danej sytuacji społecznej i sekwencji działań umożliwiających osiąganie celów 66. Techniki wykorzystywane w tego typu treningu to przede wszystkim studia przypadków opisy lub nagrania trudnych sytuacji międzyludzkich, które są poddawane analizie. Podczas analizy określa się zachowania społeczne pożądane w danej sytuacji, strategie działania. Przykładem może być zaprezentowanie nagrania pokazującego sytuację konfliktową podczas pracy, a następnie omówienie jak dane osoby powinny się zachować. Trening nadawania komunikatów niewerbalnych to przede wszystkim doskonalenie umiejętności przekazywania informacji, przy wykorzystaniu mimiki, tonu głosu, gestów, postawy ciała i sposobu wykorzystania przestrzeni osobistej. To, co chcemy, aby inni usłyszeli, zrozumieli lub wykonali można nadać różnymi kanałami np. najpierw za pomocą mimiki, potem za pomocą tonu głosu. Należy pracować nad spójnością komunikatów niewerbalnych, aby każdy komunikował to samo, np. aby prośbę wyrażał ton proszący (a nie np. rozkazujący) oraz gest wyciągniętej ręki (a nie np. przeczące potrząsanie głową). Techniki zajęciowe obejmują wykorzystanie lustra, nagrań audiowizualnych i fotografii. Ich celem jest demonstrowanie i modelowanie umiejętności oraz dostarczenie uczestnikowi informacji zwrotnej o jego sposobie korzystania z komunikacji niewerbalnej. Trening komunikacji werbalnej sprowadza się do uczenia inicjowania, podtrzymywania i kończenia rozmowy oraz do zapoznania się uczestników zajęć z regułami konwersacji, publicznych wystąpień lub prowadzenia zebrań. Przekaz werbalny może być ćwiczony zarówno w wersji mówionej, jak i pisemnej. 67. Techniki szkoleniowe obejmują ćwiczenie i analizę rozmowy (np. umówienie się telefoniczne na spotkanie w sprawie pracy), przemówienia na forum grupy (np. opowiedzenie o swojej ulubionej potrawie na forum grupy). Każdy przekaz powinien być tworzony z zamiarem wywołania określonych reakcji. Trening autoprezentacji polega głównie na doskonaleniu umiejętności kreowania pożądanego wizerunku osobistego. Obejmuje zarówno dbałość o higienę osobistą, wygląd zewnętrzny (sposób ubierania się, makijaż, fryzura) oraz doskonalenie przekazu werbalnego, manier, mowy ciała, pracę nad głosem, emisją głosu, dykcją. Techniki wykorzystywane w ramach tego rodzaju treningu obejmują dookreślenie pożądanego wizerunku osobistego, czyli ustalenie jak dana osoba chce być postrzegana oraz odgrywanie roli, a także wizaż i stylizację pracę nad wyglądem, czyli tak zwaną autoprezentacją statyczną. Aby trening był skuteczny, ważny jest jego czas trwania oraz liczebność grupy. Im dłużej jednostka pracuje nad zmianą, tym bardziej jest ona trwała. Wiele osób, dla uzyskania trwałej zmiany, potrzebuje przynajmniej 12 sesji treningowych. Pojedyncza sesja powinna trwać średnio od 1 do 3 godzin. Na trening jednej umiejętności możemy przeznaczyć od 2 do 5 sesji w zależności od potrzeb uczestników zajęć, średnio 1 lub 2 sesje w ciągu 66 M. Bandach, Trening umiejętności, op. cit., s Ibidem. 125

127 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin tygodnia. Treningi umiejętności społecznych powinny być prowadzone w małych grupach, optymalna liczba uczestników to 6-8 osób Trening pracy Cele treningu pracy Długotrwały stan pozostawania poza rynkiem pracy lub na jego obrzeżach ma różne wielowymiarowe konsekwencje psycho-społeczne, które znacznie utrudniają pełny i trwały powrót do świata pracy. Są to przeszkody, których nie da się zlikwidować tylko dzięki szkoleniom. W powrocie do tego świata może pomóc trener pracy, którego głównym zadaniem jest towarzyszenie osobie poszukującej pracy oraz podejmującej pracę w jej znalezieniu i utrzymaniu. Trener pracy ma za zadanie przygotować osobę pozostającą bez pracy do wyjścia na rynek pracy i prowadzić od okresu bezrobocia, do pierwszego okresu pracy. Kolejnym etapem jest adaptacja w nowym miejscu pracy oraz monitorowanie pracownika w celu utrzymania trwałych efektów podjętych poprzednio działań 68. Trener pracy ma zadanie również kontaktować się i doradzać, przygotowywać potencjalnych i już zakontraktowanych pracodawców oraz współpracowników na współpracę z osobą powracającą na rynek pracy, która wymaga wprowadzenia w nowe środowisko. Takie osoby to szczególnie osoby niepełnosprawne, z chorobą psychiczną, uzależnione, byli więźniowie oraz cudzoziemcy, czyli wszystkie osoby, wobec których funkcjonują silnie zakorzenione stereotypy dotyczące ich przydatności na rynku pracy. Celem treningu pracy jest również stworzenie bezpiecznych warunków pozwalających wyprowadzić klienta z roli osoby bezrobotnej i wprowadzić w rolę osoby pracującej. Jest to szczególnie ważne w sytuacjach, kiedy dana osoba prezentuje wyraźnie obniżony poziom funkcjonowania społecznego lub ma zdiagnozowane poważne problemy adaptacyjne i deficyty w zakresie podstawowych kompetencji osobistych, społecznych i ogólnopracowniczych 69. Trener pracy jest swego rodzaju buforem w firmie, która decyduje się po raz pierwszy na zatrudnienie osoby o szczególnych potrzebach np. osoby niepełnosprawnej. Jest osobą, do której swoje obawy i pytania kierują zarówno osoby dotychczas bezrobotne, a także ich przełożeni i współpracownicy. Obecność trenera znacząco zwiększa szanse na skuteczną adaptację do nowych warunków, a następnie na utrzymanie pracy przez osobę niepełnosprawną Zakres treningu pracy Udzielane przez trenera wsparcie musi być dostosowane indywidualnie do cech osobowości klienta, jego możliwości psychofizycznych oraz kwalifikacji zawodowych. Zakres treningu obejmuje trzy etapy: Przygotowanie osoby długotrwale bezrobotnej do wejścia na rynek pracy; 68 A. Kłos, S. Lipke, T. Musielski, J. Pauli, M. Sosnowski, Pakiet usług pomocy, op. cit., s Ibidem. 126

128 Scenariusze, metody i narzędzia pracy z poszczególnymi grupami osób długotrwale bezrobotnych... Wsparcie w miejscu pracy w początkowym okresie; Doradztwo, konsultacje z potencjalnymi pracodawcami oraz pracodawcami, którzy zdecydowali się na zatrudnienie osoby długotrwale bezrobotnej. W pierwszej fazie zakłada się wzrost umiejętności takich jak: radzenie sobie w sytuacjach trudnych, konstruktywne rozwiązywanie konfliktów, utrzymywanie właściwych relacji społecznych w grupie, ocena swoich zasobów i deficytów, zarządzanie czasem oraz zadaniami. W dalszym etapie, jeśli osoba bezrobotna zostanie zatrudniona, trener pracy ma za zadanie pomóc jej w poznaniu specyfiki zadań i obowiązków na danym stanowisku pracy. Poprzez stałą obecność w miejscu pracy trener umożliwia wdrożenie się do rytmu pracy, zdobycie umiejętności zawodowych i ogólnopracowniczych, takich jak: samodyscyplina, samodzielność w realizacji zadań, radzenie sobie w sytuacjach trudnych, poruszanie się w świecie pracy, w tym budowa odpowiednich relacji z pracodawcą i nawiązywanie kontaktów z współpracownikami. W fazie kontaktów z pracodawcami możliwe są indywidualne rozmowy trenera pracy z potencjalnym pracodawcą, do którego będzie zgłaszała się osoba długotrwale bezrobotna. Rozmowy takie mają zapobiec temu, aby dana osoba np. były więzień była od razu (bez rozmowy) skreślona z listy potencjalnych pracowników ze względu na swoje poprzednie doświadczenia, choroby czy niepełnosprawność. Wówczas rolą trenera pracy (inaczej można go nazwać asystentem pracy ) jest przekonanie pracodawcy o walorach (np. pracowitość, uczciwość, chęć odrobienia win, czucia się pożytecznym) danej osoby oraz nakłonienie go, aby dał szansę osobie starającej się o pracę. Trener pracy może również towarzyszyć danej osobie w rozmowie o pracę. Jeśli dana osoba bezrobotna zacznie już pracę, trener może na bieżąco kontaktować się z pracodawcą, pytając o opinię o pracowniku, problemy jakie występują w pracy, pomagać obu stronom w ich rozwiązywaniu. Jego rola polega również na edukacji pracodawcy w zakresie danej przyczyny wykluczenia (np. ograniczenia osób niepełnosprawnych ruchowo, intelektualnie), obowiązków prawnych wobec danej osoby i przysługujących przywilejów z zatrudnienia takiej osoby tj. środków na przystosowanie stanowiska pracy dla osoby niepełnosprawnej Metody treningu pracy Trening pracy zawiera w sobie wiele metod, które są stosowane w innych rodzajach wsparcia np. w coachingu, treningu umiejętności społecznych, asystenturze, poradnictwie. Podstawowym narzędziem są pytania, rozmowa zarówno o obawach związanych z rozmową kwalifikacyjną, podjęciem pracy na danym stanowisku czy też o kontaktach z przyszłymi współpracownikami. Jako metodę można wymienić indywidualne bądź grupowe przyuczenie do nowych obowiązków w pracy, które polega na zapoznaniu nowego pracownika z obowiązkami zawodowymi i przygotowaniu do wykonywania poleceń przełożonych. Rola trenera pracy 127

129 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin polega w tym przypadku na przekazaniu wiedzy teoretycznej oraz nauczeniu czynności pozwalających na wykonywanie obowiązków w wymaganym przez przełożonych poziomie. W początkowym okresie trener pracy wspólnie z osobą niepełnosprawną, czy z chorobą psychiczną wykonuje zadania zawodowe, z czasem zwiększając jej samodzielność. W ramach przygotowania przełożonych oraz współpracowników do pracy z osobą o szczególnych potrzebach trener pracy może organizować spotkania indywidualne lub grupowe, na których może przekazywać wiedzę dotyczącą specyfiki nowego pracownika (lub grupy pracowników) oraz omawia sposoby poradzenia sobie w hipotetycznych trudnych sytuacjach, np. gdy osoba z chorobą psychiczną ma atak swojej choroby, dziwnie się zachowuje Asystentura Osoby długotrwale bezrobotne mają wiele różnych problemów, a do tego zwykle posiadają ograniczenia, które utrudniają im społeczne funkcjonowanie. Z tego względu niektóre z nich powinny być objęte wsparciem asystenta, który będzie im towarzyszył w rozwiązywaniu problemów lub w wychodzeniu z bezradności. Grupy, którym najbardziej potrzebne jest wsparcie asystenta to bezradne wychowawczo i opiekuńczo rodziny (asystent rodzinny), osoby niepełnosprawne mające trudności w poruszaniu się lub w kontaktach z innymi osobami (asystent osoby niepełnosprawnej), cudzoziemcy lub przedstawiciele mniejszości etnicznych i narodowych, którzy mają problem w zaadoptowaniu się do nowego środowiska, problemy w porozumiewaniu się (asystent uchodźcy, asystent romski) oraz osoby po odbyciu kary w zakładzie karnym (asystent osoby karanej). W związku z tym, że cel i metody wsparcia są bardzo podobne w tych wszystkich przypadkach będą one omówione razem Cel asystentury Asystent osoby ma ułatwiać danej osobie aktywne uczestnictwo w życiu społecznym, warunkujące aktywność zawodową. Asystenci poprzez swoje usługi pełnią funkcje kompensacyjne w zależności od ograniczeń konkretnej osoby. Rolą asystenta powinno być przełamywanie stereotypów i pobudzanie aktywności osoby asystowanej oraz jej najbliższego otoczenia poprzez udzielanie pomocy, współpracę z odpowiednimi instytucjami, zachęcanie do aktywności. Asystent nie wyręcza danej osoby w wykonywaniu określonych czynności, ale działa obok, wspiera i pomaga w tych czynnościach, które sprawiają trudność. Asystent w różnych fazach wsparcia spełnia rolę coacha, doradcy, nauczyciela, a czasami też trenera pracy Zakres i metody asystentury Usługi asystenckie obejmują wszystkie rodzaje wsparcia w wykonywaniu czynności, których dana osoba nie jest w stanie lub nie potrafi wykonywać samodzielnie, a są one konieczne w życiu społecznym i zawodowym. Zakres tych czynności będzie zależał od konkretnych cech ograniczających sprawne funkcjonowanie danej osoby. Do zadań najczęściej pojawiających

130 Scenariusze, metody i narzędzia pracy z poszczególnymi grupami osób długotrwale bezrobotnych... się w odniesieniu do wszystkich grup osób, którym może być potrzebny asystent w kontekście aktywności zawodowej klienta można zaliczyć: wspomaganie w komunikacji z otoczeniem, w tym pomoc w załatwianiu spraw urzędowych i innych; pomoc w poruszaniu się po mieście i korzystaniu ze środków transportu; pomoc w docieraniu do pracodawców, miejsc pracy, na szkolenia oraz do placówek zajmujących się aktywizacją zawodową; towarzyszenie w kontaktach społecznych; konsultacja z pracodawcą w kwestii zasad oraz warunków zatrudnienia danej osoby; pomoc w kompletowaniu dokumentów związanych z zatrudnieniem. Specyficzne zadania związane z asystowaniem osobom niepełnosprawnym będą polegały na udzielaniu pomocy w wykonywaniu podstawowych czynności dnia codziennego np. w ubieraniu, przesiadaniu się z łóżka na wózek inwalidzki, toalecie, spożywaniu posiłków. W odniesieniu do osoby niesłyszącej czynności te będą polegały na pośredniczeniu w komunikacji poprzez tłumaczenie języka migowego. Rolą asystenta może też być pomoc pracodawcy w zaprojektowaniu dostosowanego stanowiska pracy do potrzeb osoby niepełnosprawnej. Zadania związane z asystowaniem 70 członkom rodziny, która z powodu bezrobocia stała się również rodziną niewydolną wychowawczo będą związane z przywracaniem funkcji opiekuńczych nad dziećmi, dbaniem o ich rozwój fizyczny, emocjonalny, intelektualny. W praktyce może to oznaczać pomoc w planowaniu posiłków dla dzieci i ich przygotowaniu. Pomoc przy szykowaniu się dzieci do szkoły, dopilnowanie, aby miały one czyste ubrania, zjadały przed wyjściem śniadanie, a także zabierały drugie śniadanie oraz książki i zeszyty do szkoły. Asystent może też wspomagać w poprawie lub odbudowywaniu relacji między członkami rodziny. Rolę asystenta cudzoziemców i osób o innej kulturze, którzy mają problem z adaptacją do środowiska można opisać na przykładzie zadań asystentów romskich 71, którzy poza asystowaniem w aktywizacji zawodowej, pracują zarówno z dziećmi, ich rodzicami oraz szkołą i innymi instytucjami. W ramach bezpośredniej pracy z dziećmi asystent może: brać udział w lekcjach (niezbędne zwłaszcza na początku roku szkolnego dla orientacji w problemach i w brakach ucznia; w miarę upływu czasu można skupiać się w większej mierze na indywidualnej pracy z uczniem), brać udział w zajęciach wyrównawczych (niezbędny ze względu na identyfikację problemów oraz monitorowanie postępów ucznia, skuteczności zajęć wyrównawczych oraz frekwencję), pomagać w odrabianiu zadań domowych, 70 Więcej na temat roli i metod pracy asystenta rodziny można przeczytać w: I. Krasiejko, Metodyka działania asystenta rodziny. Wydanie drugie. Różne modele pracy socjalnej i terapeutycznej z rodziną. Wydawnictwo Naukowe Śląsk, Katowice Ich zadania są dokładnie określone w ramach programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce zainicjowanego m.in. przez MSWiA. Więcej na temat programu na stronie: [dostęp: ]. 129

