ANALIZA GENDER BUDGET Bud et wra liwy na p³eæ

Transkrypt

1 ANALIZA GENDER BUDGET Bud et wra liwy na p³eæ

2 SPIS TRE CI Wprowadzenie...5 Wst p...8 CZ I: SYTUACJA KOBIET I M CZYZN W GDA SKU 1 Demografia Dane podstawowe Struktura wiekowa ludno ci Ruch naturalny ludno ci Osoby niepe nosprawne Edukacja Wykszta cenie mieszka ców Gda ska Struktura uczniów na poszczególnych szczeblach nauczania Kierunki kszta cenia kobiet i m czyzn Szkolnictwo dla doros ych Opieka nad dzie mi obki Przedszkola i przedszkola specjalne Rynek pracy i bezrobocie Aktywno zawodowa mieszka ców Gda ska Analiza struktury pracuj cych Bezrobocie Bezpiecze stwo publiczne Przest pstwa Sytuacja na drogach Samobójstwa Alkoholizm Nadu ywanie substancji psychoaktywnych Problematyka bezpiecze stwa w opinii publicznej Stan zdrowia mieszka ców Gda ska Samoocena zdrowia w ród spo ecze stwa Uprawianie sportu Zgony Analiza struktury us ug medycznych Publiczna s ba zdrowia w opinii mieszka ców Kobiety w o rodkach w adzy Rada Miasta Gda ska Urz d Miasta

3 Podsumowanie...57 CZ II: GENDER BUDGET 7 Gender budget - Istota bud etów wra liwych na p Definicja i rys historyczny Przes anki stworzenia gender budget Fazy analizy gender budget na czym polega proces wdra ania bud etów wra liwych na p Narz dzia oceny bud etu wra liwego na p Do wiadczenia krajów stosuj cych gender budget Charakterystyka ogólna Rozwi zania i postulaty Unii Europejskiej...68 CZ III: BUD ETY JEDNOSTEK SAMORZ DU TERYTORIALNEGO 9 Charakterystyka bud etów lokalnych Znaczenie finansów publicznych w zaspakajaniu potrzeb spo ecznych Zadania zlecone miastom na prawach powiatu System bud etowy w Polsce Procedura etowa...80 bud 9.5 Dochody JST jako wyraz silnej zale no ci od bud etu centralnego Wydatki bud etów lokalnych Znaczenie kontroli i nadzoru jednostek samorz du terytorialnego Bud et zadaniowy jako element optymalizacji polityki bud etowej samorz dów terytorialnych Ogólna charakterystyka wybranych wielko ci Bud etu Miasta Gda ska Systematyka podstawowych wielko ci wed ug dzia ów Dochody ska Gda...93 CZ IV: GENDER BUDGET W WYBRANYCH OBSZARACH PROGRAMOWYCH Wst p Aktywizacja osób starszych Programy Urz du Miasta Gda ska Strategia rozwi zywania problemów spo ecznych Miejski O rodek Pomocy Spo ecznej Wybrane dzia ania w ramach poszczególnych departamentów Urz du Miasta Gda ska Wybrane dzia ania na terenie Gda ska Do wiadczenie innych krajów Rekomendacje Poprawa jako ci zbiorów statystycznych Dzia ania na rzecz aktywizacji osób starszych poprzez organizacj czasu wolnego i rozwój ich zainteresowa Dzia ania na rzecz aktywizacji osób starszych w sferze zawodowej Dzia ania na rzecz kszta cenia osób w wieku rednim i starszym

4 Grupa dzia zwi zana z konieczno ci zaplanowanych aktywno ci w perspektywie starzenia si spo ecze stw Zwalczanie d ugotrwa ego bezrobocia Psychologiczne skutki d ugotrwa ego bezrobocia Kobiety i m czy ni w odpowiedzi na bezrobocie Programy Urz du Miasta Gda ska Strategia Rozwi zywania Problemów Spo ecznych Miejski O rodek Pomocy Spo ecznej Dzia ania w ramach poszczególnych departamentów Urz du Miasta Gda ska Wybrane dzia ania Powiatowego i Wojewódzkiego Urz du Pracy Do wiadczenia innych krajów Rekomendacje Poprawa jako ci zbiorów statystycznych Stworzenie nowych form wspó pracy i zwi kszenie liczby programów kierowanych do kobiet Równe traktowanie kobiet i m czyzn na rynku pracy i aktywizacja zawodowa kobiet Programy Urz du Miasta Gda ska Strategia Rozwi zywania Problemów Spo ecznych Miejski O rodek Pomocy Spo ecznej Dzia ania w ramach poszczególnych departamentów Urz du Miasta Gda ska Wybrane dzia ania Powiatowego i Wojewódzkiego Urz du Pracy Wybrane programy realizowane na terenie Gda ska Do wiadczenia innych krajów Rekomendacje Poprawa jako ci zbiorów statystycznych Zwi kszenie liczby programów skierowanych na zaspakajanie potrzeb kobiet Dzia ania na rzecz aktywizacji kobiet w sferze zawodowej Dzia ania promocyjne i informacyjne skierowane na pracodawców Zaj cia szkolne jako forma zapobiegania przyczynom nierówno ci Nowoczesna opieka instytucjonalna Resume Bibliografia Spis tabel Spis wykresów

