Agnieszka Skowrońska. Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi. i członkami ich rodzin

Transkrypt

1 9 Agnieszka Skowrońska Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin

2 Nowa Praca Socjalna Agnieszka Skowrońska Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin Warszawa 2014

3 Autor: Agnieszka Skowrońska Korekta językowa: Katarzyna Hryniewicka Wydawca: Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich Aleje Jerozolimskie 65/79, Warszawa Tel.: Fax: Opracowanie merytoryczne, druk i dystrybucja serii publikacji na zlecenie CRZL: WYG International Sp. z o.o. ISBN (seria) (9) Skład: AgrafKa Sp. z o.o. Publikacja bezpłatna Nakład: 3000 egzemplarzy Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.

4 Słowo wstępne Oddajemy do rąk Czytelników serię publikacji będących efektem pracy ekspertów i specjalistów z zakresu polityki społecznej, w szczególności pomocy społecznej. Celem niniejszej serii było przybliżenie najważniejszego dorobku teoretycznego i praktycznego państw Europy Zachodniej i USA w zakresie nowatorskich koncepcji i metod prowadzenia pracy socjalnej. Chodziło o przybliżenie nie tylko rozwiązań i teorii zupełnie nowych także w tamtych krajach, ale także i takich, które już zdążyły okrzepnąć i były poddawane wielostronnym ocenom, choć w naszym kraju wiele z nich wciąż pozostaje nieznanymi lub niedocenianymi. Część publikacji dotyczy nowych rozwiązań, co prawda już funkcjonujących w naszych realiach, jednak często realizowanych jedynie w ramach pojedynczych projektów, wartych jednak szerszego upowszechniania, adaptowania i testowania w polskich warunkach. Przykładem może tu być chociażby tworzenie sieci franszyzy społecznej czy asystentury dostępnej w różnych sferach życia osób z niepełnosprawnością. Adresatami opracowań są przede wszystkim praktycy, działający w jednostkach pomocy społecznej i realizujący jej ustawowe cele. Szczególnie ważnymi odbiorcami są pracownicy socjalni, których chcemy wyposażyć w nowe informacje oraz dostarczyć im wiedzy, która może zaowocować nowymi przedsięwzięciami, podejmowanymi przez nich w społecznościach lokalnych. Pracownicy socjalni w naszym kraju są bowiem grupą zawodową, której powierzono w ostatnich latach wiele zadań z zakresu pomocy społecznej, nie zawsze jednak wyposażając ich w odpowiednie i niezbędne do ich realizacji instrumenty. Najważniejszym zadaniem pracowników socjalnych jest wsparcie słabszych grup społecznych w pokonywaniu ich problemów: w wychodzeniu z ubóstwa, izolacji społecznej i nieporadności życiowej. Od sposobu zdefiniowania problemu, z którym boryka się człowiek adresat przedsięwzięć podejmowanych w sferze pracy socjalnej, przyjętej wobec niego postawy (paternalistycznej bądź partnerskiej), dostrzegania całego kontekstu sytuacyjnego, często wiele zależy. Pracownik socjalny może w swojej pracy pełnić wiele ról - być coachem, doradcą, brokerem, pośrednikiem, mediatorem, negocjatorem bądź inicjatorem aktywności lokalnej. Aby unikać zrutynizowanego działania i jednocześnie zwiększać kompetencje zawodowe pracowników socjalnych potrzebna jest szeroka wiedza w zakresie różnorodności metod ich pracy, obowiązujących standardów, znaczenia tworzenia 3