131 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin towarzyszyć podczas badań psychologicznych (jeśli rodzice nie wyrażą wyraźnego sprzeciwu, asystent udziela wsparcia oraz tłumaczy niezrozumiałe słowa; jest to istotne, ponieważ testy psychologiczne nie uwzględniają specyfiki kulturowej dzieci odmiennych etnicznie), ujawniać problemy emocjonalne (rozmowy z uczniem), motywować do udziału w zajęciach szkolnych, odkrywać dzieci utalentowane (przy współpracy z odpowiednim nauczycielem, kierowanie na odpowiednie dodatkowe zajęcia w szkole lub w świetlicach środowiskowych, domach kultury, aby mogły rozwinąć swoje umiejętności), brać udział w zajęciach pozalekcyjnych (np. podczas występów, wycieczek). W ramach współpracy z rodzicami asystent wykonuje następujące czynności: utrzymuje stały, systematyczny kontakt ze środowiskiem rodzinnym każdego dziecka (przekazywanie informacji o ocenach, frekwencji, zwłaszcza sukcesach i problemach ucznia), buduje wśród rodziców pozytywny wizerunek szkoły i ukazuje korzyści płynące z edukacji, gotowość pomocy rodzinie w kwestiach socjalnych (asystent powinien informować o możliwościach uzyskania pomocy przez rodzinę np. w MOPS, załatwienie pomocy w postaci obiadów, podręczników, kolonii, przedszkoli, uczestnictwa w zajęciach świetlic środowiskowych itd.), przekonuje rodziców o konieczności kontynuowania nauki przez dzieci na poziomie ponadpodstawowym. Współpracując ze szkołą asystent powinien stale utrzymywać kontakt z pedagogiem i nauczycielami (ustalanie problemów edukacyjnych uczniów i sposobów rozwiązania, kontrola frekwencji, postępów w nauce, zachowania uczniów etc.) oraz brać udział w szkoleniowych radach pedagogicznych (zapoznanie nauczycieli/rodziców ze zwyczajami romskimi lub innej kultury). Natomiast współpraca z innymi instytucjami polega m.in. na: zbieraniu informacji o możliwości pomocy ze strony instytucji (MOPS, domy kultury, świetlice środowiskowe, organizacje pozarządowe etc., to zadanie wymaga czasu i przygotowania asystenta), współpracy z organizacjami pozarządowymi (informowanie ich o potrzebach rodzin odmiennych kulturowo, ułatwianie kontaktów), pomaganiu w pisaniu podań, reagowaniu na doniesienia w prasie (informowanie mediów np. o występach muzycznych dzieci, informowanie o przejawach dyskryminacji w mediach lub innych instytucjach publicznych). Specyfiką pracy asystenta z osobą bezrobotną karaną jest towarzyszenie jej w załatwianiu spraw urzędowych. Szczególnie jest to ważne w przypadku osób agresywnie reagujących 130

132 Scenariusze, metody i narzędzia pracy z poszczególnymi grupami osób długotrwale bezrobotnych... na niepowodzenia, a także osób, które długi pobyt w więzieniu nauczył bezradności lub które nie umieją posługiwać się nowoczesnymi urządzeniami Poradnictwo Cel poradnictwa Na sytuację zawodową danej osoby wpływa wiele różnych czynników, a przede wszystkim nierozwiązanych problemów. Problemy te mogą mieć naturę prawną, finansową, mieszkaniową, psychologiczną, rodzinną lub inną. W celu ich rozwiązania dana osoba może skorzystać z poradnictwa, które różni się od innych form wsparcia tym, że jest ukierunkowane na indywidualny problem, a przy tym jest bardziej dyrektywne (niż np. coaching), gdyż często polega na wskazaniu możliwej (czasami jedynej) drogi rozwiązania problemu. Celami poradnictwa jest: udzielenie informacji w przypadku, gdy brak informacji skutkuje tym, że dana osoba nie wie co zrobić z daną sprawą (np. informacja na temat możliwości i kolejnych kroków, które trzeba podjąć, aby uzyskać mieszkanie socjalne); wskazanie różnych możliwości rozwiązania danego problemu (np. porada od psychologa co zrobić w momencie, kiedy dana osoba zaczyna się złościć i reagować agresywnie lub jakie są formy dokształcenia zawodowego); pomoc w podjęciu decyzji (np. o wyborze zawodu, szkoły, w której ma uzupełniać kwalifikacje); diagnozowanie obecnego stanu klienta (np. diagnoza depresji, zaburzenia psychicznego, ale też określenie preferencji zawodowych). Celem ostatecznym poradnictwa jest tworzenie warunków do odzyskania lub uzyskania przez człowieka potrzebującego możliwości samodzielnego rozwiązywania problemu, podjęcia właściwych decyzji i ich realizacji, a także unikania w przyszłości działań, które prowadzą do problematycznej sytuacji życiowej Zakres poradnictwa W tabeli poniżej przedstawione zostały różnego rodzaju tematy poradnictwa wraz z przykładami zastosowania oraz wskazaniem osób, które taką usługę mogą świadczyć. 72 M. Jasnoch, Specjalistyczne poradnictwo rodzinne w Polsce, s. 5; ekspertyza dostępna na stronie WRZOS: [dostęp: ]. 131

133 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin Tabela 10. Rodzaje poradnictwa specjalistycznego Rodzaj i zakres poradnictwa Poradnictwo prawne w zakresie: prawa cywilnego, prawa rodzinnego, prawa ubezpieczeń, prawa pracy, prawo karne, prawa lokalowego i ochrony praw lokatorów. Poradnictwo psychologiczne szczególnie w zakresie wypracowania sposobów radzenia sobie przez osoby pozostające bez pracy z psychologicznymi następstwami bezrobocia i nieaktywności zawodowej, np. niska samoocena, niskie poczucie własnej wartości, początki stanu depresyjnego, problemy innych członków rodziny. Poradnictwo obejmuje również terapie (np. uzależnień, w zakresie stresu posttraumatycznego). Poradnictwo i doradztwo zawodowe w zakresie: wyboru zawodu; wyboru kierunku kształcenia i jego formy; określenia możliwości psychofizycznych do wykonywania wybranego zawodu; podjęcia decyzji o zmianie zawodu; informacji o możliwości samozatrudnienia i poszukiwania pracy; zapoznania ze sposobami prezentowania swoich możliwości i kontaktowania się z pracodawcą, sposobami poszukiwania pracy oraz możliwościami jakie oferuje rynek pracy. Przykład Uzyskanie informacji na temat zdobycia kopii świadectwa pracy w przypadku gdy firma - pracodawca już nie istnieje; Uregulowanie spraw majątkowych po zmarłych rodzicach, co będzie skutkowało uzyskaniem prawa do mieszkania (a tym samym przyznanie dodatku mieszkaniowego, zameldowania się w mieszkaniu). Wizyta psychologa w domu osoby, która od kilku tygodni nie wychodzi z domu, gdyż obawia się o swoje bezpieczeństwo; Wizyta u psychologa w przypadku, gdy matka nie wie co zrobić z agresją swego dziecka (przez co dziecko nie może uczęszczać do przedszkola). Określenie preferencji zawodowych osoby młodej, która nie ukończyła szkoły średniej i nie wie gdzie chciałaby pracować; Uzyskanie informacji na jaką pracę jest zapotrzebowanie w danym powiecie i określenie możliwości przekwalifikowania osoby po 45. roku życia, która nie może znaleźć pracy w zawodzie, który dotychczas wykonywała. Osoby/instytucje, które świadczą tego rodzaju poradnictwo Radcy prawni lub adwokaci lub studenci prawa w ramach: kancelarii prawnych, uniwersyteckich poradni prawnych, biur porad obywatelskich, organizacji pozarządowych, okręgowych inspektoratów pracy, gminnych centrów informacji, punktów informacji obywatelskich oraz w ramach ośrodków pomocy społecznej. Psychologowie i psychoterapeuci zatrudnieni w instytucjach pomocy i integracji społecznej lub w prywatnych praktykach, organizacjach pozarządowych. Doradcy zawodowi zatrudnieni w urzędach pracy, organizacjach pozarządowych. 132

134 Scenariusze, metody i narzędzia pracy z poszczególnymi grupami osób długotrwale bezrobotnych... Rodzaj i zakres poradnictwa Poradnictwo rodzinne/pedagogiczne obejmujące sprawy wychowawcze oraz relacje pomiędzy członkami rodziny, głównie dotyczy: trudności w postępowaniu z dziećmi; nieprawidłowych relacji rodzic dziecko; problemu rozwodu rodziców; zachowań destrukcyjnych dzieci (wagary, ucieczki, używki itp.); problemów rodzinnej opieki zastępczej. W ramach poradnictwa mogą być prowadzone terapie rodzinne oraz szkoły dla rodziców. Doradztwo ekonomiczno-finansowe obejmujące zarówno porady z zakresu zarządzania budżetem domowym (np. umiejętność racjonalnego wydawania pieniędzy, oszczędzanie, możliwość rozkładania niespłaconych należności na raty, przekazywanie wiedzy o instytucjach parabankowych) oraz wsparcie doradcze dla osób zainteresowanych założeniem własnej działalności gospodarczej lub spółdzielni socjalnej (w tym pomoc w opracowaniu biznesplanu, analiza potrzeb dotyczących planowanych usług, analiza ryzyka biznesowego itd.). Przykład Uczestnictwo matki samotnie wychowującej dziecko w warsztatach umiejętności rodziców samotnie wychowujących dzieci; Spotkania z pedagogiem dotyczące częstego opuszczania lekcji przez nastolatka skutkujące określeniem przyczyn jego zachowania; Terapia rodzinna pary, w której mąż jest bezrobotny od 2 lat i z tego powodu w rodzinie wybuchają konflikty, nieporozumienia między małżonkami oraz między ojcem a dorastającymi dziećmi. Zasięgnięcie porady u doradcy finansowego w przypadku, gdy dana osoba jest zadłużona w trzech różnych instytucjach parabankowych i wpadła w tzw. spiralę zadłużenia ; Pomoc udzielona przez specjalistę ds. spółdzielni socjalnych w analizie zapotrzebowania na usługi opiekuńcze, które osoby bezrobotne chcą oferować w ramach powstającej spółdzielni. Osoby/instytucje, które świadczą tego rodzaju poradnictwo Specjaliści ds. rodzin, psychologowie, pedagodzy. Doradca finansowy, doradca ds. przedsiębiorczości (w tym przedsiębiorczości społecznej) zatrudnieni w firmach prywatnych, organizacjach pozarządowych lub instytucjach pomocy i integracji społecznej w ramach projektów finansowanych z EFS. Opracowanie własne na podstawie: A. Kłos, S. Lipke, T. Musielski, J. Pauli, M. Sosnowski, Pakiet usług pomocy, op. cit Metody poradnictwa Podstawowym rozróżnieniem metod poradnictwa jest wsparcie indywidualne i grupowe. W ramach wsparcia indywidualnego odbywają się spotkania, rozmowy polegające na rozwiązywaniu konkretnego problemu danej osoby, czego przykładem może być prowadzenie sprawy odzyskania lokalu spółdzielczego, który został zabrany klientowi podczas odbywania kary w zakładzie karnym. Innym przykładem wsparcia indywidualnego jest informowanie klienta o jego uprawnieniach (np. w zakresie prawa pracy lub uprawnień przysługujących osobom niepełnosprawnym). Poradnictwo polega również na sporządzaniu opinii (np. prawnych, psychologicznych), wspólnym z doradcą pisaniu pism urzędowych (np. pozew rozwodowy) lub sporządzaniu innych dokumentów (np. CV, list motywacyjny, biznesplan spółdzielni socjalnej). Specyficznym rodzajem poradnictwa indywidualnego jest uczestnictwo w psychoterapii (np. dla osoby współuzależnionej). Poradnictwo grupowe obejmuje różne formy szkoleń, spotkań informacyjnych, w których uczestniczą osoby zainteresowane danym problemem są to np. warsztaty zarządzania 133

135 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin małym budżetem domowym, szkoły dla rodziców (dotyczące umiejętności wychowawczych), spotkania informacyjne na temat praw konsumenckich i instytucji parabankowych. Specjalnym rodzajem poradnictwa grupowego jest terapia rodzinna, w której mogą wziąć udział tylko małżonkowie lub wszyscy członkowie rodziny. Podstawowe zasady udzielania poradnictwa to 73 : Bezpłatność klient otrzymuje usługę niezależnie od posiadanych środków finansowych, bez względu na jego dochód i status materialny, bez konieczności ponoszenia jakichkolwiek opłat, np. administracyjnych; Poufność konsultacje prowadzone są w warunkach i na zasadach pełnej poufności, a dokumentacja powstała w wyniku świadczenia poradnictwa jest przechowywana w sposób uniemożliwiający dostęp osób niepowołanych. Jednocześnie klient musi być poinformowany o ograniczeniu zasady poufności w przypadku konieczności przekazania informacji o prowadzonej sprawie uprawnionym organom (prokuratura, sąd, policja) np. w przypadku ujawnienia przestępstwa; Profesjonalizm konsultacje prowadzą specjaliści, osoby kompetentne, o odpowiednich kwalifikacjach i umiejętnościach pozwalających na rzetelną i wyczerpującą pracę nad konkretnym zagadnieniem z uwzględnieniem możliwości percepcyjnych klienta; Etyka u podstaw poradnictwa leży pełne poszanowanie klienta, jego godności i autonomii, niezależnie od wartości czy metodologii stosowanej przez profesjonalistę; w trakcie współpracy nad poszukiwaniem możliwie najlepszych rozwiązań problemu, prowadzący poradnictwo uwzględnia niezależność klienta i jego prawo do podejmowania suwerennych decyzji; Dostępność każdemu klientowi zgłaszającemu chęć skorzystania z poradnictwa, udzielane jest ono w możliwie najkrótszym terminie, a w przypadku kryzysu zagrażającego zdrowiu lub życiu w trybie interwencyjnym. Realizacja tych zasad ma gwarantować osobie korzystającej z poradnictwa bezpieczeństwo emocjonalne Grupy wsparcia Cele grupy wsparcia Grupy wsparcia są rodzajem grup samopomocowych, dzięki którym osoby nieaktywne zawodowo mogą wspierać się w pokonywaniu problemów związanych z brakiem pracy. Podstawowym celem uczestnictwa w grupie jest możliwość podzielenia się swoimi doświadczeniami z innymi, wymiany informacji i pomysłów oraz zaoferowania wzajemnego wzmocnienia i wsparcia. Spotkanie osób, które w danym momencie przeżywają to samo, może pozytywnie wpłynąć na poczucie własnej wartości i samooceny, gdyż poprzez wysłuchanie historii innych osób, osoba bezrobotna 73 M. Jasnoch, Specjalistyczne poradnictwo, op. cit., s

136 Scenariusze, metody i narzędzia pracy z poszczególnymi grupami osób długotrwale bezrobotnych... dowie się, że nie tylko ona ma problem ze znalezieniem pracy. Poza tym poprzez wymianę doświadczeń można zdobyć wiedzę na temat poruszania się po rynku pracy oraz nabyć umiejętności radzenia sobie z problemem bezrobocia (np. poprzez aktywność wolontariacką, uprawianie ogródka). Uczestnictwo w grupie daje również możliwość spotkania się z innymi ludźmi, nawiązywania nowych kontaktów (co jest szczególnie ważne w przypadku osób, które czują się samotne, nowe w danym środowisku, np. osoby, które były w zakładzie karnym, cudzoziemcy) Zakres tematów poruszanych na grupach wsparcia Podczas spotkania grupy dozwolony jest właściwie każdy temat za wyjątkiem kwestii związanych z religią i polityką. Tematy nie muszą się wyłącznie koncentrować na bezrobociu i poszukiwaniu pracy, choć warto od tego zacząć. W grupach wsparcia najważniejsze jest spotkanie się z innymi ludźmi, wysłuchanie ich a także opowiedzenie o swoich doświadczeniach, podzielenie się wiedzą np. o tym w jaki sposób można radzić sobie z różnymi problemami. Tematy spotkań mogą dotyczyć: Problematyki pracy i jej braku np. historie zawodowe, przyczyny braku pracy, sposoby szukania pracy, różne rodzaje aktywności w czasie bezrobocia, praca idealna; Sposoby radzenia z emocjami np. z poczuciem bezradności, złością, strachem, samotnością, poczuciem winy; Radzenie sobie ze swoimi ograniczeniami np. niepełnosprawnością, chorobą, karalnością, brakiem znajomości języka polskiego; Problemy rodzinne np. problemy wychowawcze z dziećmi, problemy w relacjach z małżonkiem/partnerem, nadopiekuńczymi rodzicami; Radzenie sobie z problemami materialnymi np. sposoby na tańsze zakupy, sposoby na tanie posiłki; Sposoby spędzania wolnego czasu. Tematyka spotkań powinna być dostosowana do potrzeb danej grupy oraz jej specyficznych cech. Bowiem w grupach mogą uczestniczyć wszystkie osoby długotrwale bezrobotne lub można tworzyć grupy dla poszczególnych grup długotrwale bezrobotnych, np. osób bez doświadczenia zawodowego, bezrobotnych rodziców, niewidomych osób bezrobotnych, osób po 50. roku życia Metodyka prowadzenia grupy wsparcia Grupa wsparcia powinna liczyć od 7 do 12 osób. Grupy takie mogą być organizowane przez pracowników ośrodka pomocy społecznej (np. pracownik socjalny, konsultant, psycholog), innych instytucji pomocowych (centra integracji społecznej, kluby integracji społecznej, powiatowe centra pomocy rodzinie, organizacje pozarządowe) lub przez same osoby bezrobotne. Poniżej znajdują się podstawowe zasady organizowania i prowadzenia grup wsparcia w ramach programu pierwszego spotkania takiej grupy. 135