5 Wprowadzenie Niniejsze opracowanie jest pierwsz tego rodzaju kompleksow prób analizy dzia adz lokalnych pod k tem wra liwo ci na potrzeby p ci na terenie Polski. W ci gu ostatnich lat powsta o kilka bardzo interesuj cych i wa nych raportów, dotycz cych sytuacji i spraw kobiet. Tym niemniej raporty te g ówny nacisk k ad na dzia ania w adz centralnych i niewiele uwagi po wi caj zadaniom i mo liwo ciom w adz lokalnych. Poni szy raport ma za zadanie przede wszystkim przedstawi dzia ania skierowane na problemy spo eczno ci lokalnej, jak s mieszka cy Gda ska. W raporcie zosta o zastosowane podej cie interdyscyplinarne i wieloaspektowe. Jest to podyktowane tym, e wiele z dotychczasowych analiz by o prowadzonych tylko z jednej perspektywy, ekonomicznej lub prawnej. W niniejszej pracy przyj to za enie, e problemy dotycz poszczególnych grup mieszka ców Gda ska, a pomoc i dzia ania kierowane na ich rozwi zanie nie zawsze s najlepiej ukierunkowane. Dlatego te zaznaczone zosta y zarówno podstawowe aspekty regulacyjne, ekonomiczne, ale równie psychospo eczne, które rzucaj dodatkowe wiat o na omawiane zagadnienia. Ponadto, w wielu z omawianych obszarów problemowych zosta y zaprezentowane wybrane, najlepsze praktyki innych krajów. Po wej ciu Polski do Unii Europejskiej konieczne sta o równie pokazanie inicjatyw i dzia wspólnotowych, których Polska jest sygnatariuszem. ównym celem niniejszego raportu jest zaproponowanie rozwi za dla Urz du Miasta Gda ska, które by yby uwra liwione na potrzeby p ci. stanowi podstawow kategori spo eczn. Rodzimy si, yjemy i umieramy jako osoby okre lonej p ci. Jej rodzaj determinuje relacje spo eczne, które s szczególnie widoczne w stereotypach p ci. Zawarte w nich spo eczne przekazy mówi o obowi zkach oraz tradycyjnych formach zachowania si. Ale jako kobiety i m czy ni, mamy ró ne potrzeby i problemy, i przez to inaczej wp ywaj na nas decyzje podejmowane na szczeblu centralnym, zarówno na nasz sytuacj ekonomiczn, prawn jak i spo eczn. Inaczej rzecz ujmuj c podatnicy i biorcy wiadcze to kobiety i m czy ni o ró nych potrzebach. W wielu krajach zwrócono uwag na fakt, e te same decyzje makroekonomiczne, w tym fiskalne, które nie s uwra liwione na p mog prowadzi do powstawania, utrwalania lub nawet pog biania nierówno ci pomi dzy obywatelami obydwu p ci. Dzieje si tak, dlatego, e spo eczne relacje oparte na rodzaju p ci maj ogromny wp yw na podzia miejsc pracy, dochodu i poziomu ycia. wiadome przyj cie perspektywy p ci w projektowaniu i planowaniu makroekonomicznym pozwala na zrozumienie jak polityka ta wp ywa na sytuacj kobiet i m czyzn. Perspektywa p ci przyj a si we wspó czesnej polityce makroekonomicznej wielu krajów. Mówi c wspó czesne porównujemy z tradycyjnym sposobem prowadzenia polityki makroekonomicznej, który w teorii okre la si neutralnym pod wzgl dem p ci 1. Dodatkowym motywem powy szych inicjatyw jest fakt, e gros istotnych zaj i zada p ci nie znajduje swojego odzwierciedlenia w oficjalnych statystykach. W analizach, chocia by rynku pracy, nie bierze si pod uwag nieodp atnego czasu pracy wykonywanej w domu, lub przy opiece nad osobami starszymi. Inicjatywy, które podj to do tej pory koncentruj si przede wszystkim w obszarze bud etu pa stwa i dlatego okre lane s z j zyka angielskiego mianem gender budget. Jest to forma promowania równo ci p ci nie tylko w aspekcie spo ecznym i prawnym, ale przede wszystkim ekonomicznym. W tym celu przeprowadza si analizy bud etów pa stw, w tym w szczególno ci konstrukcji celów bud etowych, procedur powstawania bud etu, analizy strony dochodowej i wydatkowej bud etu, skierowanych do kobiet i m czyzn bezpo rednio, lub te o po rednim wp ywie na ich po enie. W bud ecie centralnym wyra one s ogólne cele i za enia pa stwa w stosunku do obywateli. Tym niemniej analiza nie musi si do niego 1 Ang. gender neutral.