5 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin sieci wsparcia koleżeńskiego, eksperckiego, superwizyjnego - zarówno nieformalnego, jak i ujętego w zasady współpracy, które można i należy wypracowywać lokalnie, także z reprezentantami innych instytucji. W jaki sposób pracownicy instytucji pomocy społecznej mogą zatem towarzyszyć swoim klientom, beneficjentom, podopiecznym? Jak mogą wspomagać proces ich powrotu do życia w rodzinie i społeczeństwie, nauczyć dbania o istotne relacje międzyludzkie, odpowiedzialności za własny los, pokonywania lęków związanych z podejmowaniem nowych zobowiązań, wskazywać drogi wyjścia z sytuacji kryzysowych? Która z ról, w danym czasie, będzie najodpowiedniejsza w tym konkretnym, indywidualnym przypadku? Ufamy, że na te i wiele innych pytań, pracownicy znajdą odpowiedzi w przekazanych im publikacjach. W polityce społecznej, w tym pomocy społecznej, coraz częściej zwraca się uwagę na efektywność i racjonalność podejmowanych działań. Zawsze zbyt mała ilość dostępnych środków finansowych w stosunku do zwiększającej się wciąż skali potrzeb, wymusza szukanie i podejmowanie prób implementowania na grunt społeczny rozwiązań wcześniej kojarzonych głównie z biznesem, pochodzących z teorii zarządzania. Od pracownika socjalnego wymaga się umiejętności menedżerskich, jego zadaniem jest zarządzanie przypadkiem, generowanie zmiany. Wymaga się od niego znajomości instrumentów nowego zarządzania publicznego oraz rozumienia uwarunkowań decydujących o skuteczności ich stosowania, prowadzących do wpisywania się na trwałe w pejzaż lokalnych partnerstw publiczno prywatnych. Opublikowane opracowania mogą być wreszcie użytecznym narzędziem dla innych aktorów polityki społecznej: polityków wyznaczających jej instytucjonalne ramy, naukowców i badaczy spierających się o zasadność przyjmowania za obowiązujące takich, a nie innych paradygmatów, wyznaczających cele i sposoby ich realizacji, a także samych uczestników życia społecznego. Nie chodzi o to, aby działać na rzecz osób i grupy, czy wobec jakichś problemów, lecz z osobami i grupami, będącymi często niewykorzystanym potencjałem dla samych siebie i swoich środowisk. Przedstawiana Państwu Nowa Praca Socjalna" ma szansę stać się źródłem inspiracji dla przedstawicieli wielu środowisk zaangażowanych w realizację zadań z zakresu pomocy społecznej. Zachęcam do lektury. dr hab. Olga Kowalczyk, prof. UE Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu 4

6 Od Rady Redakcyjnej Przedstawiamy Państwu ważną serię wydawniczą, która została zatytułowana jako Nowa Praca Socjalna wskazując na jej innowacyjny, często nowatorski charakter. Seria składa się z trzydziestu publikacji dwudziestu przygotowanych przez wybitnych polskich ekspertów i praktyków, zajmujących się zagadnieniami pomocy społecznej i pracy socjalnej oraz dziesięciu, które zostały przetłumaczone z języka angielskiego i ukazują aktualny dyskurs międzynarodowy w omawianej problematyce. Celem serii poświęconej nowym zagadnieniom lokalnej polityki społecznej, szczególnie w aspekcie systemu pomocy społecznej i pracy socjalnej, jest popularyzacja w Polsce nowych metod i instrumentów wsparcia społecznego oraz ukazanie aktualnych zagadnień instytucjonalno-organizacyjnych oraz prawnych, które kształtują ramy dla działań pracownika socjalnego i środowiskowego. Treść publikacji niewątpliwie wzbogaca istniejącyw Polsce dorobek intelektualny, zarówno naukowy jak i praktyczny, który musi być jednak stale uzupełniany przez nowości płynące z naszych doświadczeń 25 lat transformacji, ale także z rozwiązań, które sprawdziły się w krajach o rozwiniętych systemach zabezpieczenia społecznego. Aby właściwie ocenić w jakim miejscu rozwoju pracy socjalnej, czy szerzej pomocy społecznej, jesteśmy w Polsce, musimy mieć punkty odniesienia w innych państwach, które funkcjonują w różnych modelach polityki społecznej. Wybór publikacji do druku miałcharakterotwartego konkursu, do którego przystępowali eksperci z różnych środowisk akademickich oraz instytucji praktyki społecznej. Dziesięcioosobowa Rada Redakcyjna, składająca się z przedstawicieli nauki oraz instytucji pomocy społecznej, podczas swych posiedzeń oceniała merytoryczne uzasadnienie i cel pracy, strukturę książki oraz jej metodologię z bibliografią. Ważnym aspektem wyboru opracowań do publikacji była ich innowacyjność i nowatorskie podejście, chociaż nie oznacza to, że wszystkie książki prezentują tylko i wyłącznie nowe podejście do zagadnień pracy socjalnej. Siłą wsparcia społecznego jest także istniejąca tradycja i dorobek, który także docenialiśmy łącząc to co wartościowe z przeszłości z tym co konieczne w przyszłości. Daje się to szczególnie zauważyć w niektórych publikacjach, które wskazują na istniejący współcześnie renesans sprawdzonych idei, rozwiązań i metod. Wszystkie publikacje wydane w ramach serii były recenzowane przez trzech niezależnych ekspertów specjalistów z zakresu polityki społecznej, pomocy społecznej i/lub pracy socjalnej. Recenzenci byli wybrani przez Radę Redakcyjną w procedurze konkursowej są to wybitni specjaliści z obszarów: nauki i praktyki, najczęściej dobrze znani w środowisku polityków społecznych. Nierzadko recenzje były bardzo wnikliwe i krytyczne, co skutkowało koniecznością dokonywania uzupełnień i poprawek. Kilka publikacji po recenzjach Rada Redakcyjna odrzuciła. 5