137 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin Tabela 11. Sposób i zasady prowadzenia grupy wsparcia Program pierwszego spotkania, które nie powinno trwać dłużej niż godzinę 1. Zacznijcie punktualnie. Będzie to dla wszystkich zainteresowanych sygnał, że muszą przyjść na czas na następne spotkanie. 2. Przedstaw się jako osoba, która wyszła z taką inicjatywą i wyjaśnij, że nie chciałbyś, aby grupa stała się stałym źródłem wsparcia dla Ciebie i wszystkich tu obecnych. 3. Podkreśl, że wszystko, co zostanie powiedziane na spotkaniu, musi tutaj pozostać, że o nikim, kogo tu widzicie i niczym, co tu usłyszycie, nie powinno się rozmawiać nigdzie i nigdy. Zaproponuj, żeby obecne osoby przedstawiając się posługiwały się po prostu imionami. 4. Wyjaśnij, że najprawdopodobniej wszystkim tu obecnym pomoże, kiedy nawzajem wysłuchacie, co jest powodem przyłączenia się do grupy, i że każda osoba mogłaby chyba przeznaczyć do pięciu minut na opowiedzenie o tym, co spowodowało, że postanowiła przyjść. Zaznacz, że nikt nie musi mówić tak długo, ale że każdy z Was, gdyby chciał, może mieć tyle czasu. Bądź przygotowany/a na to, żeby sam/a zacząć, podając swoje imię i opowiadając krótko własną historię. 5. Gdy wszyscy chętni podzielili się już opowieścią o sobie, wróć do jednej z tych osób, które nie chciały mówić, kiedy była ich kolej, i delikatnie spytaj, czy nie zrobiłaby tego teraz. Nie naciskaj na nikogo. Niech to będzie absolutnie jasne, że każdy jest miło widziany niezależnie od tego, czy w tej chwili jest gotów mówić o swojej sytuacji, czy nie. 6. Pomówcie teraz o pewnych regułach, które Twoim zdaniem powinny być przestrzegane w grupie [przykładowe reguły znajdują się poniżej]. Można przepisać je w paru kopiach i rozdać wszystkim uczestnikom: a. Nie radzić. Wszystkie osoby są zaproszone do dzielenia się własnymi doświadczeniami i tym, co pomaga im czuć się lepiej, ale żadna nie powinna radzić innej, co ma robić. Radzenie trzeba delikatnie wytknąć, jeżeli ktoś zacznie dawać upust takiej chęci. b. Prowadzenie grupy powinno być rotacyjne. Przejmowane, co tydzień przez inną osobę, która będzie prowadzić kolejne spotkanie. Prowadzący/a jest odpowiedzialna za rozpoczynanie spotkania o czasie, ustalenie tematu do omawiania, zarezerwowania paru minut pod koniec na sprawy organizacyjne i za wybór innego prowadzącego na następny tydzień, zanim zakończy spotkanie. c. Spotkania powinny trwać określoną ilość czasu (godzina dwie). Nikt z Was nie nastawia się na rozwiązanie wszystkich swoich problemów w ciągu jednego spotkania i ważne jest, żeby nie próbować tego robić. Spotkania powinny zaczynać się punktualnie i kończyć w zapowiedzianym czasie. Lepiej, żeby były za krótkie niż za długie. Uczestnicy mogą zdecydować się na ich przedłużenie później, jeżeli będą chcieli. d. Miejscem spotkania powinien być raczej neutralny lokal niż czyjeś mieszkanie, jeżeli taka możliwość w ogóle wchodzi w grę. W domu ciągle coś rozprasza uwagę. Poza tym powinno się unikać roli pana/i domu. Nie zajmujecie się dostarczaniem sobie nawzajem towarzyskiej rozrywki. Pracujecie razem jako równi partnerzy nad rozwiązaniem Waszego wspólnego problemu. Wiele różnych instytucji, a także kościołów udostępnia nieodpłatnie pomieszczenia na spotkania grupowe w godzinach wieczornych. e. Nie powinno być żadnego jedzenia, palenia papierosów ani picia napojów w trakcie spotkania. Wszystko to służy odwróceniu uwagi od tego, czym macie się zajmować. Takie rzeczy można udostępnić przed i po spotkaniu, jeżeli Twoja grupa uzna, że to ważne. Nigdy nie podawajcie alkoholu. Zniekształca uczucia i reakcje oraz utrudnia pracę, jaką macie do wykonania. f. Unikajcie mówienia o rzeczach zewnętrznych. To bardzo ważne, żeby zdobywać umiejętność koncentrowania się na sobie oraz własnych myślach, uczuciach i zachowaniach, a nie na przyczynach zewnętrznych swoich kłopotów. Nie da się na początku uniknąć tego, żeby trochę o tym mówić, ale każdy z Was, gdy dzieli się swoimi zwierzeniami, powinien starać się ograniczać takie wątki do niezbędnego minimum. g. Żaden z Was nie powinien być krytykowany za to, co zrobił albo czego nie zrobił, zarówno wtedy, gdy jest obecny, jak i wówczas, gdy zwraca się do siebie nawzajem o informacje zwrotne, nie powinno się udzielać ich z własnej chęci. Podobnie jak na radzenie, w grupie wsparcia nie ma miejsca na krytykę. h. Trzymajcie się wybranego tematu. 7. Razem przedyskutujcie reguły Waszego funkcjonowania jako grupy. Grupa może zdecydować się, że raz w miesiącu zostaje o kwadrans dłużej, żeby załatwić sprawy organizacyjne lub wprowadzić zmiany w trybie spotkań, przedyskutować, jak sprawdzają się reguły czy jakiekolwiek inne problemy. 8. Zapytaj, czy ktoś byłby gotów poprowadzić grupę w przyszłym tygodniu. 9. Upewnijcie się, gdzie grupa spotyka się w przyszłym tygodniu, i zdecydujcie czy na przekąszenie czegoś i napicie się przeznaczyć czas przed spotkaniem czy po nim. 10. Uzgodnijcie czy trzeba zaprosić więcej osób, żeby się przyłączyły do Waszej grupy, może jeszcze gdzieś o tym ogłosić, czy też obecne osoby mogłyby przyprowadzić inne. Na podstawie książki Robin Norwood, Women Who Love Too Much. Pocket Books, New York 1989, s opracowała Anna Dodziuk. 136

138 Scenariusze, metody i narzędzia pracy z poszczególnymi grupami osób długotrwale bezrobotnych Zapewnienie opieki nad osobą zależną Cel Osoby, które w związku z koniecznością sprawowania opieki na dziećmi, osobami niepełnosprawnymi lub osobami starszymi mają trudności w aktywizacji zawodowej na każdym jej etapie. Celem usługi polegającej na opiece nad dzieckiem, osobą niepełnosprawną lub starszą (wymagającą opieki) jest umożliwienie aktywizacji zawodowej na każdym etapie, czyli nie tylko w momencie znalezienia zatrudnienia, ale przede wszystkim podczas poszukiwania pracy, czy w sytuacji, gdy dana osoba chce uzupełniać swoje kwalifikacje, chodzić na szkolenia Zasady i metody zapewnienia opieki nad osobą zależną Ważne jest, aby opiekunowie zajmujący się osobami zależnymi gwarantowali bezpieczeństwo w czasie, gdy np. samotna matka, matka dziecka niepełnosprawnego lub osoba zobowiązana do opieki nad swoim starszym rodzicem bądź babcią, uczestniczą w szkoleniach, zajęciach Klubu Pracy czy w grupie wsparcia, a także gdy przygotowują się do rozmowy o pracę i na nią idą. Taka opieka będzie również potrzebna w przypadku, gdy dana osoba znajdzie pracę, a nie może zapewnić opieki np. nad dzieckiem w żłobku, przedszkolu, gdyż pracuje w godzinach, kiedy te placówki nie funkcjonują (np. jest to praca zmianowa lub w miejscach, które są czynne w godzinach popołudniowych lub wieczornych). Wsparcie w celu zapewnienia opieki nad osobą zależną obejmuje nie tylko samą usługę opiekuńczą, ale również przekonanie osoby bezrobotnej, że znalezienie rozwiązania tego problemu jest możliwe (nawet gdy na wsi nie ma żłobka czy przedszkola) i wspólne poszukiwanie różnych rozwiązań, np. możliwość zaangażowania do opieki innych członków rodziny, opieka w ramach pomocy sąsiedzkiej lub banku czasu. Innymi realizatorami usługi mogą być 74 : żłobek, przedszkole lub inna instytucja wykonująca tego typu usługi, prowadzona przez podmioty publiczne (gminy) i niepubliczne (organizacje pozarządowe) oraz inne podmioty uprawnione do prowadzenia tego typu działalności; agencje usług socjalnych lub inny podmiot, którego działalność statutowa obejmuje świadczenie usług opiekuńczych i pielęgnacyjnych w domu klienta; osoby świadczące usługi opiekuńcze (lub specjalistyczne usługi opiekuńcze) zatrudnione na podstawie stosunku pracy lub na podstawie umowy cywilno-prawnej (umowa zlecenia) przez ośrodek pomocy społecznej Mediacje Cel mediacji Mediacje są sposobem rozwiązywania konfliktów lub sporów, czyli przydają się wszędzie tam, gdzie występują problemy w relacjach między osobą bezrobotną a członkiem/członkami jej 74 A. Kłos, S. Lipke, T. Musielski, J. Pauli, M. Sosnowski, Pakiet usług pomocy, op. cit., s

139 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin rodziny lub inną osobą, która ma wpływ na jej sytuację psycho-społeczną. Sytuacje konfliktowe, brak możliwości dogadania się z kimś ma wpływ na sytuację zawodową, gdyż utrudnia normalne funkcjonowanie, może prowadzić do chorób lub zaburzeń psychicznych (nerwice, depresje) lub uzależnień. Przede wszystkim jednak niemożność dojścia do porozumienia może utrudniać poszukiwanie pracy, szczególnie jeśli chodzi o zapewnienie opieki nad osobą zależną. Mediacje mogą być również sposobem na zapobieżenie powrotu do zakładu karnego osoby, która była karana, a popełniła jakieś przewinienie. Cele mediacji to: określenie kwestii spornych, zmniejszenie barier komunikacyjnych, opracowanie propozycji rozwiązań, osiągnięcie dobrowolnego, obustronnie korzystnego rozwiązania konfliktu. W efekcie mediacji często dochodzi do zrozumienia drugiej strony i wypracowania ugody (w niektórych spornych sprawach). Uczestnicy mediacji muszą samodzielnie (choć przy wsparciu mediatorów) wypracować kształt porozumienia, ponieważ to oni będą potem je realizować. Mediacje są wskazane tylko wtedy, gdy obie strony nie mogą dogadać się samodzielnie, gdyż negocjacje wywołują tak wielkie emocje, że bez mediatora trudno rozmawiać Zakres mediacji Wyróżnianych jest kilka rodzajów mediacji: Cywilne prowadzone pomiędzy osobami fizycznymi, pomiędzy osobami fizycznymi a podmiotami gospodarczymi lub innymi pomiotami, w zakresie: sporów o zapłatę, podziału majątku dorobkowego, podziału współwłasności, podziału spadku, kontraktów menedżerskich oraz w innych sprawach wnoszonych do sądów cywilnych. Rodzinne pomiędzy rodzicami, w zakresie rozwodu, separacji, ustalania kontaktów z dziećmi (konstruowanie planów wychowawczych), alimentacji, ustalania zasad kontaktu z małoletnimi dziećmi, ustalania zasad kontaktu pomiędzy rodzicami i innych spraw wnoszonych do sądów rodzinnych i nieletnich. Gospodarcze mediacje prowadzone pomiędzy podmiotami gospodarczymi, w zakresie rozwiązywania konfliktów dotyczących m.in. sporów o zapłatę, wykonywania zobowiązań umownych, podziału spółek, nieuczciwej konkurencji, praw autorskich oraz innych kwestii w obrębie sporów wnoszonych do sądów gospodarczych. W sprawach karnych dotyczą relacji pomiędzy ofiarą, a sprawcą, który działał na szkodę ofiary. Ideą tych mediacji jest naprawienie wyrządzonej szkody przez sprawcę. W sprawach nieletnich dotyczą nieletnich sprawców czynów karalnych. Z zakresu prawa pracy mediacje prowadzone pomiędzy pracownikiem a pracodawcą, w zakresie sporów o przywrócenie do pracy, odszkodowanie, mobbing, kontrakty menedżerskie, równe traktowanie w zatrudnieniu oraz w innych sprawach wnoszonych do sądów pracy.

140 Scenariusze, metody i narzędzia pracy z poszczególnymi grupami osób długotrwale bezrobotnych... Mediacje społeczne dotyczą konfliktów pomiędzy różnymi grupami społecznymi np. spory sąsiedzkie, konflikty pomiędzy mieszkańcami, a instytucją publiczną. Mediacje szkolne rozwiązywanie sporów w szkołach, w placówkach opiekuńczo- -wychowawczych, resocjalizacyjnych, w relacjach uczeń-nauczyciel, nauczyciel-nauczyciel, wychowawca-grupa. Mediacje rówieśnicze rozwiązywanie sporów pomiędzy grupami rówieśników w szkołach w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, resocjalizacyjnych. W kontekście aktywizacji zawodowej najważniejsze wydają się być mediacje rodzinne, które mogą być stosowane pomiędzy samotną matką a ojcem dziecka lub innymi członkami rodziny (np. jej rodzicami, rodzeństwem, teściami) w celu ustalenia podziału opieki nad dzieckiem, szczególnie podczas, gdy ona będzie uczęszczać na kursy, do szkoły lub chce szukać pracy. Mediacje rodzinne mogą być też potrzebne pomiędzy dorosłym dzieckiem a jego rodzicami, aby poprawiły się ich relacje, aby rodzice wspierali młodą osobę w podejmowaniu różnych aktywności, ale również aby dziecko miało obowiązki w domu, zarobione pieniądze przeznaczało nie tylko na własne potrzeby i rozrywki, ale również dokładało do utrzymania gospodarstwa domowego, tj. opłat za mieszkanie, jedzenie. Warto pamiętać, że to, co odróżnia mediacje rodzinne od terapii rodzinnej lub małżeńskiej to fakt, że celem mediacji jest osiągnięcie porozumienia, a celem terapii jest zmiana zaburzonego (nieprawidłowego, wadliwego) funkcjonowania rodziny. Terapeuta często odwołuje się do przeszłości, zachęcając do poszukiwania w niej źródła konkretnych postaw i zachowań. W terapii bardzo dużą uwagę przykłada się do emocji, poszukuje się ich przyczyn i zajmuje ich konsekwencjami, natomiast mediator podczas mediacji jedynie ułatwia komunikację pomiędzy osobami mediującymi. Mediacje cywilne natomiast mogą być stosowane wobec osób, które są zaangażowane w spory spadkowe lub mają niespłacone zobowiązania. Takie spory mogą angażować na tyle, że mogą utrudniać uczestnictwo w szkoleniach (np. ciągnące się sprawy sądowe) lub u niektórych osób może to ich na tyle pochłaniać, że nie widzą przestrzeni na inne czynności, cele, np. oczekiwanie na spadek, który ma rozwiązać problemy mieszkaniowe lub finansowe. Mediacje w sprawach karnych są szczególnie ważne w przypadku osób, które były karane i chcą naprawić wyrządzone krzywdy, co jest elementem resocjalizacji, a także może przyczynić się do podniesienia samooceny u byłego więźnia. Takie mediacje są również pomocne w przypadku, gdy popełni on niewielkie wykroczenie i zamiast iść ponownie do więzienia (nawet na krótko) może załatwić daną sprawę dzięki mediacjom. Również w przypadku młodych osób, które wchodzą w konflikt z prawem warto jest zastosować mediację (jeśli jest to możliwe), która doprowadzi do ugody, co uchroni przed wpisem o karalności w życiorysie danej osoby, co mogłoby jej utrudnić podjęcie pracy. 139