6 ogranicza, czego wyrazem jest powstanie niniejszego raportu, który, w podstawowych za eniach, uwzgl dnia znacz rol spo eczno ci lokalnych w budowaniu warto ci demokratycznego pa stwa. Dlatego warto spojrze na cele, jakie towarzysz realizacji bud etów na szczeblu lokalnym. Wydaje si równie, e polityka lokalna mo e szybciej i atwiej identyfikowa potrzeby mieszka ców. W pierwszej cz ci analizy omówiona zosta a sytuacja kobiet i m czyzn w Gda sku, w tym mi dzy innymi struktura demograficzn, wykszta cenie, stan zdrowia oraz lokalny rynek pracy. W zako czeniu wyci gni to szereg wniosków cz stkowych, dotycz cych czynników maj cych wp yw na jako ycia gda skiej spo eczno ci. Druga cz raportu jest po wi cona metodom i narz dziom dotychczas stosowanym w ró nych krajach w projektach bud etów wra liwych na potrzeby p ci. Zdefiniowano w niej poj cie gender budget, poszczególne etapy projektów, ale tak e szczegó owo potraktowane zosta y korzy ci wynikaj ce z gender budget zarówno dla lokalnej spo eczno ci, jak i jednostek samorz du terytorialnego. Jest to cz, której g ównym zadaniem jest scharakteryzowanie istoty bud etowania pod k tem p ci. W cz ci trzeciej natomiast uwaga zosta a skupiona na bud etach jednostek samorz du terytorialnego. W tym równie zdefiniowane zosta y zale no ci bud etów jednostek samorz du terytorialnego od polityki finansów publicznych pa stwa. Za pomoc tego instrumentu okre lono mo liwo ci samodzielnego podejmowania czynno ci w celu realizacji przez w adze lokalne podstawowego ich zadania, czyli zaspakajania potrzeb mieszka ców danego terenu. Ostatni cz niniejszego raportu stanowi analiza dzia w adz lokalnych w trzech wybranych problemach z jakimi borykaj si mieszka cy Gda ska. S to zjawiska wy onione na podstawie obserwacji w cz ci pierwszej. Nie s to oczywi cie jedyne problemy mieszka ców, a przez wielu na pewno nie s uznawane za najwa niejsze. Tym niemniej w przyj tej w tym raporcie perspektywie s wa ne, a ich wybór w pe ni uzasadniony. Ograniczenie liczby analizowanych zjawisk zwi zane jest z kilkoma aspektami. Z jednej strony, wynika ono z celu, jaki stawiaj sobie autorki pracy - przedstawienia konkretnych propozycji i rekomendowania dzia mo liwych i koniecznych do przeprowadzenia przy wspó udziale w adz i spo eczno ci lokalnej, a ci le dotycz cych bud etu wra liwego na odmienne potrzeby przedstawicieli obydwu p ci. Drugi powód zwi zany jest z istotno ci omawianych problemów i ich wp ywem na jako ycia wszystkich mieszka ców. Natomiast trzeci z czynników, które zawa y na wyborze omawianych kwestii, to konieczno ograniczenia w celu kompleksowego przedstawienia tych problemów. Ta cz opracowania ma za zadanie równie wskaza mo liwe drogi rozwi za. W pracy wykorzystano materia y ród owe z Urz du Statystycznego w Gda sku oraz z oficjalnych stron Urz du Miasta Gda ska. Ponadto, dzi ki uprzejmo ci wielu instytucji, w tym Narodowego Funduszu Zdrowia i Komendy Wojewódzkiej Policji mo liwe sta o si uwzgl dnienie w raporcie takich zjawisk jak profilaktyka zdrowotna, przest pczo i karalno. Ponadto w pracy wykorzystano szereg raportów zarówno instytucji krajowych, jak i mi dzynarodowych, i uwzgl dniono wyniki bada polskich i zagranicznych naukowców. W wielu omówionych obszarach wykorzystano materia y udost pnione przez O rodek Badania Opinii Publicznej oraz najnowszego raportu Banku wiatowego dotycz cego spraw kobiet w okresie transformacji. S to badania szczególnie cenne przy omawianiu spo ecznego postrzegania roli m skiej i kobiecej w Polsce. Tym niemniej nie wszystkie materia y ród owe zawiera y podzia y potrzebne dla pe nej analizy, a w niektórych zagadnieniach nie by y dost pne ród a najbardziej aktualne. Z tego powodu analiza nie zawsze jest prowadzona na takim samym poziomie szczegó owo ci, ale tam gdzie jest to mo liwe jest ona kompleksowa. Poni szy raport nale y traktowa jako zaproszenie do dyskusji na temat problemów mieszka ców Gda ska, a tak e mo liwych rozwi za. 6