7 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin Wydaje się, że istotną wartością całej serii jest to, że z jednej strony ukazuje ona teoretyczne i praktyczne wątki pracy socjalnej z konkretnym typem klienta lub społecznością lokalną; a z drugiej, że prezentuje szersze powiązania pracy socjalnej z takimi zagadnieniami jak przedsiębiorczość społeczna, nowe zarządzanie publiczne i governance czy wreszcie ukazuje swe silne związki z koncepcją empowerment. Ukazanie międzynarodowych doświadczeń w realizacji pracy socjalnej jest dodatkowym ładunkiem intelektualnym, który poszerza naszą wiedzę o rozwiązaniach w innych welfare states. Jako Rada Redakcyjna zachęcamy wszystkich pracowników systemu pomocy społecznej, w tym pracowników socjalnych, działaczy społecznych oraz decydentów do zapoznania się z treścią rekomendowanych przez nas i opublikowanych publikacji. Mamy nadzieję, że znajdziecie Państwo w części z nich inspirujące wątki teoretyczne i praktyczne, które przydadzą się Państwu w życiu zawodowym. Życzymy miłej lektury! dr hab. Mirosław Grewiński, prof. WSP Przewodniczący Rady Redakcyjnej 6

8 Rada Redakcyjna: dr hab. Mirosław Grewiński, prof. WSP - Przewodniczący Rady Redakcyjnej - Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Janusza Korczaka w Warszawie dr Ewa Flaszyńska - Dyrektor Ośrodka Pomocy Społecznej Dzielnicy Bielany m. st. Warszawy mgr Hanna Gumińska - Starszy Specjalista Pracy Socjalnej, Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Słupsku dr hab. Jolanta Grotowska-Leder, prof. UŁ - Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny Uniwersytet Łódzki mgr Barbara Kamińska-Skowronek - Kierownik Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Tyszowcach prof. zw. dr hab. Janusz Kirenko - Wydział Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie mgr Danuta Koczkodaj - Starszy Specjalista Pracy Socjalnej, Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Słupsku mgr Krzysztof Kratofil - Starszy Specjalista Pracy Socjalnej, Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Tarnowskich Górach dr hab. Jerzy Krzyszkowski, prof. UŁ - Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny Uniwersytet Łódzki dr Anna Zasada-Chorab - Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Janusza Korczaka Warszawa oddział Katowice i Kolegium Pracowników Służb Społecznych Czeladź Zespół Projektu Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich: dr Adam Krzyżanowski - Kierownik Projektu mgr Andrzej Bogdański - Sekretarz Projektu Dominika Szeląg - Ekspert ds. e-learningu Zespół realizacyjny WYG International Sp. z o.o.: mgr inż. Ewa Płodzień-Pałasz - Kierownik Projektu dr Monika Miedzik - Ekspert merytoryczny dr Jarosław Pichla - Ekspert merytoryczny 7

9 Nota o Autorze: Agnieszka Skowrońska jest socjologiem oraz doktorem nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce, tytuł doktora uzyskała w 2012 roku na Uniwersytecie Śląskim. Od 10 lat jest związana z pomocą społeczną, gdyż początkowo pracowała w ośrodku pomocy społecznej jako pracownik socjalny, a później w Instytucie Rozwoju Służb Społecznych (jako koordynator projektów, badacz oraz redaktor i autor publikacji). Uczestniczyła w projektach badawczych dotyczących zarówno pomocy społecznej jak i współpracy administracji publicznej z organizacjami pozarządowymi. Jej zainteresowania badawcze koncentrują się wokół skuteczności pomocy. Od 2011 roku jest członkiem Polskiego Towarzystwa Ewaluacyjnego. Jej najważniejsze publikacje to Badania w pomocy społecznej zastosowanie, metody i narzędzia, Podstawy ewaluacji dla pomocy społecznej oraz cykl trzech publikacji Pomoc społeczna w liczbach (w latach 2008, 2009, 2010). Jest również ekspertem zewnętrznym uczestniczącym w projektach doradczych dla organizacji pozarządowych. Recenzenci publikacji: dr hab. Małgorzata Baron-Wiaterek, prof. PŚ Wydział Organizacji i Zarządzania, Politechnika Śląska dr Przemysław Gąsiorek Wydział Pedagogiczno-Artystyczny Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu dr Andrzej Klimczuk Organizacja Międzyzakładowa NSZZ Solidarność" Pracowników Oświaty i Wychowania w Białymstoku 8