141 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin Z kolei mediacje szkolne, rówieśnicze lub dla nieletnich są istotne w przypadku, gdy osoba bezrobotna ma problemy wychowawcze z dzieckiem, które również mogą ograniczać jej aktywność zawodową. Mediacji nie powinno się stosować w następujących sytuacjach: Kiedy w rodzinie ma miejsce długotrwała przemoc. Kiedy jedna z osób lub obydwie są uzależnione od alkoholu lub narkotyków. Kiedy jakieś niedawne traumatyczne przeżycia i bardzo silne emocje uniemożliwiają efektywne uczestniczenie w mediacji jednej lub obu stronom konfliktu. Kiedy któraś ze stron cierpi na chorobę psychiczną lub silne zaburzenia emocjonalne. Kiedy ktoś chce wykorzystać mediację do zaognienia konfliktu lub posłużyć się nią do osiągnięcia jakichś ukrytych celów (np. zdobycia informacji, dokumentów, uzyskania zgody drugiej strony na jakieś rozwiązanie, ukrywając przy tym swoje prawdziwe intencje). Kiedy różnica sił między stronami konfliktu sprawia, że w praktyce nie jest możliwe osiągnięcie porozumienia korzystnego dla obydwu stron Zasady i przebieg mediacji Przed rozpoczęciem mediacji mediator zwykle spotyka się z dwiema stronami osobno, aby każda z nich przedstawiła swój punkt widzenia. Ponieważ każdy widzi inaczej zarówno przyczyny, jak i dalsze możliwości rozwoju sytuacji rozmowa na ten temat zajmuje sporo czasu. Mediatorzy muszą usłyszeć co każda ze stron czuje i ma do powiedzenia oraz co uważa za najważniejsze. Poznają oni także obie osoby od strony emocjonalnej i charakterologicznej. Nieodłączną częścią pierwszego spotkania jest wypowiedzenie wszelkich żalów, gdyż jest to niezbędne, by mogło dojść do gotowości wysłuchania drugiej strony oraz do podjęcia rozmowy. Jest to ważne również dlatego, że ukryte, niewyartykułowane emocje utrudniają, a nawet potrafią zablokować proces porozumienia. W trakcie pierwszego spotkania mediatorzy informują również o przebiegu i zasadach mediacji, ustalają, czy sprawa może być rozwiązana na drodze mediacji oraz potwierdzają dobrowolny udział w rozmowach. Na pierwszym spotkaniu obie strony muszą ustalić wspólny cel lub zgodzić się na ten, który został zaproponowany na spotkaniach konsultacyjnych. Następnie za pomocą mediatora strony ustalają co każde z nich zrobi, aby ten cel osiągnąć. Spotkania mediacyjne trwają od jednej do czterech godzin. Na ogół potrzebne są dwa do pięciu spotkań. Po każdym spotkaniu mediatorzy podsumowują wiedzę jaką uzyskali oraz określają tematy wymagające dalszych mediacji. Mogą również zaproponować pracę domową, która zwykle polega na przemyśleniu i zaproponowaniu rozwiązań będących punktem wyjścia do rozmów podczas kolejnej sesji mediacyjnej. Proces mediacyjny kończy się spisaniem i podpisaniem ugody, do której przestrzegania dobrowolnie zobowiązują się obie strony. 140

142 Scenariusze, metody i narzędzia pracy z poszczególnymi grupami osób długotrwale bezrobotnych... Podstawowe zasady mediacji to: Dobrowolność nikt nie może przymusić nikogo do uczestnictwa w mediacji ani zawarcia porozumienia (ani sąd, ani mediator, ani druga strona), gdyż będzie to proces nieskuteczny porozumienie nie zostanie osiągnięte lub nawet wypracowana, ugoda nie będzie przestrzegana; zasada dobrowolności zakłada również możliwość wycofania się z procesu na każdym jego etapie. Bezstronność mediatora mediator nie powinien przychylać się do stanowiska żadnej ze stron, sprzyjać żadnej ze stron. Neutralność mediatora mediator nie może proponować żadnych rozwiązań, nie może narzucać swojego systemu wartości ani udzielać rad, przekonywać i wyrażać własnego zdania w sprawach, które podlegają mediacji. Nie może też oceniać składanych przez strony propozycji, jedyna odpowiedzialność za rozwiązanie konfliktu oraz za dotrzymywanie porozumienia spoczywa na stronach. Neutralność oznacza również, że mediator akceptuje wszelkie rozwiązania (w tym również brak porozumienia). Poufność mediacje odbywają się za zamkniętymi drzwiami, co oznacza, że to, co jest powiedziane podczas sesji nie powinno wychodzić poza te drzwi bez zgody stron. Mediator ma obowiązek zachowania w tajemnicy faktów, o których dowiedział się w związku z prowadzeniem mediacji, chyba że strony zwolnią go z tego obowiązku. Tajemnicą objęte są również dokumenty przekazane przez strony mediatorowi. Nie mogą być one przekazywane żadnej instytucji ani osobie prywatnej. Wyjątkiem są przypadki, gdy w trakcie mediacji wychodzi na jaw poważne przestępstwo czy zamiar jego popełnienia (wtedy mediator ma prawo powiadomić stosowne instytucje). Profesjonalizm mediatora mediator powinien mieć wiedzę w dziedzinie komunikacji i rozwiązywania konfliktów, znać techniki mediacyjne, przestrzegać procedur mediacyjnych. Mediatora obowiązuje stałe poszerzanie wiedzy i umiejętności posługiwania się nią dla dobra stron oraz troska o przestrzeganie zasad etyki zawodowej. Przestrzeganie tych zasad daje gwarancję, że proces mediacji będzie rzetelnie przeprowadzony oraz chroni jego uczestników przed nieporozumieniami i zbytnim obciążeniem emocjonalnym Zatrudnienie socjalne Cele zatrudnienia socjalnego Zatrudnienie socjalne jest połączeniem wykonywania pracy z nabywaniem kompetencji społecznych i kwalifikacji zawodowych. Jego celem jest umożliwienie zdobywania doświadczenia zawodowego osobom, które mają trudności z wejściem na rynek pracy 75. Dotowanie miejsc 75 Kategorie osób, które podlegają zatrudnieniu socjalnemu zostały wyszczególnione w podrozdziale Instytucje zatrudnienia socjalnego i ekonomii społecznej, a także w Ustawie z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym (Dz. U. nr 122 poz. 1143). W ustawie przedstawione są szczegółowe zasady zatrudnienia socjalnego. 141

143 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin pracy czy też ich finansowanie ma za zadanie reintegrację zawodową osób, które z różnych powodów znalazły się w trudnej sytuacji, ale chcą powrócić do pracy. Jest to również jeden z etapów ich powrotu na tzw. otwarty (czyli nie dotowany) rynek pracy. Formy zatrudnienia socjalnego Podstawowe formy pomocy zatrudnienia socjalnego to: zajęcia prowadzone przez centra integracji społecznej, zajęcia w klubach integracji społecznej, zatrudnienie wspierane. 142 Centrum integracji społecznej prowadzi reintegrację społeczną i zawodową osób wykluczonych społecznie, czyli zajęcia mające na celu: kształcenie umiejętności pozwalających na pełnienie ról społecznych i osiąganie pozycji społecznych dostępnych osobom niepodlegającym wykluczeniu społecznemu, nabywanie umiejętności zawodowych oraz przyuczenie do zawodu, przekwalifikowanie lub podwyższanie kwalifikacji zawodowych, naukę planowania życia i zaspokajania potrzeb własnym staraniem, zwłaszcza przez możliwość osiągnięcia własnych dochodów przez zatrudnienie lub działalność gospodarczą, uczenie umiejętności racjonalnego gospodarowania posiadanymi środkami pieniężnymi. Uczestnicy CIS biorą udział w pracach centrum i otrzymują świadczenie integracyjne. Przysługuje im też jeden posiłek dziennie. W klubach integracji społecznej podejmowane są działania mające na celu pomoc w znalezieniu pracy na czas określony lub na czas wykonania określonej pracy, w pełnym lub niepełnym wymiarze czasu pracy, u pracodawców, wykonywania usług na podstawie umów cywilnoprawnych oraz przygotowania do podjęcia zatrudnienia. Poza tym kluby inicjują działalność samopomocową w zakresie zatrudnienia, spraw mieszkaniowych i socjalnych. Organizują również prace społecznie użyteczne (to prace wykonywane przez bezrobotnych bez prawa do zasiłku, w wymiarze do 10 godzin w tygodniu, organizowane przez gminę w jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej, organizacjach lub instytucjach zajmujących się pomocą charytatywną lub na rzecz społeczności lokalnej) oraz roboty publiczne (to zatrudnienie bezrobotnego w okresie do 12 miesięcy przy wykonywaniu prac organizowanych przez gminy, organizacje pozarządowe i inne podmioty, jeżeli prace te są dofinansowane ze środków np. samorządu terytorialnego, budżetu państwa, funduszy celowych; w ramach robót publicznych gminy organizują np. prace porządkowe, konserwatorskie i remontowe itp.). Natomiast zatrudnienie wspierane polega na refundacji przez urząd pracy określonego procentu wynagrodzenia osoby, która wcześniej uczestniczyła w zajęciach CIS. Wynagrodzenie jest refundowane przez 12 miesięcy jej zatrudnienia (100% w pierwszych 3 miesiącach, 80% w kolejnych 3 miesiącach i 60% w pozostałych 6 miesiącach). Pracodawca lub centrum integracji społecznej zobowiązuje się zatrudnić takiego pracownika przez okres nie krótszy niż 12 miesięcy. Urząd może również wspomóc finansowo

144 Scenariusze, metody i narzędzia pracy z poszczególnymi grupami osób długotrwale bezrobotnych... uczestników centrum integracji w zakładaniu spółdzielni socjalnej. Wsparcie polega na refundacji 80% kosztów pomocy prawnej, konsultacji i doradztwa w podjęciu działalności Udzielanie świadczeń finansowych i rzeczowych jako działania wspierające Cele udzielania świadczeń finansowych i rzeczowych Podstawowym celem świadczeń materialnych w przypadku osób długotrwale bezrobotnych jest umożliwienie im funkcjonowania, czyli zapewnienia podstawowych warunków do życia lub uzupełnienia dochodu. Zapewnienie podstawowych potrzeb, tj. jedzenia, mieszkania (w formie pobytu w schronisku lub dofinansowanie do opłat za czynsz), odzieży jest niezbędnym minimum do tego, aby osoba bezrobotna mogła podjąć aktywizację zawodową. Wsparcie materialne jest również ważne w odniesieniu do członków rodziny osoby długotrwale bezrobotnej, szczególnie w przypadku dzieci, które nie mogą być pozbawione jedzenia, mieszkania i innych potrzeb z powodu bezrobocia rodziców lub jednego z nich. Jednakże warunkiem uzyskania tych świadczeń powinno być podejmowanie aktywności zmierzającej do podjęcia pracy lub zapewnienia innego źródła dochodu, który byłby wystarczający dla zapewnienia podstawowych potrzeb osoby lub rodziny. Wsparcie w ramach pomocy społecznej służy zapewnieniu tych podstawowych potrzeb, natomiast niemniej ważne jest wsparcie finansowe, które można otrzymać z urzędu pracy i jest ono skierowane bardziej na refundację lub dofinansowanie kosztów związanych z podjęciem zatrudnienia, szkolenia stażu lub innych form aktywizacyjnych. W przypadku, gdy dana osoba nie podejmuje takiej aktywności możliwe jest odmówienie przyznania świadczeń, uchylenie decyzji o przyznaniu świadczenia lub wstrzymanie świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej. Według art. 11 ustawy o pomocy społecznej odmowa jest możliwa w przypadku: braku współdziałania osoby lub rodziny z pracownikiem socjalnym lub asystentem rodziny w rozwiązywaniu trudnej sytuacji życiowej, odmowy zawarcia kontraktu socjalnego, niedotrzymywania jego postanowień, nieuzasadnionej odmowy podjęcia zatrudnienia, innej pracy zarobkowej przez osobę bezrobotną, nieuzasadnionej odmowy podjęcia lub przerwania szkolenia, stażu, przygotowania zawodowego w miejscu pracy, wykonywania prac interwencyjnych, robót publicznych, prac społecznie użytecznych, odmowy lub przerwania udziału w działaniach w zakresie integracji społecznej realizowanych w ramach Programu Aktywizacja i Integracja, nieuzasadnionej odmowy podjęcia leczenia odwykowego w zakładzie lecznictwa odwykowego przez osobę uzależnioną. 143

145 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin Celem odmowy świadczeń jest niejako wymuszenie aktywności, ale też ukrócenie praktyk wyłudzania świadczeń przez osoby faktycznie do tego nieuprawnione, np. osoby osiągające dochód z pracy w szarej strefie Zakres świadczeń Różnorodne rodzaje wsparcia finansowego dla osób długotrwale bezrobotnych, które można uzyskać z ośrodków pomocy społecznej oraz urzędów pracy (po spełnieniu określonych warunków) jest przedstawione w tabeli poniżej 76. Podstawowe rodzaje wsparcia to finansowe i rzeczowe, z tym że wsparcie finansowe można uzyskać bezpośrednio (pieniądze przekazywane bezrobotnemu) lub pośrednio (pieniądze przekazywane innej instytucji lub pracodawcy, który decyduje się zatrudnić osobę bezrobotną). Tabela 12. Wsparcie finansowe i rzeczowe skierowane do osób bezrobotnych (bezpośrednio i pośrednio) Rodzaj wsparcia Finansowe bezpośrednie Rzeczowe Ośrodki pomocy społecznej, powiatowe centra pomocy rodzinie zasiłek okresowy z powodu bezrobocia, zasiłek celowy, pomoc na ekonomiczne usamodzielnienie się posiłki, odzież Powiatowy urząd pracy stypendia w okresie odbywania szkolenia, przygotowania zawodowego dorosłych, stażu, studiów podyplomowych oraz w okresie nauki w szkole ponadgimnazjalnej dla dorosłych albo w szkole wyższej, gdzie bezrobotny bez kwalifikacji studiuje w formie studiów niestacjonarnych; refundacja kosztów opieki nad dzieckiem dla osoby bezrobotnej, która podjęła pracę, została skierowana na szkolenie, staż lub przygotowanie zawodowe dorosłych, a która samotnie wychowuje co najmniej jedno dziecko do 7. roku życia; refundacja kosztów studiów podyplomowych; zwrot kosztów przejazdu z miejsca zamieszkania i powrotu do miejsca zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej lub przez okres odbywania u pracodawcy stażu, przygotowania zawodowego dorosłych lub odbywania zajęć z zakresu poradnictwa zawodowego; zwrot kosztów zakwaterowania osobie, która na podstawie skierowania powiatowego urzędu pracy podjęła zatrudnienie lub inną pracę zarobkową, staż, przygotowanie zawodowe dorosłych poza miejscem zamieszkania; dofinansowanie do podjęcia działalności gospodarczej; pożyczki na podjęcie działalności gospodarczej; bony: szkoleniowy, zatrudnieniowy, na zasiedlenie oraz stażowy 76 Szczegółowe warunki uzyskania świadczeń są określone w ustawie o pomocy społecznej (op. cit.) i ustawie o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (op. cit.). 144