7 Czê æ I: SYTUACJA KOBIET I MÊ CZYZN W GDAÑSKU 7

8 Wst p Niniejsze opracowanie stanowi pierwsz cz ci raportu, którego celem jest analiza bud etu Miasta Gda ska uwzgl dniaj ca potrzeby p ci. Badanie dzia w adz miasta z perspektywy potrzeb p ci wymaga wcze niejszej analizy sytuacji mieszka ców miasta. Przedstawione w niej zosta y najistotniejsze ró nice w po eniu kobiet i m czyzn w Gda sku w ró nych obszarach ycia, tj.: o wiata, ochrona zdrowia, bezpiecze stwo publiczne i rynek pracy. G ównym zamierzeniem tej cz ci pracy jest analiza newralgicznych problemów, a w ko cowym efekcie wyznaczenie kluczowych obszarów badania. W pierwszej cz ci zwrócono, wi c uwag na struktur demograficzn mieszka ców Gda ska. Zawiera ona szczegó owe dane na temat liczby i wieku ludno ci oraz wskazuje na szereg zagadnie szczegó owych dotycz cych dysproporcji p ciowych ludno ci, procesu starzenia si i migracji. Ze wzgl du na liczebno i specyfik problemów osobnej analizie poddano niepe nosprawnych mieszka ców Gda ska. Du o miejsca po wi cono problemom wykszta cenia mieszka ców, które ma wp yw na dalsze ycie zawodowe. Omówiono kierunki kszta cenia na poszczególnych szczeblach edukacji, wykazuj c w ten sposób ró nice w wyborach dokonywanych przez osoby obydwu p ci. Jednym z elementów badania jest opieka nad dzie mi i edukacja przedszkolna, których dost pno, naszym zdaniem, ma znacz cy wp yw na wa ne decyzje yciowe. Zagadnienia te zosta y omówione w cz ci drugiej. W cz ci trzeciej natomiast podj to prób scharakteryzowania miejsca kobiety i m czyzny na rynku pracy. Zidentyfikowano w niej, wyst puj ce w ostatnich latach na tym rynku tendencje, zwi zane mi dzy innymi ze ród ami utrzymania mieszka ców. Omówione zosta y równie zjawiska feminizacji i maskulinizacji poszczególnych sektorów oraz determinanty wyboru zawodu. Odr bnie potraktowane zosta o bezrobocie, które, jak wskazuj statystyki, jest jednym z g ównych problemów mieszka ców. W analizie uj to przede wszystkim struktur wiekow, p, wykszta cenie oraz czas pozostawania bez pracy osób bezrobotnych. Nast pnym obszarem zainteresowa s problemy bezpiecze stwa publicznego. W tej cz ci raportu uwzgl dniono dane dotycz ce przest pstw, ich rodzaju i liczby, jak równie analizie poddano bezpiecze stwo na drogach. Poniewa z bada sonda owych wynika, e mieszka cy Gda ska czuj zagro enie ze strony chuliganów i osób w stanie nietrze wym w czono do tej cz ci rozwa problem nadu ywania substancji psychoaktywnych i alkoholu. W cz ci pi tej omówione zosta y zagadnienia zwi zane ze stanem zdrowia mieszka ców Gda ska. W analizie uj to zapadalno na poszczególne typy chorób, przyczyny zgonów, a tak e problemy zwi zane z profilaktyk zdrowotn. Ostatnia cz ma za zadanie wskaza miejsca kobiet w sprawowaniu w adzy. Rola w rodkach decyzyjnych wynika mi dzy innymi z ró nego poziomu zainteresowania polityk i sprawami lokalnej spo eczno ci przez mieszka ców obydwu p ci. Zadaniem tej cz ci jest przeprowadzenie analizy sytuacji kobiet i m czyzn za pomoc obiektywnych narz dzi i danych, a nie popularyzowanie s dów obiegowych. Z tego wzgl du oraz z powodu szerokiego obszaru bada analiza ta wymaga odpowiednio wysokiego poziomu szczegó owo ci. W ka dym analizowanym obszarze, o ile jest to zasadne, porównano otrzymane wska niki z danymi dla Polski, a ponadto uj to dynamik prezentowanych zjawisk. Dla wi kszej przejrzysto ci, rozwa ania opatrzono wieloma zestawieniami tabelarycznymi. Rozbudowana forma graficzna raportu czyni go bardziej czytelnym dla odbiorców. 8

9 1 Demografia Obserwowana w Polsce przewaga liczby kobiet nad liczb m czyzn ma miejsce równie w Gda sku. Wydawa by si mog o, e w krajach o systemie demokratycznym, w nie kobiety, tworz c liczebn przewag, powinny stanowi siln grup opiniotwórcz, a zarazem decyzyjn. Tak jednak si nie dzieje. Szczegó owa analiza danych pomo e w znalezieniu odpowiedzi na pytanie, co le y u pod a niskiej aktywno ci spo eczno- politycznej kobiet. W poni szej cz ci omówiona zostanie sytuacja demograficzna Gda ska, w tym przedstawiona struktura wiekowa ludno ci. Cz demograficzna jest konieczna w ramach analizy sytuacji kobiet i m czyzn. Pozwoli na zobrazowanie odmienno ci po enia kobiet od po enia m czyzn, a tak e w elementy ró nicuj ce miasto Gda sk od rednich wska ników dla Polski. Piramida wiekowa mieszka ców, podzia na osoby w wieku produkcyjnym i nieprodukcyjnym pozwoli na naszkicowanie wst pnego obrazu aktywno ci ekonomicznej mieszka ców. Dodatkowa analiza dzietno ci kobiet wska e na podstawowe tendencje demograficzne Gda ska, w tym równie na takie problemy jak: ujemny przyrost naturalny i starzenie si spo ecze stwa. Ko cowym etapem tej cz ci rozwa b dzie charakterystyka grupy osób niepe nosprawnych. 1.1 Dane podstawowe Gda sk do ko ca lat osiemdziesi tych by miastem o rosn cej liczbie ludno ci, notuj c w 1987 roku rekordowy wynik 469,1 tys. mieszka ców. To wskazuje na rozwój miasta zarówno, je li chodzi o populacj, jak i pozosta e wska niki zwi zane z rozwojem spo eczno-gospodarczym. Od tego czasu wielko populacji waha a si, osi gaj c w 2002 roku liczb 461,7 tys., co stanowi 1,21% ludno ci Polski 2. Tendencje w populacji obrazuje wykres 1. Zobrazowany na wykresie 1 trend zni kowy jest charakterystyczny nie tylko dla Gda ska, lecz tak e dla obszaru ca ej Polski i krajów rozwini tych. W krajach wysoko rozwini tych powolny spadek ludno ci jest cz ciowo hamowany przez nap ywowe migracje zewn trzne oraz polityk wspieraj posiadanie dzieci. Regionalnie takie zjawisko mo e by wyrównywane przez nap yw ludno ci z innych miast lub wsi tzw. nap ywowa migracja wewn trzna. Wed ug danych statystycznych Gda sk notuje ujemne saldo liczby osób migruj cych na pobyt sta y. W 2002 roku by o to 1,1 osoby na 1000 mieszka ców. Jest to spowodowane m.in. przez trudn sytuacj na rynku pracy oraz rosn ce koszty utrzymania sk aniaj ce do opuszczenia Gda ska. Wykres 1. Populacja Gda ska w latach z uwzgl dnieniem p ci mieszka ców 500 tys. mieszka ców r. 1986r. 1987r. 1988r. 1989r. 1990r. 1991r. 1992r. 1993r. 1994r. 1995r. 1996r. 1997r. 1998r. 1999r. 2000r. 2001r. 2002r. lata czy ni Kobiety Ogó em ród o: Opracowanie w asne na podstawie: Rocznik, op. cit., Tabl. 2(44), s.102. Na wykresie 1 ujawni a si równie, utrzymuj ca si na przestrzeni lat, przewaga liczby kobiet nad liczb m czyzn. W ostatnim dziesi cioleciu wynosi a ona oko o 11 kobiet na 10 m czyzn. W ca ym województwie pomorskim wska nik ten jest statystycznie ni szy, gdy na 100 m czyzn 2 Obliczenia w asne na podstawie: Ludno, GUS, , Rocznik Statystyczny Gda ska, Urz d Statystyczny w Gda sku, Gda sk 2003, Tabl. 1(43), 2(44), s. 102.