10 Spis treści SŁOWO WSTĘPNE... 3 Od Rady Redakcyjnej... 5 Rada Redakcyjna... 6 NOTA O AUTORZE... 8 WSTĘP ROLA POMOCY SPOŁECZNEJ W ROZWIĄZYWANIU PROBLEMÓW ZWIĄZANYCH Z DŁUGOTRWAŁYM BEZROBOCIEM Osoby długotrwale bezrobotne informacje podstawowe Bezrobocie jako przyczyna przyznania świadczeń pomocy społecznej Przyczyny długotrwałego bezrobocia Miejsce i rola instytucji pomocy społecznej w kreowaniu i rozwiązywaniu problemu bezrobocia długotrwałego Funkcje pracy socjalnej w przeciwdziałaniu i rozwiązywaniu problemu długotrwałego bezrobocia GRUPY DŁUGOTRWALE BEZROBOTNYCH PODZIAŁ I CHARAKTERYSTYKA Po co i jak wyróżniać grupy długotrwale bezrobotnych? Charakterystyka wybranych grup długotrwale bezrobotnych SCENARIUSZE, METODY I NARZĘDZIA PRACY Z POSZCZEGÓLNYMI GRUPAMI OSÓB DŁUGOTRWALE BEZROBOTNYCH I CZŁONKAMI ICH RODZIN Założenia dotyczące pracy socjalnej z osobami długotrwale bezrobotnymi Scenariusze Opis metod i narzędzi pracy z osobami długotrwale bezrobotnymi EWALUACJA WSPARCIA DLA OSÓB DŁUGOTRWALE BEZROBOTNYCH Wymiary i kryteria ewaluacji Cele ewaluacji i wskaźniki Planowanie i etapy ewaluacji Metody i narzędzia ewaluacji

11 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin 5. WSPÓŁPRACA INSTYTUCJI POMOCY SPOŁECZNEJ Z INNYMI INSTYTUCJAMI ŚWIADCZĄCYMI POMOC DLA OSÓB DŁUGOTRWALE BEZROBOTNYCH Obszary i wymiary współpracy Współpraca pomiędzy ośrodkiem pomocy społecznej i urzędem pracy w zapisach prawnych Formy współpracy międzyinstytucjonalnej PODSUMOWANIE: NOWE ROLE I WYZWANIA ZWIĄZANE Z DŁUGOTRWAŁYM BEZROBOCIEM I TENDENCJAMI NA RYNKU PRACY Nowe role i zadania pracowników instytucji zajmujących się pomocą i wsparciem osób długotrwale bezrobotnych Tendencje i umiejętności potrzebne na rynku pracy w najbliższej przyszłości SŁOWNICZEK BIBLIOGRAFIA Publikacje książkowe Artykuły w czasopismach Raporty z badań Akty prawne

12 WSTĘP Osoby długotrwale bezrobotne są grupą bardzo niejednorodną. Należą do niej zarówno osoby młode, które nie mają żadnego doświadczenia zawodowego, a mają wykształcenie wyższe, a mimo to nie mogą znaleźć pracy, a także osoby 50-letnie, które mają doświadczenie zawodowe, ale ich kwalifikacje już się zdezaktualizowały. Takich grup można wymienić jeszcze kilka. Dlatego w niniejszej publikacji przedstawiam perspektywę wsparcia i pomocy według poszczególnych grup osób długotrwale bezrobotnych. Celem publikacji jest zebranie dotychczasowej wiedzy na temat osób długotrwale bezrobotnych z różnorodnymi problemami i sposobów skutecznej pracy z nimi. Publikacja ma charakter podręcznika wyjaśniającego podstawowe zagadnienia związane z tematyką, a także podaje praktyczne przykłady działań, które mogą usprawnić udzielanie pomocy. W książce pracownicy instytucji pomocy społecznej odnajdą odpowiedzi na pytania: Jakie grupy można wyróżnić wśród osób długotrwale bezrobotnych i jakie mają one potrzeby? Jakie są scenariusze prowadzenia pracy socjalnej i wspomagania osób z poszczególnych grup? Jakie są metody pracy z osobami długotrwale bezrobotnymi z poszczególnych grup? Jakie są narzędzia pracy z osobami długotrwale bezrobotnymi z poszczególnych grup? Jak mierzyć skuteczność udzielonego wsparcia dla osób długotrwale bezrobotnych? W jakim zakresie i w jaki sposób współpracować z urzędami pracy i innymi instytucjami zajmującymi się wsparciem osób długotrwale bezrobotnych? Jakie są nowe role i wyzwania dla pracowników ośrodków pomocy społecznej (OPS) i urzędów pracy (UP) związane z długotrwałym bezrobociem? W pierwszym rozdziale zostanie poruszona tematyka wprowadzająca w problem długotrwałego bezrobocia z krótkim opisem jego przyczyn pod kątem możliwości podejmowania działań wspierających osoby długotrwale bezrobotne. W związku z tym, że jest to problem złożony, pokazana zostanie rola poszczególnych instytucji w kreowaniu i rozwiązywaniu tego 11