146 Scenariusze, metody i narzędzia pracy z poszczególnymi grupami osób długotrwale bezrobotnych... Rodzaj wsparcia Finansowe niebezpośrednie Ośrodki pomocy społecznej, powiatowe centra pomocy rodzinie opłacanie składki na ubezpieczenie zdrowotne za osoby, które nie są uprawnione z innych tytułów Powiatowy urząd pracy refundacja (dla pracodawcy) kosztów wyposażenia i doposażenia stanowiska pracy dla skierowanego bezrobotnego; jednorazowe refundowanie dla pracodawcy poniesionych kosztów z tytułu opłaconych składek na ubezpieczenia społeczne w związku z zatrudnieniem skierowanego bezrobotnego; sfinansowanie kosztów zorganizowanego przejazdu bezrobotnych i poszukujących pracy, skierowanych przez powiatowy urząd pracy do udziału w targach pracy i giełdach pracy jakie są organizowane na terenie innego powiatu przez wojewódzki urząd pracy; zwrot pracodawcy, który zatrudnił w ramach prac interwencyjnych, robót publicznych skierowanych bezrobotnych, części kosztów poniesionych na wynagrodzenia, nagrody oraz składki na ubezpieczenia społeczne skierowanych bezrobotnych; grant na telepracę dla pracodawców, którzy chcą zatrudnić osobę bezrobotną opiekującą się osobą zależną; refundacja dla pracodawcy kosztów poniesionych na składki na ubezpieczenia społeczne należne od pracodawcy za skierowanych do pracy bezrobotnych do 30. roku życia, którzy podejmują zatrudnienie po raz pierwszy w życiu; dofinansowanie dla pracodawcy wynagrodzenia za zatrudnienie skierowanego bezrobotnego, który ukończył 50. rok życia; pożyczki na utworzenie miejsca pracy dla osoby bezrobotnej; środki z Krajowego Funduszu Szkoleniowego przyznane pracodawcy na sfinansowanie kosztów kształcenia ustawicznego. Opracowanie własne Zapamiętaj Każda osoba ze względu na swoje wcześniejsze doświadczenie wymaga indywidualnego podejścia. Celem szeroko pojętej pracy socjalnej (nie zastrzeżonej tylko i wyłącznie dla pracowników socjalnych) z osobami długotrwale bezrobotnymi jest doprowadzenie ich do gotowości do szukania, podjęcia i utrzymania pracy. Scenariusze pracy z poszczególnymi grupami osób bezrobotnych są schematami mającymi ułatwić określenie ścieżki aktywizacyjnej. Każdorazowo powinny być poprzedzone dokładną diagnozą problemów danej osoby. Osoby bezrobotne nie powinny być kierowane do wszystkich dostępnych form wsparcia, a tylko do tych, które są odpowiednie do ich problemów. Pytania i zadania kontrolne Wybierz jedną z osób długotrwale bezrobotnych, którą wspierasz w ramach swojej pracy i spróbuj zastosować scenariusz przeznaczony dla tej grupy, do której ta osoba należy. Zastanów się, które z opisanych w rozdziale form wsparcia stosujesz w swojej pracy? A które z nich chciał(a)byś stosować? Które z tych form wsparcia są najbardziej potrzebne twoim klientom? Literatura 1. A. Kłos, S. Lipke, T. Musielski, J. Pauli, M. Sosnowski, Pakiet usług pomocy i integracji społecznej dla osób pozostających bez pracy, WRZOS, Warszawa 2013 (opracowanie w ramach projektu Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej ). 2. D. Polakowski, Determinanty funkcjonowania osoby pozostającej bez pracy oraz uwarunkowania współpracy z pracownikiem socjalnym, Ekspertyza w ramach projektu Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej, WRZOS, Warszawa

147

148 4. EWALUACJA WSPARCIA DLA OSÓB DŁUGOTRWALE BEZROBOTNYCH Coraz częściej mówi się, że udzielane wsparcie powinno być skuteczne, trafne, przynosić trwałe rezultaty, być użyteczne dla osób, do których jest skierowane, a także jak najmniej kosztochłonne i biorące pod uwagę długotrwałe skutki, czyli oddziaływanie zarówno na samych odbiorców działań, a także na ich otoczenie. Są to kryteria wsparcia, które mogą być zmierzone za pomocą ewaluacji działań skierowanych do osób długotrwale bezrobotnych. Ewaluacja może być przeprowadzana przez pracowników socjalnych lub innych pracowników instytucji zajmujących się wsparciem dla osób długotrwale bezrobotnych, a także przez ewaluatorów zewnętrznych. Wybór rodzaju ewaluacji zależy od jej celu oraz możliwości wykorzystania jej wyników Wymiary i kryteria ewaluacji Ewaluacja ma co najmniej trzy wymiary tj. jednostkowy, instytucjonalny oraz systemowy. Ewaluacja w wymiarze jednostkowym jest sprawdzaniem postępów w trakcie całego procesu aktywizacji zawodowej osoby długotrwale bezrobotnej, czyli od diagnozy, poprzez ustalenie celu i korzystania z kolejnych form wsparcia do momentu podjęcia pracy. W tym wymiarze ewaluacja jest jednym z nierozłącznych metod pracy z osobą bezrobotną, gdyż jest ona konieczna zarówno w procesie coachingu, treningu pracy czy podczas asystentury, gdzie na bieżąco ocenia się postępy danej osoby i formułuje działania naprawcze lub pogłębia diagnozę, gdy kolejne wyznaczane działania nie przynoszą oczekiwanego skutku. Ewaluacja w wymiarze instytucjonalnym oznacza przyjrzenie się organizacji wsparcia w danej instytucji, a także sposobu świadczenia i jakości udzielanego wsparcia przez tę instytucję. Najszerszy kontekst ma ewaluacja w wymiarze systemowym, gdyż uwzględnia całą politykę zatrudnienia, wszystkie instytucje i współpracę pomiędzy nimi, która przyczynia się lub nie do tego, że po pierwsze istnieje bezrobocie długotrwałe oraz, że osoby długotrwale bezrobotne w końcu podejmują zatrudnienie. System może być ujmowany jako system 147

149 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin lokalny (ograniczający się do powiatu) lub regionalny, wojewódzki czy ogólnopolski, europejski lub nawet ogólnoświatowy. Wymiary ewaluacji można również tworzyć poprzez kryteria, które są najczęściej stosowane w tym procesie, a są to: trafność, skuteczność, efektywność, trwałość i użyteczność 77. W poniższej tabeli przedstawione zostały przykładowe pytania (cele), które można stawiać realizując ewaluację w danym wymiarze i biorąc pod uwagę dane kryterium. Tabela 13. Kryteria i wymiary ewaluacji w obszarze zwalczania problemu długotrwałego bezrobocia Kryterium System pomocy osobom bezrobotnym długotrwale na poziomie krajowym Czy cele krajowej strategii zatrudnienia są dostosowane do przyczyn długotrwałego bezrobocia? Czy w rezultacie podjętych działań zmniejszona została stopa bezrobocia w powiecie? Czy użyte zasoby (finansowe, instytucjonalne, kadrowe) były wystarczające do rozwiązania problemu bezrobocia długotrwałego? Działanie instytucji Klient Trafność czy cele są dopasowane do problemów? Czy OPS ma wyznaczone cele związane z problemami osób długotrwale bezrobotnych? Czy ustalone cele pomocy są adekwatne do problemów osoby bezdomnej, która jest długotrwale bezrobotna? Skuteczność czy są osiągane wyznaczone cele i rezultaty? Czy została zmieniona organizacja pracy w PUP? Czy podjęte działania doprowadziły do podjęcia zatrudnienia? Efektywność czy nakłady na działania były optymalne w stosunku do osiągniętych rezultatów? Czy osiągnięte rezultaty (np. zmiana organizacji pracy w OPS) została osiągnięta dzięki najniższym kosztom (np. porównanie kosztów ekspertyzy dot. zmiany organizacji pracy w OPS z kosztami zatrudnienia specjalisty ds. organizacyjnych) czy wprowadzone zmiany przyniosły oszczędności? Czy klienci instytucji są zadowoleni z wprowadzanych zmian organizacyjnych, czy według nich są one funkcjonalne? Czy wykorzystano wszelkie dostępne zasoby jednostki/ rodziny/środowiska, a także instytucji pomocy i systemu do rozwiązania problemu bezrobocia danej osoby? Użyteczność czy klienci/użytkownicy są zadowoleni z podjętych działań? Czy mieszkańcy danej gminy są zadowoleni z działań podejmowanych w celu zmniejszania liczby osób bezrobotnych? Czy dana rodzina dotknięta problemem bezrobocia (wszyscy jej członkowie) są zadowoleni z otrzymanych form wsparcia? 77 Wymienione kryteria są zgodne z Rozporządzeniem Rady (WE) nr 1083/2006 z dnia 11 lipca 2006 r. ustanawiającym przepisy ogólne dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego oraz Funduszu Spójności i uchylającego rozporządzenie (WE) nr 1260/

150 Ewaluacja wsparcia dla osób długotrwale bezrobotnych Kryterium System pomocy osobom bezrobotnym długotrwale na poziomie krajowym Działanie instytucji Klient Trwałość na ile osiągnięte rezultaty działań mają trwały charakter? Jak długo utrzymuje się niski poziom bezrobocia? Czy stopa bezrobocia zmniejsza się z roku do roku? Czy wprowadzone zmiany na trwale wpisały się w praktykę funkcjonowania instytucji, czy może zostały wprowadzone ponownie stare zasady (np. po zmianie kierownika)? Jak długo po zakończeniu otrzymywania wsparcia dana osoba pracuje? Czy po udzielonym wsparciu i osiągnięciu pozytywnych zmian, dana rodzina potrafi we własnym zakresie skutecznie rozwiązywać swoje problemy? Opracowanie własne 4.2. Cele ewaluacji i wskaźniki W związku z tym, że ewaluację warto przeprowadzać tylko wtedy, gdy chcemy wykorzystać jej wyniki, trzeba wiedzieć do czego i w jaki sposób będziemy chcieli ją wykorzystać. W przypadku bezrobocia długotrwałego celami ewaluacji mogą być: Ocena skuteczności podejmowanych działań przez osobę bezrobotną w celu znalezienia pracy i ewentualne zrewidowanie określonego celu wsparcia (np. zmiana celu ze znalezienie pracy na zdiagnozowanie stanu psychicznego w przypadku, gdy dana osoba mimo wyznaczania celów i określania sposobów ich realizacji nie podejmuje żadnych działań uzasadniając, że nie ma siły psychicznej, aby to zrobić). Zrewidowanie systemu wsparcia dla bezrobotnych cudzoziemców poszukujących pracy na ile korzystają oni z oferowanych form wsparcia, jakie są bariery, a co ich do tego zachęca. Poprawa współpracy między instytucjami pomocy społecznej i urzędem pracy. Zaproponowanie nowych form wsparcia (w przypadku, gdy obecnie stosowane okażą się nieskuteczne). Ocena skuteczności i trwałości udzielonej pomocy finansowej i rzeczowej osobom bezrobotnym. Ocena trafności i oddziaływania poradnictwa udzielanego osobom bezrobotnym (np. czy umieją rozwiązywać problemy wychowawcze czy lepiej zarządzają budżetem domowym). Identyfikacja nieprzewidzianych skutków poszczególnych form wsparcia. Istotą ewaluacji podejmowanych działań (interwencji) jest opracowanie i wdrożenie rekomendacji mających pomóc w zmianie postępowania, poprawieniu błędów lub powielaniu działań i rozwiązań, które się sprawdziły. 149

151 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin Cel przeprowadzenia ewaluacji nie jest tym samym co cel działania, projektu czy systemu, który chcemy ewaluować (np. cel pracy z osobą bezrobotną). Natomiast, aby dobrze przeprowadzić ewaluację należy prawidłowo sformułować wskaźniki realizacji celu, jaki ma być osiągnięty np. poprzez pracę z klientem. Wskaźniki opisują w sposób wymierny, co oznacza, że zrealizowano to, co zostało zaplanowane, czyli co np. oznacza, że dana osoba znalazła pracę. Czy to znaczy, że ma ją podjąć w ciągu miesiąca, ma podpisaną umowę o pracę, a może, że pracuje co najmniej trzy miesiące? To określa właśnie wskaźnik, który powinien być określony wspólnie przez osobę bezrobotną i pracownika, który ją wspiera. Pracownik powinien przede wszystkim pomóc w precyzyjnym określeniu wskaźnika. Prawidłowo sformułowany wskaźnik (według zasady SMART) jest: szczegółowo opisany, odnoszący się do konkretnych działań, celów np. przy założeniu, że celem jest znalezienie pracy, to wskaźnikiem mierzącym stopień osiągnięcia tego celu może być następujące stwierdzenie: klient podpisał umowę o pracę lub umowę cywilno-prawną ; prosto skonstruowany, czyli w formie zdania pojedynczego, a nie warunkowego; możliwy do zmierzenia przy użyciu odpowiednich do tego narzędzi; do każdego wskaźnika powinien być określony sposób zbierania informacji na temat jego wystąpienia np. określamy, że informacje o tym czy osoba bezrobotna ma podpisaną umowę o pracę na podstawie jej deklaracji, czyli gdy nas poinformuje, że podpisała taką umowę albo możemy ustalić, że pokaże tą umowę; określone w sposób realistyczny, tj. wskaźniki nie powinny zakładać czegoś o czym z góry wiadomo, że nie jest możliwe do osiągnięcia np. wszyscy uczestnicy szkoleń znajdą pracę ; określone w czasie powinien zostać określony termin, w jakim zostanie osiągnięta wartość wskaźnika np. klient znajdzie pracę w ciągu pół roku od zakończenia udziału w projekcie. Warto pamiętać, że nie ma uniwersalnych wskaźników nawet dotyczących aktywizacji zawodowej. Za każdym razem należy je określać dostosowując do przyjętego celu oraz osoby, która ma go osiągnąć. Na przykład dla jednej osoby, której celem będzie znalezienie pracy odpowiednim wskaźnikiem będzie podpisanie umowy o pracę a dla innej, której problemem było utrzymanie pracy takim wskaźnikiem będzie utrzymanie pracy przez co najmniej pół roku Planowanie i etapy ewaluacji 150 Ustalenie celu ewaluacji jest jednym z pierwszych kroków, jakie trzeba podjąć rozpoczynając ewaluację. Aby był to proces dobrze przeprowadzony, musi być on równie dobrze zaplanowany. Dlatego przed przystąpieniem do jej wykonania należy odpowiedzieć na następujące pytania:

152 Ewaluacja wsparcia dla osób długotrwale bezrobotnych Czego chcemy się dowiedzieć? Kiedy chcemy przeprowadzić ewaluację? Kto będzie odbiorcą ewaluacji? Kogo będziemy badać? Ile mamy pieniędzy (innych zasobów) na przeprowadzenie ewaluacji? W jaki sposób chcemy zebrać dane? Jak chcemy wykorzystać wnioski z ewaluacji? Odpowiedź na te pytania jest istotna ze względu na kolejne fazy ewaluacji, czyli: zbieranie i analizę danych, wyciąganie wniosków na podstawie wyników prowadzonych badań oraz opracowanie rekomendacji 78. W przypadku oceny postępów realizacji planu działania (zawartego w kontrakcie socjalnym, indywidualnym planie wychodzenia z bezdomności czy indywidualnym planie działania) danej osoby ewaluację przeprowadzamy na bieżąco, głównym jej odbiorcą jest sama osoba bezrobotna, a także pracownik, który wspiera daną osobę, gdyż to te dwie osoby są najbardziej zainteresowane osiągnięciem celu jakim będzie zazwyczaj uzyskanie zatrudnienia przez osobę bezrobotną. Badaniu będzie podlegać ta osoba oraz inne osoby zaangażowane w cały proces odzyskiwania zdolności czy też gotowości do pracy, wśród których w zależności od sytuacji społeczno-zawodowej osoby bezrobotnej mogą być: członkowie rodziny, znajomi, specjaliści, z którymi dana osoba styka się podczas procesu aktywizacyjnego (np. psycholog, doradca zawodowy, osoba prowadząca warsztat umiejętności społecznych, prawnik udzielający porad). Dane potrzebne do oceny tego procesu powinny być głównie zbierane podczas obserwacji prowadzonych przez osoby, które mają bezpośredni kontakt z osobą bezrobotną, a także podczas rozmów z tą osobą (wywiad indywidualny). Można również zastosować metodę biograficzną, czyli pisanie dzienniczka aktywności. W tym przypadku raczej nie powinno stosować się ankiet, chyba że są to ankiety, w których osoba bezrobotna ocenia swoje umiejętności w danej dziedzinie (np. sposobów poszukiwania pracy) przed rozpoczęciem i po zakończeniu udziału w szkoleniach lub innych formach wsparciach, dotyczących podwyższania tej umiejętności. W przypadku tego rodzaju ewaluacji za jej zaplanowanie, przeprowadzenie jest odpowiedzialny pracownik, który prowadzi daną osobę np. pracownik socjalny lub doradca zawodowy. 78 Więcej o procesie planowania ewaluacji, kolejnych etapach w publikacji: A. Hryniewicka, Podstawy ewaluacji w pomocy społecznej, Małopolski Ośrodek Polityki Społecznej, Kraków 2010; dostępny na stronie: pl/files/common/wyniki-badan-raporty/podstawy%20ewaluacji.pdf [dostęp: ]. 151