10 przypada o 105,3 kobiet 3. rednio dla Polski wspó czynnik osi gn poziom 107 kobiet na 100 czyzn 4, a wi c o 3 kobiety mniej ni w Gda sku. Bior c pod uwag migracj ludno ci nale y zauwa, e w Gda sku zarówno w strukturze nap ywu, jak i odp ywu ludno ci liczbowo dominuj kobiety. Migracja kobiet jest zrównowa ona, o czym wiadczy saldo migracji 189 osób. Natomiast migracja m czyzn wp ywa niekorzystnie na ich liczb w populacji Gda ska, gdy w ostatecznym rozliczeniu m czyzn uby o w 2002 roku prawie o 75% wi cej ni kobiet. Wi ksz aktywno migracyjn kobiet mo na po cz ci t umaczy przewag w populacji. W grupie osób nap ywowych kobiety stanowi 54% (117 kobiet na 100 m czyzn), a w ród emigrantów 52% (1,08 kobiety 5 na m czyzn ). Na miejsce emigracji kobiety cz ciej ni m czy ni wybiera y zagranic i miasta, natomiast m czy ni cz ciej preferowali obszary wiejskie 6. Mo na zatem stwierdzi, e w Gda sku dominuj pod wzgl dem liczebno ci grup mieszka ców s kobiety. 1.2 Struktura wiekowa ludno ci Doskona ym narz dziem obrazuj cym sytuacj demograficzn w Gda sku jest piramida wiekowa. Wykres 2 prezentuje dysproporcje w ilo ci kobiet i m czyzn z podzia em na pi cioletnie grupy wiekowe. Wykres 2. Piramida wiekowa ludno ci Gda ska na rok 2002 czy ni kobiety 80 i wi cej Tysi ce Tysi ce ród o: Opracowanie w asne na podstawie: Rocznik, op. cit., Tabl. 3(45), s Na powy szym wykresie 2 dostrzec mo na podstawowe dysproporcje w liczbie mieszka ców w poszczególnych grupach wiekowych. Wspó cze nie w Gda sku wyra nie zarysowuj dwa wy e, tzw. boomy, demograficzne. S one zbie ne z danymi dla Polski. Pierwszy z nich odnotowano w okresie powojennym. czy si go ze wzrostem poczucia bezpiecze stwa, które pozwoli o na posiadanie dzieci. Drugi wy demograficzny by nast pstwem wysokiej liczby ma stw zawieranych przez dzieci wy u powojennego w drugiej po owie lat siedemdziesi tych i pierwszej osiemdziesi tych. 3 Narodowy Spis Powszechny 2002 Województwo Pomorskie - Raport, Tabl. 1, s Rozwój i zmiany w strukturze ludno ci w latach , GUS, Obliczenia w asne na podstawie: Rocznik, op. cit., Tabl. 22(64), s Wyboru zagranicy, jako miejsca docelowego wyjazdu dokona o 10,5% emigruj cych kobiet i 10,1% emigruj cych m czyzn, miast odpowiednio 56,7% i 52,9% natomiast wie na swój nowy dom wybra o 32,8% kobiet i 37% m czyzn. Obliczenia w asne na podstawie: Rocznik..., op. cit., Tabl. 22(64), s