13 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin problemu. Celem rozdziału jest uświadomienie czytelnikom, że to nie pomoc społeczna i pracownicy socjalni są wyłącznie odpowiedzialni za rozwiązanie tego problemu. W rozdziale drugim opisane będą poszczególne grupy osób bezrobotnych długotrwale w tym: osoby młode (do 30. roku życia) bez kwalifikacji i legalnego doświadczenia zawodowego; matki, które przerwały pracę lub nie zdążyły nabyć doświadczenia zawodowego w związku z urodzeniem i wychowywaniem dzieci; osoby po 45. roku życia, których kwalifikacje zawodowe i umiejętności się zdezaktualizowały; osoby niepełnosprawne i z chorobą psychiczną; osoby bezdomne; osoby z uzależnieniami; osoby karane; cudzoziemcy (uchodźcy, osoby z pobytem tolerowanym) i przedstawiciele mniejszości etnicznych; a także tzw. pozorni bezrobotni. Grupy te zostaną opisane pod względem cech społeczno-demograficznych, charakterystyki psychologicznej z uwzględnieniem skutków pozostawania przez długi czas bez pracy oraz z przedstawieniem potrzeb tych osób, również związanych z członkami ich rodziny (np. osoby zależne). W kolejnym rozdziale dla każdej grupy zostanie przedstawiony scenariusz pracy socjalnej, czyli schemat działań. Scenariusze będą brały pod uwagę specyficzne potrzeby każdej z grup oraz możliwości jej najbliższego otoczenia. Następnie wszystkie metody wymienione w scenariuszach będą opisane z podaniem przykładów narzędzi i ich praktycznego zastosowania. Do metod tych należy zaliczyć np.: coaching, trening pracy, poradnictwo, grupy wsparcia, trening umiejętności społecznych itd. Coraz częściej mówi się, że udzielane wsparcie powinno być skuteczne, trafne, przynosić trwałe rezultaty, być użyteczne dla osób, do których jest skierowane. Poza tym powinno być jak najmniej kosztochłonne i powinno brać pod uwagę długotrwałe skutki, czyli oddziaływanie zarówno na samych odbiorców działań, a także na ich otoczenie. Są to kryteria wsparcia, które mogą być zmierzone za pomocą ewaluacji działań skierowanych do osób długotrwale bezrobotnych. W rozdziale czwartym będą omówione podstawowe cele, etapy, metody i narzędzia, dzięki którym można weryfikować, czy udzielane wsparcie przynosi oczekiwane efekty, jest użyteczne itd. W rozdziale piątym podniesiona zostanie kwestia konieczności wspólnych działań na rzecz rozwiązywania problemów długotrwałego bezrobocia. Omówiono w nim możliwości współpracy pracowników ośrodków pomocy społecznej z innymi instytucjami wspierającymi osoby długotrwale bezrobotne, a także formy takiej współpracy. W ostatnim rozdziale w ramach podsumowania omówione są nowe wyzwania, jakie czekają pracowników instytucji pomocy społecznej oraz instytucji rynku pracy związane z długotrwałym bezrobociem i tendencjami na rynku pracy. Jest to związane z rozwojem instytucji i usług skierowanych do osób długotrwale bezrobotnych, koniecznością zmiany podejścia do rozwiązywania ich problemów, a także zmianami w prawie (np. profilowanie osób bezrobotnych w urzędzie pracy). Takimi nowymi rolami pełnionymi przez pracowników socjalnych są: trener pracy, case manager, broker informacji, czy coach kariery. 12

14 Na zakończenie rozdziału znajduje się ramka z najważniejszymi treściami w nim zawartymi. Poza tym sformułowano pytania kontrolne, które umożliwiają sprawdzenie przyswojenia najistotniejszych zagadnień poruszanych w danym rozdziale oraz propozycje zadań do wykonania, które mają ułatwić przygotowanie się do udzielania pomocy poszczególnym grupom osób długotrwale bezrobotnym. Na końcu całej książki znajduje się słowniczek wybranych pojęć oraz bibliografia. W publikacji wykorzystane są wyniki badań, analiz dotyczących osób długotrwale bezrobotnych oraz aktualne przepisy prawne i najnowsze metody pracy stosowane zagranicą. 13