153 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin 4.4. Metody i narzędzia ewaluacji Ewaluacja polega na analizie danych zebranych podczas procesu, który ewaluujemy. Aby mieć co analizować należy określić w jaki sposób będziemy je zbierać. Poniżej pokrótce przedstawione zostały wybrane metody zbierania danych. Jednak z uwagi na to, że cała publikacja skupia się głównie na pracy z osobą bezrobotną i członkami jej rodziny, opisane metody będą dotyczyły tylko tego rodzaju procesu Analiza danych zastanych Rozpoczynając pracę lub pracując z osobą długotrwale bezrobotną zazwyczaj mamy już znaczną ilość dokumentów zebranych na jej temat zwłaszcza, gdy jest ona klientem ośrodka pomocy społecznej. Wszystkie te dokumenty, czyli wywiady środowiskowe, oświadczenia, notatki potwierdzające udział danej osoby w projektach aktywizacyjnych, opinie sporządzane przez specjalistów, z którym dana osoba się spotykała są cennym źródłem, które można wykorzystać podczas ewaluacji. Dokumenty te można poddać analizie, na podstawie której można prześledzić drogę danej osoby, której się udało lub nie udało zaktywizować. Na jej podstawie można dotrzeć do przyczyn problemów ze znalezieniem pracy (np. mała aktywność społeczna i zawodowa) lub jej porzucania (np. ukrywane uzależnienie od hazardu). Natomiast porównanie sytuacji osoby przed np. uczestniczeniem w treningu umiejętności społecznych i po jego zakończeniu można stwierdzić czy dana osoba dzięki temu szkoleniu zmieniła swoje postępowanie oraz czy zmieniła się jej sytuacja Obserwacja Obserwacja jest jakościową metodą zbierania danych, która polega na obserwowaniu zachowania danej osoby w różnych sytuacjach np. podczas rozmowy z psychologiem, w sytuacjach rodzinnych, w kontakcie z dzieckiem lub rodzicem lub podczas szkoleń. Zaobserwowane spostrzeżenia powinny być zapisane, aby nie zapomnieć jak zachowywała się dana osoba na np. pierwszym spotkaniu z pracownikiem socjalnym (np. mogła być zdenerwowana lub mało się odzywała), a jak jej zachowanie się zmieniało w ciągu kolejnych spotkań (np. stawała się coraz bardziej rozluźniona, coraz więcej opowiadała o sobie, swoich problemach). Do przeprowadzenia obserwacji należy się przygotować, tj. jasno określić co będziemy obserwować (np. umiejętność prowadzenia rozmowy, nawiązywania kontaktów z innymi osobami, punktualność), jak będziemy obserwować (np. podczas rozmów indywidualnych, podczas zajęć grupowych) oraz jak i gdzie będziemy zapisywać spostrzeżenia. Jest to niezbędne do interpretacji zaobserwowanych faktów. 79 Więcej o metodach badawczych, które mogą być stosowane podczas ewaluacji w pomocy społecznej w: A. Skowrońska, Badania w pomocy społecznej zastosowanie, metody i narzędzia, CRZL, Warszawa Z kolei o ewaluacji różnych usług kierowanych do osób bezrobotnych można przeczytać w opisie poszczególnych usług w A. Kłos et al., Pakiet usług, op. cit. 152

154 Ewaluacja wsparcia dla osób długotrwale bezrobotnych Gdzie i w jaki sposób zapisywać nasze spostrzeżenia? Można prowadzić dziennik obserwacji, w którym zapisywane będą ważne zmiany i wydarzenia dotyczące osoby bezrobotnej uczestniczącej w programie aktywizacji zawodowej. Dziennik taki nie musi przybierać skomplikowanej formy, wystarczy wpisać datę, nazwę wydarzenia oraz opis spostrzeżenia. Przykładowy format dziennik obserwacji znajduje się poniżej. W przykładzie uwzględniono opisy, które mogą być wykorzystane do obserwacji wskaźnika wzrostu aktywności w poszukiwaniu pracy osoby bezrobotnej. Tabela 14. Przykład dzienniczka obserwacji Data Nazwa wydarzenia Opis zachowań 4.V Rozmowa z pracownikiem socjalnym 10.V Rozmowa z pracownikiem socjalnym 11.V Rozmowa z pracownikiem socjalnym 12.V Rozmowa z doradcą zawodowym 14.V Rozmowa z pracownikiem socjalnym Opracowanie własne Pani M. niechętnie odpowiada na pytania o działania, które podejmuje, aby znaleźć pracę. Pani M. opowiada jaką pracę chciałaby wykonywać, zgadza się na propozycję kontaktu z doradcą zawodowym. Pani M. informuje telefonicznie, że umówiła się na spotkanie z doradcą zawodowym. Pani M. zadaje dużo pytań o zapotrzebowanie na usługi kosmetyczne w miejscowości oraz o możliwość odbycia kursów w tym zakresie finansowanych z urzędu pracy. Pani M. informuje, że była w urzędzie pracy, aby złożyć dokumenty potwierdzające chęć uczestnictwa w kursie kosmetycznym. Innym miejscem opisywania zmian może być wywiad środowiskowy oraz kontrakt socjalny. W tych formularzach pracownik socjalny może wpisywać jakie postępy robi osoba bezrobotna, która w trakcie udziału w projekcie aktywizacyjnym korzysta z innych form pomocy (zasiłków itp.). Pracownik socjalny jako osoba wchodząca w środowisko osoby biorącej udział w szkoleniach, warsztatach aktywizujących, ma możliwość zaobserwowania zmian w jej otoczeniu i jej relacji z otoczeniem. W przypadku osoby konfliktowej w wywiadzie można zapisywać np. czy poprawiły się relacje tej osoby z dziećmi, rodzicami lub innymi członkami rodziny, a także z sąsiadami. Można również tworzyć arkusze obserwacji dla osób przeprowadzających zajęcia, warsztaty, które oceniają zachowanie lub poszczególne kompetencje, jakie posiadają lub nie dane osoby. Taki przykładowy arkusz znajduje się poniżej. 153

155 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin Tabela 15. Arkusz obserwacji trenerów Imię osoby obserwowanej Bardzo dobrze Dobrze Wystarczająco Niedobrze Uwagi Potrafi rozpoznawać i wyrażać własne potrzeby, zainteresowania i problemy, potrafi określić swoje oczekiwania oraz rozważyć różne stanowiska Jest świadomy/a problemów, które stanowią część życia każdego człowieka i umieć sobie z nimi poradzić Jest świadomy/a występowania komunikacji werbalnej i niewerbalnej i potrafi wykorzystać to we właściwy sposób Potrafi wyrazić emocje i uczucia bez urażenia drugiej osoby (asertywność) Potrafi przekazać informacje w sposób zrozumiały dla różnych osób (umiejętność przystosowania sposobu komunikowania się w odniesieniu do odbiorcy) Źródło: Podręcznik: rozwijanie kompetencji społecznych u młodych osób z problemami społecznymi, 2011, s ; podręcznik opracowany w ramach projektu Re-chance: Zwiększanie szans na zatrudnienie młodych osób z problemami społecznymi, dostępny na stronie projektu Rechance: [dostęp: ] Wywiad indywidualny Przeprowadzenie rozmowy z osobą bezrobotną, która jest w trakcie poszukiwania pracy lub przygotowywania się do podjęcia pracy lub która już pracę podjęła. Wywiad badawczy różni się od wywiadu środowiskowego tym, że główną uwagę skupiamy na zadawaniu takich pytań, które służą celowi badań. Jeśli więc celem ewaluacji jest ocena przydatności udzielonego wsparcia w trakcie procesu aktywizacji (np. poradnictwa, treningu pracy) zadajemy pytania o opinię na temat tego wsparcia. Wywiady indywidualne powinny być stosowane tam, gdzie chcemy poznać co dana osoba myśli, jak postrzega i ocenia dane zjawisko (np. własne bezrobocie) oraz gdy temat jest na tyle wielowymiarowy, że trudno go ująć jako kafeterię odpowiedzi w ankiecie. W wywiadzie można również poruszać tematy drażliwe, wymagające większej prywatności np. do oceny własnego zaangażowania w rozwiązywaniu swoich problemów. Podczas wywiadu, dzięki rozmowie umiejętnie prowadzonej przez doświadczonego badacza (lub pracownika instytucji pomocy społecznej, który czuje się na siłach, aby wywiad przeprowadzić), osoba badana ma możliwość 154

156 Ewaluacja wsparcia dla osób długotrwale bezrobotnych pełnego wyrażenia własnych odczuć, emocji, ekspresji, wyjaśnienia motywów postępowania czy zaprezentowania swoich życiowych doświadczeń 80. Pytania do wywiadu, w przeciwieństwie do pytań ankietowych, nie są standaryzowane, czyli mają charakter otwarty, a o ich kolejności i sposobie formułowania decyduje prowadzący. Może także posiłkować się pytaniami pomocniczymi, naprowadzającymi lub rozszerzającymi omawiane kwestie, aby uzyskać jak najbardziej wyczerpujące, precyzyjne i prawdziwe informacje. Poniżej znajdują się przykładowe pytania do scenariusza wywiadu indywidualnego z osobą bezrobotną, która uczestniczyła w treningu pracy (przeprowadzanego na końcu jego realizacji, mającego na celu ocenić skuteczność, trafność i użyteczność wsparcia): Czego Pan/i oczekiwał/a przed uczestnictwem w treningu pracy? Czego Pan/i chciał/a nauczyć się podczas treningu? Co się zmieniło w Pana/i życiu podczas uczestnictwa w treningu pracy? Czy odniósł/ odniosła Pan/i jakieś korzyści? Jakie? Czy poniósł/poniosła Pan/i jakieś straty? Jakie? Co było dla Pana/i najtrudniejsze podczas tego okresu, kiedy brał/a Pan/i udział w treningu? Jak Pan/i ocenia wsparcie udzielane przez trenera, który z Panem/Panią współpracował? Co było w tym wsparciu najważniejsze? Co było najtrudniejsze w waszych relacjach? Jak Pan/Pani ocenia ilość czasu, którą przeznaczał dla Pana/i? Wiedząc jak przebiega trening pracy czy chciałby/aby Pan/i wziąć udział w nim jeszcze raz? Dlaczego? Czy polecił/aby Pan/i udział w treningu swoim bezrobotnym znajomym? Dlaczego? Zwykle wywiady są nagrywane, a następnie spisywane (tj. sporządzenie transkrypcji). Jednakże, jeżeli wywiad jest przeprowadzany tylko w celu oceny czy dane wsparcie przyniosło oczekiwane rezultaty lub jest przeprowadzany w trakcie wsparcia (gdy osoba bezrobotna jeszcze nie zakończyła udziału w treningu) i ma posłużyć ocenie tego czy jest sens, aby je kontynuować, nie musi być dokładnie spisywany. W trakcie takiego wywiadu można również zapytać czy dana osoba chce kontynuować wsparcie, a jeśli nie to dlaczego. Takie jednostkowe wywiady przeprowadzone ze wszystkimi lub wybranymi uczestnikami mogą również posłużyć jako zrewidowanie metod stosowanych przez osobę udzielającą danego wsparcia (np. trenera pracy, doradcy, psychologa). W takim przypadku (analiza kilku wywiadów) należy odsłuchać nagrania i spisać je. Na podstawie tak opracowanego materiału dokonuje się opisu na podstawie wcześniej ustalonego scenariusza, który był podstawą rozmowy. W opisie jest istotne, aby zachowany był język rozmówców oraz znaczenie słów, jakie nadają im badani. 80 A. Hryniewicka, Podstawy ewaluacji w pomocy społecznej, Małopolski Ośrodek Polityki Społecznej, Kraków 2010, s

157 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin Ankiety Obecnie najczęściej stosowaną techniką w ewaluacji w pomocy społecznej są kwestionariusze ankiet. Pozwalają one na uzyskanie danych w krótkim czasie od dużej liczby osób. Wyniki prowadzenia takiego badania mają charakter ilościowy, to znaczy, że badaczom zależy na uzyskaniu opinii, wypowiedzi wielu osób. Ankiety w ocenie procesu aktywizacji zawodowej w indywidualnym wymiarze mogą posłużyć do samooceny różnych umiejętności wypełnianych przed i po uczestnictwie w szkoleniu, warsztacie, treningu, dzięki czemu można sprawdzić czy ta forma wsparcia zwiększyła te umiejętności. Przygotowanie kwestionariusza wymaga wiedzy i staranności. Po pierwsze musimy wiedzieć co chcemy zmierzyć, np. jaką kompetencję, umiejętność. A po drugie musimy umieć sformułować takie zdania lub pytania, które będą faktycznie a nie tylko deklaratywnie mierzyć czy dana osoba ją posiada. Należy używać zwrotów i słów zrozumiałych dla danej osoby (grupy osób). Poniżej znajduje się przykład arkusza samooceny dotyczący różnych umiejętności społecznych skierowany do osób młodych. Tabela 16. Fragment ankiety samooceny umiejętności społecznych Imię: Kreatywność Zbieram różne przedmioty i tworzę z nich nowe rzeczy. Znajduję nowe rozwiązania problemów. Przyjaciel obchodzi 18 urodziny. Dekoruję pokój na przyjęcie. Umiejętność zapamiętywania Pamiętam daty urodzin wszystkich moich przyjaciół. Pamiętam zadaną pracę domową bez konieczności zapisywania. Kiedy robię zakupy spożywcze nie potrzebuję listy zakupów, a i tak niczego nie zapomnę. Praca zespołowa i współpraca Kiedy dołączam do nowej grupy natychmiast nawiązuję kontakt z jej członkami. Podczas wykonywania ćwiczenia w grupie jeden z jej członków ma pomysły odmienne od moich. Wysłuchuję argumentów i nie upieram się przy moim zdaniu. Kiedy pracuję w zespole przejmuję zadania, których nie lubię wykonywać, ale które są ważne dla osiągnięcia celów. To jest dla mnie bardzo łatwe To jest dla mnie łatwe To jest dla mnie trudne To jest dla mnie bardzo trudne Źródło: Podręcznik: rozwijanie kompetencji społecznych u młodych osób z problemami społecznymi, op. cit., s

158 Ewaluacja wsparcia dla osób długotrwale bezrobotnych Metoda biograficzna W ewaluowaniu zmiany osoby bezrobotnej w osobę pracującą może być pomocna metoda biograficzna, inaczej zwana metodą dokumentów osobistych. Polega na zbieraniu i analizowaniu jakościowym dokumentów tj. listy, pamiętniki, dzienniki, notatki, rysunki, fotografie, opowiadania ustne lub pisemne, ale też blogi internetowe. Materiał zebrany podczas takich badań jest kopalnią informacji o motywacji, dążeniach, postawach, ocenach, jakie ludzie formułują; materiał ten pozwala uchwycić psychologiczną stronę funkcjonowania instytucji społecznych, ( ) jak ludzie radzą sobie w sytuacjach zmian społecznych 81. W związku z tym, że w obecnych czasach ludzie rzadko piszą pamiętniki, dzienniki, jeśli chcemy wykorzystać metodę biograficzną trzeba ich o to poprosić, np. aby przez kilka miesięcy (czas kiedy są w procesie aktywizacji, uczęszczają na szkolenia, kursy zawodowe) pisali dziennik. Można nawet określić formę takiego dziennika, czyli podać pytania na jakie codziennie mają odpowiadać, a nawet dać notatnik z napisaną datą na każdej stronie i pytaniami, na które trzeba odpowiedzieć. Przykład takiej strony jest podany niżej. Tabela 17. Przykład dziennika osoby aktywizowanej Data: Jakie obowiązki domowe wykonywałam/em? Co robiłam/em, aby znaleźć pracę? Jak spędziłam/em wolny czas? Jak się czuję? Opracowanie własne Dziennik alkoholika (osoby uzależnionej od innych substancji i rzeczy) jest specyficznym dziennikiem, który również (ale tylko za zgodą osoby piszącej) można wykorzystać jako materiał osobisty. Jest on często stosowany przez osoby przechodzące przez terapię, w którym zapisują swoje uczucia, myśli, które towarzyszą temu procesowi. Może on być prowadzony w różnych formach, np. w formie bloga 82. Inną formą są opowiadania zadane do napisania na dany temat np. Jak znalazłem pracę? lub Jak szukałem pracy?. Jeszcze inną metodą jest tworzenie portfolio, które można wykorzystać do planowania, opisu, dokumentowania i autorefleksji pojedynczych doświadczeń 83. Portfolio to teczka, do której są zbierane różne dokumenty, notatki, które łączą dokumenty osobiste oparte na autorefleksji oraz zewnętrzne komentarze trenerów lub rówieśników (np. członków grupy wsparcia). Każdy tworzy swoje własne portfolio, dokumentując swoje doświadcze- 81 A. Skowrońska, Badania w pomocy społecznej, op. cit., s Przykładem takiego dziennika jest dziennik alkoholika prowadzony przez Marka Astachanowicza, dostępny na stronie: 83 Więcej na temat tej metody w: Podręcznik: rozwijanie kompetencji społecznych u młodych osób z problemami społecznymi, op. cit., s