11 W porównaniu z pierwszym, drugi boom demograficzny uleg sp aszczeniu i wyd eniu. Pierwszy wy odznacza si gwa townym wzrostem liczby dzieci w stosunkowo krótkim okresie. Natomiast kolejny charakteryzowa si mniejsz dynamik przyrostu, trwaj cego wi cej lat. Zjawisko to b dzie bardziej widoczne w przewidywanej trzeciej fali, która ma by znacznie mniej intensywna. Rozpoczynaj c analiz dysproporcji wiekowej mieszka ców Gda ska nale y podkre li fakt, e w ród dzieci do lat 10 odnotowano nieznaczn przewag ch opców. W grupie osób poni ej 20 roku ycia jest oko o 2000 m czyzn i ch opców wi cej ni ich rówie niczek. W ród osób w wieku lat liczbowo dominowa y kobiety, by ponownie w grupie lat liczbow przewag osi gn li czy ni. W grupie mieszka ców powy ej 40 roku ycia sta przewag utrzymuj kobiety. Ponadto dysproporcja ta ro nie wraz z up ywem lat, osi gaj c w grupie 80 i wi cej ponad 4600 osób, a zatem na 1 m czyzn przypada oko o 2,4 kobiet. Dziel c mieszka ców na grupy: przedprodukcyjn (od 0 do 17 roku ycia), produkcyjn (dla czyzn 18-64, dla kobiet 18-59) oraz poprodukcyjn (m czy ni powy ej 64 roku ycia, kobiety 60 i wi cej lat) i uwzgl dniaj c p mo na dowiedzie si, w której z grup dominuj m czy ni lub kobiety. Szczegó owe dane prezentuje tabela 1. Tabela 1. Ludno Gda ska wg grup wieku i p ci lata 2002 oraz prognozy i 2030 Lata Ogó em w tys. 461,7 456,7 446,0 w proc. 100,0 100,0 100,0 w wieku przedprodukcyjnym w tys. 83,9 80,8 76,3 w proc. 18,2 17,7 17,1 w tym: M czyzn* 51,0 51,0 51,0 Kobiet* 49,0 49,0 49,0 w wieku produkcyjnym w tys. 302,3 278,1 261,8 w proc. 65,5 60,9 58,7 w tym: M czyzn* 50,4 51,5 51,0 Kobiet* 49,6 48,5 49,0 w wieku poprodukcyjnym w tys. 75,4 97,3 108,4 w proc. 16,3 21,3 24,3 w tym: M czyzn* 32,5 30,1 33,9 Kobiet* 67,5 69,9 66,1 * jako udzia danej kategorii w grupie wiekowej ród o: Opracowanie w asne na podstawie: Rocznik, op. cit., Tabl. 4(46), s. 104; Tabl. 6(48), s Obydwie pierwsze grupy, zarówno przedprodukcyjna, jak i produkcyjna, s p ciowo zrównowa one. Natomiast kobiety osi gaj znaczn przewag w grupie osób w wieku poprodukcyjnym (stanowi c 67,5% populacji tej e grupy). Obecnie na 100 kobiet w wieku produkcyjnym przypada ponad 61 kobiet w wieku nieprodukcyjnym. Wska nik ten dla m czyzn wynosi 44,2. Z prognozy stanu ludno ci do 2030 roku wynika, e kobiety b mia y wi kszy udzia w dynamizowaniu procesu starzenia si spo eczno ci Miasta Gda ska. W 2030 roku przewiduje si, e ponad 30% kobiet b dzie w wieku poprodukcyjnym. A zatem na 100 mieszkanek Gda ska prawie 16 b dzie w wieku przedprodukcyjnym, ponad 54 w wieku produkcyjnym a ponad 30 w wieku poprodukcyjnym. Inaczej u m czyzn. Prognozy wskazuj, 11

12 e na 100 m czyzn ponad 54 osi gnie wiek produkcyjny natomiast nieprodukcyjny jedynie 36 (odpowiednio: przedprodukcyjny 18,6 i poprodukcyjny 17,6 m czyzn) 7. Powy sze rozwa ania potwierdzaj si w badaniach nad przeci tnym dalszym trwaniem ycia. Przeci tne dalsze trwanie ycia wyd a si i dla Polski w okresie wzros o rednio o 5,6 lat. Wynika z tego, e m czyzna urodzony w roku 2002 do yje rednio do wieku 70,4 lat, a kobieta - 78,8 lat. Wed ug danych, ró nica pomi dzy d ugo ci ycia kobiet i m czyzn jest wi ksza na obszarach wiejskich ni w miastach i w roku 2002 by o to 9,2 lat dla wsi i 8,8 lat dla miast Ruch naturalny ludno ci W Gda sku obserwuje si tendencj do zmniejszania si liczby rodzin, których w 2002 roku by o 128 tys. Jednocze nie w porównaniu z rokiem 1988 wzros a liczba ma stw bezdzietnych (o 10,7%) oraz matek i ojców samotnie wychowuj cych dzieci (odpowiednio o 17,4% i 20,5%) 9. Obydwie tendencje maj swoje odzwierciedlenie w ruchu naturalnym ludno ci prezentowanym w tabeli 2. W Gda sku w 2002 roku odnotowano ujemny przyrost naturalny, który w liczbach bezwzgl dnych wyniós 562 osoby, co oznacza, e na ka dy 1000 mieszka ców ubywa 1,2 osoby. Pod em omawianej tendencji jest znacz cy spadek liczby urodze. Ludzie w wieku produkcyjnym pó niej wst puj w zwi zki ma skie i pó niej decyduj si na posiadanie dzieci. B dnym by oby upatrywanie przyczyn w liczbie zgonów, która nie zwi kszy a si w sposób istotny. Tabela 2. Ruch naturalny ludno ci Gda ska (w liczbach bezwzgl dnych) Lata Ma stwa Rozwody Urodzenia ywe Zgony Przyrost naturalny ród o: Rocznik, op. cit., Tabl. 13(55), s.109. Dope nieniem ca ci obrazu jest analiza p odno ci kobiet i reprodukcji ludno ci. Dane prezentuje tabela 3. Tabela 3. P odno kobiet i reprodukcja ludno ci Lata Urodzenia ywe na 1000 kobiet w wieku: ,4 30, ,5 14, ,4 47, ,0 76, ,4 51, ,8 22, ,1 3, ,2 0,1 Wspó czynniki: dzietno ci ogólnej 1,382 1,073 reprodukcji brutto 0,668 0,518 dynamiki demograficznej 1,016 0,869 ród o: Rocznik, op. cit., Tabl. 17(59), s Szerzej na temat perspektyw starzenia si ludno ci: K. Ba andynowicz-panfil, Zmiany na rynku pracy w spo ecze stwach starzej cych si [w:] Rozwój regionalny i globalny we wspó czesnej gospodarce wiatowej, pod red. J. Rymarczyk, W. Michalczyk, Akademia Ekonomiczna we Wroc awiu, Wroc aw 2004, s Przeci tne dalsze trwanie ycia, Ma y rocznik statystyczny 2004, Tabl. 18(76), Rocznik, op. cit., Tabl. 12(54), s