15

16 1. ROLA POMOCY SPOŁECZNEJ W ROZWIĄZYWANIU PROBLEMÓW ZWIĄZANYCH Z DŁUGOTRWAŁYM BEZROBOCIEM 1.1. Osoby długotrwale bezrobotne informacje podstawowe Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi obejmuje wiele działań, które powinny być dostosowane do specyficznych cech i potrzeb danej osoby. Specyficzna dla klientów pomocy społecznej, z których większość to osoby długotrwale bezrobotne i nieaktywne zawodowo, jest wielowymiarowość ich problemów. Warto zauważyć, że w całej zbiorowości osób bezrobotnych, długotrwale bezrobotni stanowią tylko część tego zbioru i też nie wszystkie te osoby zgłaszają się do ośrodków pomocy społecznej i nie ze wszystkimi prowadzona jest praca socjalna. Aby lepiej zrozumieć skalę zjawiska przyjrzyjmy się definicjom osób długotrwale bezrobotnych oraz klienta pomocy społecznej, które wyznaczą nam ogólną zbiorowość osób, o których będzie mowa w niniejszej publikacji. Zgodnie z Ustawą z dnia 20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy 1, osoby długotrwale bezrobotne to osoby bezrobotne pozostające w rejestrze powiatowego urzędu pracy łącznie przez okres ponad 12 miesięcy w okresie ostatnich dwóch lat, z wyłączeniem okresów odbywania stażu i przygotowania zawodowego dorosłych w miejscu pracy. Według wyżej wymienionej ustawy osoba bezrobotna to obywatel polski, cudzoziemiec, który jest obywatelem państw członkowskich Unii Europejskiej, jest obywatelem państw, z którymi Unia Europejska zawarła umowy o swobodzie przepływu osób, posiada status uchodźcy nadany w Rzeczypospolitej Polskiej lub posiada zezwolenie na osiedlenie się w Rzeczypospolitej Polskiej oraz cudzoziemiec członek rodziny obywatela polskiego, który nie posiada zatrudnienia i nie wykonuje innej pracy zarobkowej, jest zdolny i gotowy 1 Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, Dz. U. z 2013 r. poz. 674 z późn. zm. 15

17 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin 16 do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy, obowiązującym w danym zawodzie lub służbie albo innej pracy zarobkowej, albo jest osobą niepełnosprawną, zdolną i gotową do podjęcia zatrudnienia co najmniej w połowie tego wymiaru czasu pracy, nieuczącą się w szkole (z wyjątkiem uczącej się w szkole dla dorosłych lub przystępującej do egzaminu eksternistycznego z zakresu tej szkoły lub w szkole wyższej gdzie studiuje w formie studiów niestacjonarnych), zarejestrowaną we właściwym dla miejsca zameldowania stałego lub czasowego powiatowym urzędzie pracy oraz poszukującą zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej, jeżeli: ukończył 18 lat; nie ukończył 60 lat kobieta lub 65 lat mężczyzna; nie nabył prawa do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy, renty szkoleniowej, renty socjalnej, renty rodzinnej w wysokości przekraczającej połowę minimalnego wynagrodzenia za pracę albo po ustaniu zatrudnienia, innej pracy zarobkowej, zaprzestaniu prowadzenia pozarolniczej działalności, nie pobiera nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego, zasiłku przedemerytalnego, świadczenia przedemerytalnego, świadczenia rehabilitacyjnego, zasiłku chorobowego, zasiłku macierzyńskiego lub zasiłku w wysokości zasiłku macierzyńskiego; nie jest właścicielem lub posiadaczem samoistnym lub zależnym nieruchomości rolnej, w rozumieniu przepisów Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku Kodeks cywilny (Dz. U. nr 16 poz. 93 z późn. zm.), o powierzchni użytków rolnych przekraczającej 2 ha przeliczeniowe lub nie podlega ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z tytułu stałej pracy jako współmałżonek lub domownik w gospodarstwie rolnym o powierzchni użytków rolnych przekraczającej 2 ha przeliczeniowe; nie uzyskuje przychodów podlegających opodatkowaniu podatkiem dochodowym z działów specjalnych produkcji rolnej, chyba że dochód z działów specjalnych produkcji rolnej, obliczony dla ustalenia podatku dochodowego od osób fizycznych, nie przekracza wysokości przeciętnego dochodu z pracy w indywidualnych gospodarstwach rolnych z 2 ha przeliczeniowych ustalonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego na podstawie przepisów o podatku rolnym, lub nie podlega ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z tytułu stałej pracy jako współmałżonek lub domownik w takim gospodarstwie; nie złożył wniosku o wpis do ewidencji działalności gospodarczej albo po złożeniu wniosku o wpis: zgłosił do ewidencji działalności gospodarczej wniosek o zawieszenie wykonywania działalności gospodarczej i okres zawieszenia jeszcze nie upłynął, albo nie upłynął jeszcze okres do, określonego we wniosku o wpis do ewidencji działalności gospodarczej, dnia podjęcia działalności gospodarczej; nie jest osobą tymczasowo aresztowaną lub nie odbywa kary pozbawienia wolności, z wyjątkiem kary pozbawienia wolności odbywanej poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego;