159 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin nie i nabyte kompetencje, ponieważ często stosuje się ją podczas procesu edukacyjnego. Jest to też narzędzie rozwoju określonego przez uczestnika sposobu kształcenia. Ocenianie własnych doświadczeń i przyjmowanie odpowiedzialności za swoje własne czyny są ważnymi krokami do rozszerzania własnej determinacji oraz wzbogacania kompetencji społecznych. Jednym z celów stosowania tej metody jest sprawienie, aby umiejętności i mocne strony jednostki, jak i możliwości rozwoju były jasno określone i możliwe do obserwacji. Przykładowe pytania do zebrania w portfolio 84 : Czy było mi łatwo/trudno rozwiązać zadanie? Czego nauczyłem/am się pracując nad tym zadaniem? Co mogę wykorzystać w moim życiu codziennym, tzn. czego mogę potrzebować poza sytuacją szkoleniową? Co wynik mówi o moich umiejętnościach i mocnych stronach? Jakie są możliwości poprawy określonych umiejętności? Przy pozyskiwaniu każdego rodzaju dokumentów biograficznych należy stosować zasadę dobrowolności, co oznacza, że jeśli dana osoba nie chce lub nie lubi opisywać swego życia, nie można jej do tego zmuszać. Wówczas trzeba szukać innych sposobów badania. 84 Ibidem. 158

160 Zapamiętaj Ewaluacja może mieć różne wymiary i zastosowanie, nie polega wyłącznie na wypełnianiu ankiety przez uczestników projektu na temat organizacji szkoleń, doboru tematyki i przygotowania trenerów. Każda forma pracy z osobą długotrwale bezrobotną powinna podlegać ewaluacji, gdyż tylko dzięki niej można się dowiedzieć czy określone cele zostały zrealizowane, a także czy nie trzeba zmienić rodzaju wsparcia. Przeprowadzając ewaluację pracy z osobą bezrobotną nie trzeba stosować wielu skomplikowanych metod i narzędzi, najważniejsze jest to, aby wiedzieć po co ją się robi. Istotną częścią ewaluacji jest opracowanie rekomendacji oraz działań naprawczych i wdrożenie ich. Ważne jest, aby nie traktować ewaluacji jako narzędzia do rozliczania ani kontrolowania działań ani osoby bezrobotnej ani pracownika ją wspierającego. Nie należy też obawiać się złych wyników ewaluacji (np. wskazania, że jakiegoś rodzaju wsparcia było za mało), trzeba potraktować ją jako okazję do skorzystania z doświadczenia, które służy rozwojowi. Pytania i zadania kontrolne Zastanów się jakie masz największe problemy w pracy z osobami długotrwale bezrobotnymi i jak ewaluacja mogłaby pomóc w ich rozwiązaniu? Jakie cele miałaby taka ewaluacja? Zaplanuj ewaluację poradnictwa rodzinnego, która będzie miała na celu usprawnienie i zwiększenie dostępności do tego rodzaju wsparcia. Wypisz jakie rodzaje danych zastanych można wykorzystać w ewaluacji pracy z osobą długotrwale bezrobotną, która nie jest zainteresowana podjęciem zatrudnienia jako tzw. pozorny bezrobotny. Przygotuj pytania do wywiadu indywidualnego z bezrobotną matką samotnie wychowującą małe dziecko, która uczestniczy w grupie wsparcia, dotyczące trafności i użyteczności tego wsparcia. Wypisz jakie metody zbierania danych można by wykorzystać do ewaluacji procesu mediacji pod kątem jej adekwatności i skuteczności. Literatura 1. A. Hryniewicka, Podstawy ewaluacji w pomocy społecznej, Małopolski Ośrodek Polityki Społecznej, Kraków Podręcznik: rozwijanie kompetencji społecznych u młodych osób z problemami społecznymi, 2011, podręcznik opracowany w ramach projektu Re-chance: Zwiększanie szans na zatrudnienie młodych osób z problemami społecznymi, dostępny na stronie: 3. A. Skowrońska, Badania w pomocy społecznej zastosowanie, metody i narzędzia, CRZL, Warszawa 2013.

161

162 5. WSPÓŁPRACA INSTYTUCJI POMOCY SPOŁECZNEJ Z INNYMI INSTYTUCJAMI ŚWIADCZĄCYMI POMOC DLA OSÓB DŁUGOTRWALE BEZROBOTNYCH Konieczność współpracy międzyinstytucjonalnej i międzysektorowej w różnych obszarach, w tym walki z bezrobociem, jest często podnoszona w różnych projektach i programach. Zapisy o obowiązku współpracy są nawet wpisywane do aktów prawnych, aby przymusić instytucje do podejmowania wspólnych działań. Jednakże nadal współpraca pomiędzy instytucjami pomocy i integracji społecznej a instytucjami rynku pracy wymaga pogłębiania i przekraczania wzajemnych uprzedzeń i podziałów resortowych. Z drugiej strony współpraca i powstawanie partnerstw lokalnych dla zatrudnienia jest warunkiem skuteczności i efektywności działań zmierzających do ograniczenia bezrobocia długotrwałego Obszary i wymiary współpracy Reintegracja zawodowa i społeczna osób długotrwale bezrobotnych jest procesem wymagającym współdziałania wielu instytucji oraz ludzi w nich pracujących, co wynika głównie z wielości przyczyn powodujących pozostawanie bez pracy konkretnej osoby (por. podrozdział 1.3. Przyczyny długotrwałego bezrobocia ). Pracownik jakiejkolwiek instytucji, rozpoczynając pracę z osobą pozostającą bez pracy, powinien mieć świadomość, iż etap, który realizuje jest tylko elementem pewnego kontinuum. Budowanie porozumienia i wykorzystanie zasobów różnych instytucji (w tym instytucji rynku pracy, organizacji pozarządowych oraz firm komercyjnych) wchodzi w skład zadań pracy socjalnej z bezrobotnym klientem. Współpraca ta powinna rozpoczynać się na poziomie najbardziej ogólnym (tworzenie systemu prawnego, klimatu do współpracy) i sięgać do współdziałania między poszczególnymi pracownikami pomagaczami. O współpracy można mówić w kilku wymiarach 85 : 85 Prezentacja R. Szarfenberga Współpraca pomiędzy systemem urzędów pracy a systemem pomocy społecznej, przygotowana na seminarium pt. Współpraca instytucji pomocy i integracji społecznej z instytucjami rynku pracy przy realizacji projektów systemowych zorganizowanego przez Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej r. 161

163 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin osobowym między profesjonalistami, między profesjonalistami a personelem pomocniczym, profesjonalistami i klientami; organizacyjnym między jednostkami organizacyjnymi, między odrębnymi organizacjami i instytucjami, sieciami organizacji, systemami organizacji; terytorialnym między podmiotami z tych samych i różnych obszarów, np. między gminami, między gminami i powiatami, między miastami, między państwami; sektorowym między podmiotami z tych samych i z różnych sektorów, np. między podmiotami publicznymi X i Y, między podmiotami publicznymi i niepublicznymi; branżowym między podmiotami z tych samych i z różnych branż, np. między różnymi organizacjami pomagającymi bezrobotnym, między nimi a pomagającymi ubogim. Również wielowymiarowy powinien być zakres współpracy pomiędzy partnerami, który może obejmować: Wspólne diagnozowanie problemów. Uzgadnianie sposobów rozwiązywania problemów. Korzystanie ze wspólnych zasobów. Uzupełnianie oferty pomocy adresowanej do bezrobotnych. Standaryzacja świadczonych usług. Wymiana doświadczeń w zakresie sprawdzonych skutecznych metod pracy z bezrobotnymi. Wymiana informacji. Dostosowanie oferty szkoleniowej na potrzeby pracodawców i zmieniającego się rynku pracy. Opracowanie nowych metod przeciwdziałania i rozwiązywania problemu bezrobocia długotrwałego, w tym nowych usług dla osób długotrwale bezrobotnych. Odnosząc się do metod pracy z osobami długotrwale bezrobotnymi można powiedzieć, że każda z nich może być prowadzona przez różne instytucje, dlatego ważne jest, aby współpracowały one ze sobą, gdyż w przeciwnym wypadku będą dublowały swoje działania, a osoba bezrobotna będzie zniecierpliwiona tym, że ciągle musi odpowiadać na te same pytania lub uczestniczyć w niepotrzebnych szkoleniach i spotkaniach. Poniżej w tabeli zostały przedstawione wyżej opisane metody z podaniem instytucji, które powinny współuczestniczyć w realizacji danej usługi. 162

164 Współpraca instytucji pomocy społecznej z innymi instytucjami świadczącymi pomoc dla osób... Tabela 18. Instytucje współdziałające w świadczeniu poszczególnych form wsparcia dla osób długotrwale bezrobotnych Metoda/usługa Diagnoza Coaching Trening umiejętności społecznych Trening pracy Asystentura Poradnictwo Grupy wsparcia Zapewnienie opieki nad osobami zależnymi Mediacje Zatrudnienie socjalne Udzielanie świadczeń finansowych i rzeczowych Instytucje wykonujące i współpracujące ze sobą Ośrodek pomocy społecznej, urząd pracy, poradnie zdrowia psychicznego, lekarze rodzinni i specjaliści, gabinety psychologiczne (w zakresie specjalistycznych testów psychologicznych) Ośrodek pomocy społecznej, urząd pracy, firma prywatna lub organizacja pozarządowa (w ramach usług zleconych) Ośrodek pomocy społecznej, firma prywatna (instytucje szkoleniowe) lub organizacja pozarządowa (w ramach usług zleconych) Ośrodek pomocy społecznej, urząd pracy, organizacja pozarządowa zajmująca się reintegracją społeczno-zawodową osób bezrobotnych, firma, w której prowadzony jest trening pracy Ośrodek pomocy społecznej, organizacja pozarządowa zajmująca się reintegracją społeczno-zawodową osób bezrobotnych Ośrodek pomocy społecznej, urząd pracy, firma prywatna, organizacja pozarządowa, poradnie zdrowia Ośrodek pomocy społecznej lub organizacja pozarządowa Ośrodek pomocy społecznej, urząd pracy, instytucje edukacyjne (żłobki, przedszkola, szkoły), firmy prywatne prowadzące działalność opiekuńczą, organizacje pozarządowe Ośrodek pomocy społecznej, organizacja pozarządowa lub firma prywatna (na zasadzie usług zleconych) Ośrodek pomocy społecznej, urząd pracy, podmioty prowadzące CIS, KIS, spółdzielnie socjalne, organizacje pozarządowe, firmy prywatne Ośrodek pomocy społecznej, urząd pracy, organizacje pozarządowe (w zakresie pomocy rzeczowej) Opracowanie własne 5.2. Współpraca pomiędzy ośrodkiem pomocy społecznej i urzędem pracy w zapisach prawnych Od 2009 r. ośrodki pomocy społecznej i urzędy pracy są zobligowane do współpracy w zakresie pomocy osobom bezrobotnym, zarejestrowanym w urzędzie pracy, korzystającym ze świadczeń z pomocy społecznej. Są one uznane za osoby będące w szczególnej sytuacji na rynku pracy. Zasady współpracy między urzędami pracy i ośrodkami pomocy społecznej określa art. 50 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy 86. Natomiast od maja 2014 r. mogą być realizowane Programy Aktywizacji i Integracji przeznaczone dla osób najbardziej oddalonych od rynku pracy. Obecnie instytucje realizują współpracę na następujących płaszczyznach: wspólne prowadzenie działań na rzecz aktywizacji społeczno-zawodowej wykluczonych lub/i zagrożonych wykluczeniem społecznym; 86 Pierwszy raz taki obowiązek został wprowadzony w art. 50 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy w grudniu 2008 r. 163

165 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin wspólne szkolenia pracowników instytucji rynku pracy i pomocy społecznej; wspólne szkolenia dla bezrobotnych lub/i zagrożonych wykluczeniem społecznym; realizacja i/lub uczestnictwo we wspólnych projektach finansowanych z funduszy Unii Europejskiej Zasady współpracy W ww. ustawie zapisano, że bezrobotnym korzystającym ze świadczeń pomocy społecznej powiatowy urząd pracy w okresie 6 miesięcy od dnia utraty prawa do zasiłku z powodu upływu okresu jego pobierania, a w przypadku bezrobotnych bez prawa do zasiłku w okresie 6 miesięcy od dnia rejestracji powinien przedstawić propozycję: zatrudnienia, innej pracy zarobkowej, szkolenia, stażu, odbycia przygotowania zawodowego dorosłych, zatrudnienia w ramach prac interwencyjnych, robót publicznych, lub na wniosek ośrodka pomocy społecznej może skierować do uczestnictwa w: kontrakcie socjalnym, indywidualnym programie usamodzielnienia, lokalnym programie pomocy społecznej, o których mowa w przepisach o pomocy społecznej, lub uczestnictwa w indywidualnym programie zatrudnienia socjalnego, o którym mowa w przepisach o zatrudnieniu socjalnym. W przypadku skierowania bezrobotnego na wniosek ośrodka pomocy społecznej powiatowy urząd pracy oraz ośrodek pomocy społecznej są obowiązane informować się wzajemnie o planowanych działaniach wobec bezrobotnych w trybie określonym w zawartym porozumieniu Program Aktywizacji i Integracji nowa forma współpracy pomiędzy UP i OPS Ostatnia wprowadzona zmiana 87 dotyczy możliwości realizowania Programu Aktywizacja i Integracja 88. Może być on inicjowany przez powiatowy urząd pracy samodzielnie lub we współpracy z ośrodkiem pomocy społecznej. Z dalszych zapisów ustawy wynika, że urząd pracy może realizować ten program z ośrodkiem pomocy społecznej (na podstawie porozumienia) lub z organizacjami pozarządowymi (zlecenie realizacji działań po przeprowadzeniu otwartego konkursu ofert, na zasadach i w trybie określonym w przepisach 87 Obowiązująca od 27 maja 2014 r. 88 Zgodnie z art. 62 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, op. cit. 164