13 W roku 2002 w porównaniu z 1995 spad a ogólna liczba urodze. Najwi ksze zmiany odnotowano w ród kobiet w wieku lat, gdzie liczba urodze zmniejszy a si prawie o po ow (z 87,4 w roku 1995 do 47,0 w 2002). Z danych zawartych w tabeli 3 wynika, e przy za eniu sta ej intensywno ci urodze z roku 2002 ka da kobieta urodzi rednio 1,073 dziecka. W porównaniu z rokiem 1995 warto wspó czynnika dzietno ci ogólnej zdecydowanie spad a. Jako pierwsz przyczyn poda mo na fakt, e kobiety coraz pó niej decyduj si na urodzenie pierwszego dziecka. W grupie m odych kobiet (do 25 roku ycia) zdecydowanie mniej postanawia posiada potomstwo. Wi e si to ze zmianami stylu ycia kobiet. Cz ciej ni kiedy wybieraj nauk (studia wy sze) lub rozpocz cie kariery zawodowej, a dopiero w pó niejszym okresie zak adaj rodzin. Dodatkowymi przyczynami s zmiany w hierarchii warto ci, rozwini ty indywidualizm oraz czynniki ekonomiczne, tj.: sytuacja na rynku pracy i mieszkalnictwo. Ni szy poziom wspó czynnika w najm odszej z badanych grup mo e by równie przejawem lepszej wiedzy seksualnej w ród m odzie y. Wspó czynnik dzietno ci w ci gu ostatnich 20 lat obni si o 80%. A to oznacza ( ) ju bardzo g bok nierównowag mi dzypokoleniow (...) dla zachowania tej równowagi mi dzy pokoleniem rodziców i dzieci, wspó czynnik ten w obecnych warunkach umieralno ci powinien mie warto 2,1 10. Osobnego omówienia wymaga stale rosn cy wiek nowo ców. W roku ,3% ma stw zawar y osoby w wieku poni ej 25 lat. Natomiast w roku 2002 wska nik ten wyniós zaledwie 21,9%. Istotniejszy spadek dotyczy m czyzn poni ej 25 roku ycia (liczba zawieranych przez nich ma stw w roku 2002 stanowi 64,6% liczby z roku 1995). Dla kobiet jest to odpowiednio 69,9%. Ponad dwukrotnie wzros a natomiast liczba zawieranych ma stw w ród osób w wieku lat. W ród nich to kobiety cz ciej wst powa y w zwi zek ma ski ze starszymi od siebie czyznami. W wieku 40 lat i wi cej nast pi o prawie jednakowe dla obydwu p ci obni enie ilo ci ma stw (92,4% w ród m czyzn nowo ców i 92,8% w ród kobiet) 11. Reprodukcja brutto, która oznacza przeci tn liczb urodzonych córek w ci gu okresu rozrodczego, przy za eniu sta ego poziomu cz stotliwo ci rodzenia z 2002r., równie osi gn a ni szy poziom ni w roku Wynika z tego, e wi ksze jest prawdopodobie stwo urodzenia ch opca ni dziewczynki. Wyniki te s zbie ne z wcze niej przedstawion analiz piramidy wiekowej. Obecnie w najm odszych grupach wiekowych odnotowuje si nieznaczn przewag liczbow ch opców. 1.4 Osoby niepe nosprawne Obraz demograficzny uzupe nia struktura osób niepe nosprawnych mieszkaj cych w Gda sku. Szczegó owe dane zaprezentowano na wykresach 3 i 4. W 2002 roku wi cej by o kobiet ni czyzn, posiadaj cych odpowiednie orzeczenie lekarskie (niepe nosprawno prawna) lub odczuwaj cych ograniczenie swojej sprawno ci (niepe nosprawno tylko biologiczna). Kobiety stanowi y w ca ej grupie 54,6%, czyli na 100 niepe nosprawnych m czyzn przypada o 120 niepe nosprawnych kobiet. Ró nica ta nie wynika z wi kszej ilo ci kobiet w Gda sku. W populacji Polaków równie utrzymuje si przewaga niepe nosprawnych kobiet nad m czyznami. Jest ona jednak mniejsza i na 100 niepe nosprawnych m czyzn przypada 113 kobiet. Z tego wynika, e kobiety stanowi 53% w grupie niepe nosprawnych obywateli Polski Referat Komitetu Kongresu, Polska a Europa. Procesy demograficzne u progu XXI wieku, pod red. Z. Strzelecki, A. Ochocki, I Kongres Demograficzny w Polsce, Rz dowe Centrum Studiów Strategicznych, Warszawa 2001, s Obliczenia w asne na podstawie: Rocznik, op. cit., Tabl. 14(56), s Niepe nosprawni w wieku 15 lat i wi cej w 1996r., Ma y Rocznik Statystyczny 2002, Tabl. 15(77), GUS,