18 Rola pomocy społecznej w rozwiązywaniu problemów związanych z długotrwałym bezrobociem nie uzyskuje miesięcznie przychodu w wysokości przekraczającej połowę minimalnego wynagrodzenia za pracę, z wyłączeniem przychodów uzyskanych z tytułu odsetek lub innych przychodów od środków pieniężnych zgromadzonych na rachunkach bankowych; nie pobiera na podstawie przepisów o pomocy społecznej zasiłku stałego; nie pobiera, na podstawie przepisów o świadczeniach rodzinnych, świadczenia pielęgnacyjnego lub dodatku do zasiłku rodzinnego z tytułu samotnego wychowywania dziecka i utraty prawa do zasiłku dla bezrobotnych na skutek upływu ustawowego okresu jego pobierania; nie pobiera po ustaniu zatrudnienia świadczenia szkoleniowego, o którym mowa w art. 70 ust. 6; nie podlega, na podstawie odrębnych przepisów, obowiązkowi ubezpieczenia społecznego, z wyjątkiem ubezpieczenia społecznego rolników. Nieco inna definicja jest stosowana podczas Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL) 2, gdzie długotrwale bezrobotni są określani jako bezrobotni, którzy szukają pracy przez okres dłuższy niż rok (tj. 13 miesięcy i więcej od momentu zakończenia przerwy w poszukiwaniu pracy, o ile wystąpiła i trwała co najmniej 4 tygodnie). Bezrobotni to osoby w wieku lata, które spełniły jednocześnie trzy warunki: w okresie badanego tygodnia nie były osobami pracującymi, aktywnie poszukiwały pracy w ciągu 4 tygodni (wliczając jako ostatni tydzień badany), były gotowe podjąć pracę w ciągu 2 tygodni następujących po badanym tygodniu. Do bezrobotnych zalicza się także osoby, które nie poszukiwały pracy, ponieważ oczekiwały na rozpoczęcie pracy przez okres nie dłuższy niż 3 miesiące oraz były gotowe tę pracę podjąć. Kwestie definicyjne są ważne z dwóch podstawowych względów: na ich podstawie podaje się liczbę osób długotrwale bezrobotnych i statystyki pochodne oraz wyklucza lub włącza się pewne osoby zaliczane do tych kategorii. Poniższa tabela przedstawia kilka przypadków osób pozostających bez pracy zaliczanych do osób bezrobotnych w zależności od przyjętej metody. Niektóre osoby niepracujące pozostają poza tymi statystykami, co oznacza, że jest to bezrobocie ukryte. 2 Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności jest badaniem reprezentacyjnym, badaniem objęte są wszystkie osoby w wieku 15 lat i więcej, będące członkami gospodarstw domowych zamieszkałych w mieszkaniach wylosowanych do badania. Zob. Kwartalna informacja o aktywności ekonomicznej ludności, GUS, Warszawa

19 Praca socjalna z osobami długotrwale bezrobotnymi i członkami ich rodzin Tabela 1. Osoby bezrobotne w zależności od przyjętej definicji Czy jest to osoba bezrobotna według: Statystyka BAEL urzędu pracy Osoba studiująca w trybie stacjonarnym poszukująca pracy nie tak Osoba bezdomna niezarejestrowana w urzędzie pracy i niegotowa do pracy w ciągu nie nie dwóch tygodni Osoba niepełnosprawna pobierająca rentę socjalną aktywnie poszukująca pracy i gotowa nie tak podjąć pracę Matka przebywająca na urlopie macierzyńskim poszukująca pracy i gotowa podjąć pracę nie tak w ciągu dwóch tygodni Osoba zarejestrowana w urzędzie pracy jako osoba bezrobotna niechcąca pracować, tak nie nieszukająca pracy Osoba zarejestrowana w urzędzie pracy jako osoba bezrobotna pracująca za granicą tak nie (nielegalnie) Osoba będąca właścicielem gospodarstwa rolnego (powyżej 2 ha), aktywnie poszukująca nie tak pracy poza rolnictwem Osoba będąca właścicielem gospodarstwa rolnego (powyżej 2 ha), pracująca w nim nie nie w niepełnym wymiarze czasu, co nie wystarcza na utrzymanie Osoba zarejestrowana jako bezrobotna, pracująca dorywczo (bez żadnej umowy), tak tak poszukująca stałej pracy Osoba zarejestrowana w urzędzie pracy aktywnie poszukująca pracy i gotowa ją podjąć tak tak Opracowanie własne Na koniec 2013 r. stopa bezrobocia rejestrowanego w Polsce wyniosła 13,4% a stopa bezrobocia według BAEL 9,8%, co oznacza, że według pierwszej statystyki było 2 157,9 tys. osób bezrobotnych, a według BAEL 1700 tys. osób 3. Jest to dość znaczna różnica. Również są duże różnice w liczbach bezrobotnych długotrwale, które według BAEL wyniosły 656 tys. osób, co stanowi 38,6% bezrobotnych, a według statystyk bezrobocia rejestrowanego ich liczba wynosiła 1158,7 tys. osób, co stanowiło 53,6% ogółu bezrobotnych. Rozmiary bezrobocia długotrwałego zależą od poziomu bezrobocia ogółem. Im wyższy jest poziom bezrobocia, tym trudniej znaleźć pracę, czas jej poszukiwania jest coraz dłuższy i coraz więcej bezrobotnych staje się bezrobotnymi długotrwale 4. Liczba osób długotrwale bezrobotnych zmienia się w zależności od stanu gospodarki i sytuacji na rynku pracy. Jak wynika z raportu pt. Analiza czynników wpływających na zwiększenie ryzyka długookresowego bezrobocia opracowanie metodologii profilowania bezrobotnych na lokalnym rynku pracy do stosowania przez PSZ : W pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych długotrwale bezrobotni stanowili około 45% populacji 3 Aktywność ekonomiczna ludności Polski w IV kwartale 2013 r., GUS, Warszawa 2014; Statystyki dostępne na stronie Głównego Urzędu Statystycznego: 4 Por. Raport z etapu I projektu Analiza czynników wpływających na zwiększenie ryzyka długookresowego bezrobocia opracowanie metodologii profilowania bezrobotnych na lokalnym rynku pracy do stosowania przez PSZ, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 2012, s