166 Współpraca instytucji pomocy społecznej z innymi instytucjami świadczącymi pomoc dla osób... o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie). Trzecia możliwość realizacji programu to współpraca urzędu pracy z ośrodkiem pomocy społecznej i organizacjami pozarządowymi. W tym przypadku urząd pracy zawiera z ośrodkiem pomocy społecznej dwa porozumienia: pierwsze o realizacji programu i drugie o współpracy, przy czym każde z porozumień dotyczy innej grupy bezrobotnych. Porozumienie o realizacji programu zawartego pomiędzy powiatowym urzędem pracy a ośrodkiem pomocy społecznej powinno zawierać: 1. kryteria doboru i liczbę bezrobotnych; 2. działania w zakresie integracji społecznej bezrobotnych, realizowane przez ośrodek pomocy społecznej; 3. okres realizacji i przewidywane efekty, z podaniem mierników pozwalających ocenić indywidualne efekty; 4. kwoty i źródła finansowania działań; 5. sposób kontroli i zakres monitorowania. Działania realizowane w ramach programu przez ośrodek pomocy społecznej, są finansowane ze środków budżetowych gminy i mogą być współfinansowane ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Natomiast działania realizowane przez urząd pracy są finansowane z Funduszu Pracy. W przypadku nie zawarcia z ośrodkiem pomocy społecznej porozumienia o wspólnej realizacji Programu, powiatowy urząd pracy zawiera z ośrodkiem pomocy społecznej porozumienie o współpracy, w ramach którego strony uzgadniają kryteria doboru bezrobotnych do Programu Aktywizacja i Integracja oraz zakres i sposób wymiany informacji o jego uczestnikach. Jest to jedyne obowiązkowe minimum współpracy w tym zakresie. Wówczas też urząd pracy może zlecić zadania w zakresie integracji społecznej bezrobotnych organizacjom pozarządowym. Realizacja tych zadań odbywa się na podstawie umowy, która określa w szczególności: 1. liczbę bezrobotnych; 2. zakres działań i okres ich realizacji; 3. przewidywane efekty, z podaniem mierników pozwalających ocenić indywidualne efekty; 4. kwotę i tryb przekazania środków Funduszu Pracy przysługujących z tytułu realizacji działań w zakresie integracji społecznej; 5. zasady i zakres dokumentowania działań w zakresie integracji społecznej podjętych wobec bezrobotnych; 6. sposób kontroli i zakres monitorowania. Do udziału w Programie Aktywizacja i Integracja mają być kierowani bezrobotni, dla których jest ustalony profil pomocy III, korzystający ze świadczeń pomocy społecznej, w szczególności realizujący kontrakt socjalny. 165

167 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin Aktywizacja zawodowa w ramach programu jest realizowana przez powiatowy urząd pracy jako prace społecznie użyteczne. Natomiast działania w zakresie integracji społecznej bezrobotnych, służące kształtowaniu aktywnej postawy w życiu społecznym i zawodowym, mogą być realizowane w szczególności poprzez grupowe poradnictwo specjalistyczne, warsztaty trenerskie i grupy wsparcia, w wymiarze co najmniej 10 godzin tygodniowo. Jest to katalog otwarty, co oznacza, że podmioty realizujące ten zakres wsparcia, w pracy z bezrobotnym mogą wykorzystywać szerokie spektrum działań doradczych, działań aktywizujących, zajęć warsztatowych, które będą zmieniać postawę bezrobotnych i wspomagać proces aktywizacji zawodowej realizowany przez powiatowy urząd pracy. W okresie udziału bezrobotnego w programie nie ma on możliwości uczestnictwa w innych formach pomocy, o których mowa w ustawie o promocji zatrudnienia i rynku pracy. Realizacja Programu Aktywizacja i Integracja trwa 2 miesiące. Po tym czasie powiatowy urząd pracy może: 1. podjąć decyzję o ponownym skierowaniu bezrobotnego do udziału w Programie Aktywizacja i Integracja, jednak nie dłużej niż łącznie na okres do 6 miesięcy, albo 2. skierować bezrobotnego, w porozumieniu z ośrodkiem pomocy społecznej, do zatrudnienia wspieranego u pracodawcy na zasadach określonych w przepisach o zatrudnieniu socjalnym lub podjęcia pracy w spółdzielni socjalnej zakładanej przez osoby prawne, albo 3. ponownie ustalić profil pomocy, a w przypadku zmiany profilu niezwłocznie dostosować indywidualny plan działania i przedstawić bezrobotnemu propozycję pomocy określoną w ustawie. Ustanowiona nowa forma relacji między powiatowymi urzędami pracy a ośrodkami pomocy społecznej jest raczej uporządkowaniem podziału zadań (na aktywizację zawodową i społeczną), a nie realną formą współpracy polegającą na rzeczywistym partnerstwie. Dopiero wdrażanie Programu w praktyce pokaże jakie są jego rzeczywiste możliwości oraz czy przynosi oczekiwane skutki Formy współpracy międzyinstytucjonalnej Choć współpraca rozumiana jako tworzenie więzi, wytyczanie i realizowanie wspólnych celów jest rzadko spotykaną praktyką współdziałania pomiędzy instytucjami zajmującymi się osobami długotrwale bezrobotnymi 89 istnieje wiele różnych form, które mogą być 89 Por. wyniki badań na temat współpracy OPS i PUP: A. Zybała et al., Siła i niemoc. O roli współpracy i przyczynach niewydolności aktualnych rozwiązań systemowych w obszarze zatrudnienia i integracji społecznej, opracowanie zbiorowe, Lexdruk, Rybnik 2011; I. Wolińska et al., Współpraca instytucji rynku pracy i instytucji pomocy i integracji społecznej, CRZL, Warszawa 2014, raport z badań w ramach projektu systemowego Monitoring współpracy urzędów pracy i ośrodków pomocy społecznej oraz identyfikacja i upowszechnienie dobrych praktyk w tym zakresie. 166

168 Współpraca instytucji pomocy społecznej z innymi instytucjami świadczącymi pomoc dla osób... wdrażane. Ich istotą jest wymiana i łączenie: informacji, zasobów rzeczowych, ludzkich i finansowych. Poniżej przedstawione są formy rzeczywistej współpracy, niektóre z nich mają tylko status propozycji, a niektóre dobrych i innowacyjnych praktyk, które należy powielać Partnerstwa Najszerszą formą współpracy jest partnerstwo, które jest definiowane jako platforma współpracy pomiędzy różnorodnymi partnerami, którzy wspólnie w sposób systematyczny, trwały i z wykorzystaniem innowacyjnych metod oraz środków planują, projektują, wdrażają i realizują określone działania i inicjatywy, których celem jest rozwój lokalnego środowiska społeczno-gospodarczego i budowa tożsamości lokalnej wśród członków danej społeczności 90. Partnerstwa mogą mieć strukturę formalną, tj. posiadać osobowość prawną (np. stowarzyszenie) lub nieformalną (zawarte porozumienie lub nieformalne spotkania przedstawicieli różnych instytucji). Wiele badań pokazuje, że jakość partnerstwa jest tym wyższa: 91 im więcej, różnorodnych i reprezentatywnych podmiotów uczestniczy w zarządzaniu, im większy mają one potencjał i możliwości wykorzystania go na rzecz programu, im więcej jest obszarów i form, w jakich partnerzy mogą wnosić swój wkład, im większa jest ich potencjalna rola w procesie zarządczym, im większa jest intensywność z jaką partnerzy uczestniczą w zarządzaniu, im większa jest skala efektów wynikających z ich udziału w zarządzaniu programem. Jednym z przykładów modelowego partnerstwa jest Partnerstwo na rzecz Lokalnego Rynku Pracy w mieście Nowy Sącz zawarte 21 lipca 2010 roku. Obejmuje ono 31 różnych instytucji miejskich (w tym wydziałów urzędu miasta), powiatowych, instytucji edukacyjnych, organizacji pozarządowych oraz firm prywatnych. Jest ono zawarte w formie porozumienia, a jego inicjatorem i liderem jest Prezydent Nowego Sącza. Partnerzy oprócz oficjalnych spotkań, organizują również spotkania robocze, podczas których wspólnie ustalają plany działania. Współpraca odbywa się wielopłaszczyznowo i na różnych poziomach: od współpracy pracowników merytorycznych (doradca zawodowy, pracownik socjalny, psycholog), do kadry zarządzającej (dyrektorzy). Instytucje opracowują wspólne kryteria wyboru uczestników poszczególnych programów. Wspólnie również monitorują pozostających bez pracy ze szczególnym uwzględnieniem bezrobocia rodzinnego. ( ) Często razem opracowywane są badania socjologiczne (dotyczące zwłaszcza młodzieży i kobiet) oraz programy specjalne 92. Wśród nich są: Pomocna dłoń, czy konkurs 3B: Biznes Bez Barier oraz liczne projekty finansowane ze środków funduszy europejskich. 90 A. Sobolewski et al., Poprzez współpracę do sukcesu. Partnerstwo lokalne na rynku pracy, MPIPS, Warszawa 2007, s P. Frączak et al., Raport końcowy z badania ewaluacyjnego Ocena realizacji zasady partnerstwa w ramach SPO RZL i PO KL, opracowanie zbiorowe, Departamentu Zarządzania Europejskim Funduszem Społecznym, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa Irena Wolińska et al., Współpraca instytucji rynku pracy i instytucji pomocy i integracji społecznej, CRZL, Warszawa 2014, s

169 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin Partnerstwo może również być oparte na sieci porozumień pomiędzy różnymi instytucjami. Taki model partnerstwa jest stosowany np. w Poznaniu i powiecie goleniowskim Wspólna realizacja działań Wspólna realizacja działań jest wyższą formą współpracy niż partnerstwo, gdyż przekłada wspólnie wypracowane, ale ogólne cele na rzeczywiste działania. Działania te można rozumieć jako projekty (np. systemowe, finansowane ze środków funduszy europejskich), jak i działania pojedyncze, np. organizacja prac społecznie użytecznych, szkoleń dla wspólnych klientów lub dla pracowników instytucji zajmujących się osobami bezrobotnymi. Inną formą takiej współpracy jest tworzenie punktów, miejsc, w których pracują zarówno pracownicy socjalni z OPS oraz doradcy zawodowi, referenci ds. osób bezrobotnych lub umożliwianie pracy pracowników OPS w urzędzie pracy i na odwrót. Przykładem wielości różnych działań podejmowanych wspólnymi siłami pracowników ośrodka pomocy społecznej, powiatowego urzędu pracy, a także innych podmiotów jest system wsparcia osób bezrobotnych będących klientami pomocy społecznej we Wrocławiu 94. Został on wypracowany na podstawie doświadczeń w realizowanych projektach poświęconych pomocy klientom z problemem bezrobocia, m.in. Wykorzystaj szansę, Zatrudnienie przez szkolenie, gdzie współpracowano z Centrum Informacji i Planowania Kariery Zawodowej, Fundacją In Posterum, Klubem Pracy, a także liczne działania podejmowane w ramach projektu systemowego Wrocław Miastem Aktywnych. Generalną zasadą tego systemu jest łączenie zasobów ośrodka pomocy społecznej z innymi zasobami miasta, co jest przedstawione na rysunku Ścisła współpraca poszczególnych pracowników OPS i PUP Pewną formą wspólnych działań jest również bardzo ścisła współpraca pracowników instytucji działających na rzecz osób długotrwale bezrobotnych. Może ona przybrać formę zespołów interdyscyplinarnych, podział miasta na rejony obowiązujące dla pracowników OPS i PUP oraz ustalanie kompatybilności kontraktów socjalnych i indywidualnych planów działania. Zespoły interdyscyplinarne powoływane są zwykle przez pracownika socjalnego w szczególnie trudnych przypadkach (przemoc, uzależnienie, trudności opiekuńczo-wychowawcze itp.). Celem zespołu jest: wsparcie pracownika socjalnego w działaniach na rzecz klienta, ustalenie diagnozy, określenie planu pracy z daną osobą, podzielenie się zadaniami, które powinny być wykonane przez poszczególnych specjalistów zaangażowanych w usamodzielnienie klienta zagrożonego wykluczeniem. 93 Ibidem, s. 178 i Por. A. Zybała et al., Siła i niemoc, op. cit., s

170 Rysunek 6. System pomocy dla bezrobotnego klienta pomocy społecznej we Wrocławiu KLENT Pracownik socjalny Diagnoza Zasoby MOPS współpraca Zasoby miasta Punkt Obsługi Bezrobotnych PUP Prace Społecznie Użyteczne CIS Specjaliści Pracy Zespołowej CIiPKZ Konsultanci: psycholog, socjolog, pedagog, prawnik Kluby pracy Punkt Informacyjny dla Osób Bezrobotnych OHP Grupy Wsparcia Agencje Pracy Zasoby Interdyscyplinarne Organizacje pozarządowe / KIS Poradnie specjalistyczne Baza danych, pośrednictwo pracy, szkolenia, doradztwo Szkolenia, integracja społeczna Warsztaty, doradztwo Warsztaty aktywnych metod szukania pracy Pośrednictwo pracy i doradztwo Pośrednictwo pracy Wsparcie, warsztaty Konsultacje, leczenie Źródło: H. Becker, J. Sutryk, A. Kuzak, Współpraca w praktyce [w:] A. Zybała et al., Siła i niemoc. O roli współpracy i przyczynach niewydolności aktualnych rozwiązań systemowych w obszarze zatrudnienia i integracji społecznej, op. cit., s

171 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin Jeśli zespół dotyczy osoby długotrwale bezrobotnej wskazane jest, aby uczestniczył w nim pracownik urzędu pracy, który ma bezpośredni kontakt z daną osobą, np. doradca klienta lub inny pracownik, który ma możliwość skierowania tej osoby do określonych form wsparcia związanych z instrumentami rynku pracy. Przykład z Siemianowic Śląskich pokazuje natomiast, że możliwy jest podział na rejony obowiązujący dla ośrodka pomocy społecznej i powiatowego urzędu pracy. Stało się to możliwe w 2008 roku, gdy podjęto decyzję o wprowadzeniu w pośrednictwie pracy obsługi klientów zgodnie z ich miejscem zamieszkania w podziale na ustalone rejony miasta, przyporządkowując pośrednikom pracy i doradcom zawodowym określone tereny działania. Wdrożona koncepcja nakłada na pracowników urzędu pracy (pośredników pracy i doradców zawodowych) zadanie dokładnego poznania grup klientów z przydzielonego im rejonu. Doradca zawodowy ocenia predyspozycje zawodowe (ustala kierunki szkolenia oraz przekwalifikowania), a pośrednik pracy ma możliwość zastosowania odpowiednich instrumentów rynku pracy. Ma to służyć również poznaniu problemów, z jakimi borykają się klienci w wejściu bądź powrocie na rynek pracy. Wprowadzona w pośrednictwie pracy rejonizacja jest kompatybilna z już wcześniej działającą rejonizacją w ośrodku pomocy społecznej, ponieważ prawidłowa analiza potrzeb oraz problemów tzw. wspólnych klientów nie jest możliwa bez współpracy i to nie tylko ze względu na brak danych, które są w posiadaniu MOPS. 95. Schematyczne ujęcie tego podziału znajduje się na rysunku poniżej. Obecnie każdy pośrednik pracy wspólnie z doradcą zawodowym kompleksowo wspiera i aktywizuje grupę swoich podopiecznych, a jest to m.in. możliwe dzięki osobistej znajomości z pracownikiem socjalnym z ośrodka pomocy społecznej, który opiekuje się tym samym klientem. Współpraca ta owocuje również tym, że pracownicy obu instytucji poprzez kontakty personalne na bieżąco przekazują sobie informacje istotne do pracy ze wspólnym klientem, co umożliwia opracowanie Indywidualnego Planu Pomocy. IPP jest wzbogaceniem kontraktu socjalnego o założenia indywidualnego planu działania. Podopieczny obu instytucji zostaje zobligowany do współdziałania z MOPS w zakresie rozwiązywania trudnej sytuacji życiowej oraz planowania i realizowania konkretnych działań zmierzających w następstwie do wejścia lub do powrotu na rynek pracy określonych w indywidualnym planie działania poprzez współpracę z PUP H. Becker, J. Sutryk, A. Kuzak, Współpraca w praktyce [w:] A. Zybała et al., Siła i niemoc. O roli współpracy i przyczynach niewydolności aktualnych rozwiązań systemowych w obszarze zatrudnienia i integracji społecznej, op. cit., s Ibidem, s

172 Rysunek 7. Schemat rejonizacji PUP oraz MOPS w Siemianowicach Śląskich Źródło: H. Becker, J. Sutryk, A. Kuzak, Współpraca w praktyce [w:] A. Zybała et al., Siła i niemoc. O roli współpracy i przyczynach niewydolności aktualnych rozwiązań systemowych w obszarze zatrudnienia i integracji społecznej, op. cit., s Taki model współpracy i podziału klientów ze względu na rejon zamieszkania przynosi rozliczne korzyści w postaci: możliwości zweryfikowania informacji przekazywanych przez wspólnych klientów, przyporządkowania konkretnych pracowników odpowiedzialnych za dany rejon pozwalające na wyeliminowanie przypadkowych działań, lepszego poznania i zrozumienia potrzeb, postaw i zachowań klientów, skutecznej wymiany informacji między obiema instytucjami, przystosowania i pełniejszego dostosowania usług oraz instrumentów rynku pracy do zaspokojenia potrzeb klientów. Niewątpliwie zaletą tego systemu pracy jest to, że pracownicy znają się osobiście, uczestniczą we wspólnych szkoleniach i spotkaniach, są w stałym kontakcie, a to jest najważniejszym czynnikiem realnej współpracy międzyinstytucjonalnej. 171