20 Rola pomocy społecznej w rozwiązywaniu problemów związanych z długotrwałym bezrobociem bezrobotnych ogółem. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych ich udział obniżył się do niespełna 39% w 1999 r., ale w następnych latach zaczął szybko rosnąć i w latach przekraczał 50% (52,5% w końcu 2003 r.). Do 2009 r. odsetek długotrwale bezrobotnych obniżył się do 25,8%, ale później zaczął ponownie rosnąć i w 2011 r. wyniósł niemal 35%. 5. Trend ten się utrzymuje obecnie, gdyż poziom bezrobocia długotrwałego w kwietniu 2014 r. wyniósł 55,7%. Procesy spadku w przypadku długotrwale bezrobotnych występują z pewnym opóźnieniem, gdyż pracodawcy tworzący nowe miejsca pracy sięgają najpierw po rezerwy siły roboczej o wyższym potencjale kwalifikacyjnym i bardziej zmotywowane, a więc krócej pozostające w zasobie bezrobotnych. Jak wynika z cytowanego raportu przy wzroście gospodarczym dopiero po pewnym czasie zaczyna maleć bezrobocie długookresowe i dotyczy to w pierwszej kolejności bezrobotnych w przedziale miesiące. Powoduje to wzrost udziału bezrobotnych powyżej 24 miesięcy wśród długotrwale bezrobotnych. W latach osiągnął on poziom niemal 70%, a w 2011 roku wynosił prawie 45%. Osłabienie koniunktury i wzrost bezrobocia przekłada się z pewnym opóźnieniem na wzrost liczby i natężenia bezrobocia długotrwałego, co wynika z jego natury i konieczności upływu 12 miesięcy bezskutecznego poszukiwania pracy, aby osoba, która utraciła pracę, mogła zostać zaliczona do tej kategorii. 6. Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy wyróżnia również kategorię osób będących w szczególnej sytuacji na rynku pracy. Zalicza do nich bezrobotnych, którzy ze względu na określone uwarunkowania mają znaczne problemy z wyjściem ze stanu bezrobocia. Ustawa zezwala na stosowanie wobec tej kategorii osób dodatkowych instrumentów rynku pracy, promujących ich zatrudnienie. W szczególnej sytuacji na rynku pracy są: bezrobotni do 30. roku życia, bezrobotni długotrwale, bezrobotni powyżej 50. roku życia, bezrobotni korzystający ze świadczeń pomocy społecznej, bezrobotni posiadający co najmniej jedno dziecko do 6. roku życia lub co najmniej jedno niepełnosprawne dziecko do 18. roku życia, bezrobotni niepełnosprawni. W końcu 2013 r. status osoby w szczególnej sytuacji na rynku pracy posiadało 1 979,6 tys. osób, co oznacza, że 9 na 10 bezrobotnych spełniało kryteria by być zaliczonym do tej kategorii 7. Podobnie jak w poprzednich latach, wśród bezrobotnych znajdujących się w szczególnej sytuacji na rynku pracy nieco częściej niż co trzeci bezrobotny (37,9%) pozostawał bez pracy dłużej 5 Ibidem, s Ibidem. 7 Bezrobocie rejestrowane w Polsce. Raport miesięczny grudzień 2013 r., MPiPS, Warszawa