14 Wykres 3. Osoby niepe nosprawne z podzia em na p i ekonomiczn grup wiekow czy ni Kobiety 35% 4% 3% 41% wiek przedprodukcyjny wiek produkcyjny wiek poprodukcyjny 61% 56% ród o: Opracowanie w asne na podstawie: Rocznik, op. cit., Tabl. 9(51), s Wykres 4. Kobiety niepe nosprawne wg kategorii niepe nosprawno ci i grup wieku Kobiety niepe nosprawne tylko biologicznie 1* 1,7 4,2 16,2 36,3 40,5 Kobiety niepe nosprawne prawnie wiek przedprodukcyjny wiek produkcyjny wiek poprodukcyjny * Liczby to odsetek kobiet sklasyfikowanych w danej kategorii do ogó u kobiet niepe nosprawnych w Gda sku (100%) ród o: Opracowanie w asne na podstawie: Rocznik, op. cit., Tabl. 9(51), s Jak wynika z wykresu 3, w ród osób niepe nosprawnych w wieku produkcyjnym zbli ony odsetek kobiet i m czyzn nale y do grupy prawnie niepe nosprawnych (89,6% kobiet i 89,3% czyzn) 13. W strukturze niepe nosprawnych kobiet w wieku produkcyjnym jest 41%, poprodukcyjnym 56,7%, a w przedprodukcyjnym 3%. W ród kobiet zdecydowanie przewa aj osoby o niepe nosprawno ci prawnej (wykres 4), stanowi ce 78,5% ca ci. Podsumowuj c analiz czynników demograficznych wp ywaj cych na sytuacj kobiet w Gda sku, nale y podkre li kilka faktów. Przede wszystkim spadaj ca liczba ludno ci w Gda sku zwi zana jest z ujemnym przyrostem naturalnym, niskim wska nikiem dzietno ci kobiet oraz ogóln zmian stylu ycia. Przewaga kobiet w liczbie mieszka ców, wynosz ca 110 kobiet na 100 m czyzn jest wi ksza ni wska nik dla obszaru ca ej Polski. W Gda sku yje wi cej kobiet, a ponadto s one starsze od m czyzn. Mimo, i obecnie rodzi si w Gda sku wi cej ch opców ni dziewczynek prognozy struktury ludno ci pokazuj, e omówione wcze niej tendencje b si umacnia, ze wzgl du na d sze dalsze trwanie ycia kobiet. 13 Obliczenia w asne na podstawie: Rocznik, op. cit., Tabl. 9(51), s

15 2 Edukacja Analiza edukacji w Gda sku zosta a podzielona na dwie oddzielne cz ci, co wynika z dwutorowego podej cia do omawianego zagadnienia. Z jednej strony nale y rozwa poziom wykszta cenia kobiet i m czyzn. Z drugiej jednak, ze wzgl du na specyficzn sytuacj kobiet jako matek i osób aktywnych zawodowo, nale y przyjrze si szkolnictwu przedszkolnemu i obkom, które u atwiaj godzenie obowi zków opieku czych z pozosta aktywno ci edukacyjn i/lub zawodow. Ze wzgl du na skomplikowany system edukacyjny w Polsce, wynikaj cy z reform ostatnich lat, poni sza analiza opiera si b dzie na zestawieniu ró nic kierunków kszta cenia wybieranych przez kobiety i m czyzn, w tym stopnia feminizacji poszczególnych typów szkó. 2.1 Wykszta cenie mieszka ców Gda ska Analiz edukacji w Gda sku nale y rozpocz od omówienia poziomu wykszta cenia mieszka ców z uwzgl dnieniem podzia u na kobiety i m czyzn oraz odnie to do wska ników przeci tnych dla Polski. Struktur wykszta cenie prezentuje wykres 5. Wykres 5. Struktura wykszta cenia ludno ci w Gda sku w roku ,0 40,0 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 Wy sze rednie Zasadnicze zawodowe Podstawowe Niepe ne podstawowe i bez wykszta cenia Nieustalone ogó em czy ni kobiety ród o: Opracowanie w asne na podstawie; Rocznik, op. cit., Tabl. 7(49), s Wykszta cenie rednie posiada 40,2% mieszka ców Gda ska. Jest to najbardziej liczna grupa mieszka ców. Poziom wska nika jest wy szy ni redni wska nik dla Polski, który wynosi 31,5% 14, a tak e wy szy ni przeci tna wszystkich miast w Polsce (37,4%). Nale y zauwa, e poziom wykszta cenia ludno ci Gda ska stale si podnosi. Ponadto, procentowy udzia w populacji osób z wy szym wykszta ceniem wynosi w Gda sku 17%. Stwarza to wyra przewag w stosunku do danych dla Polski - 10,2% i miast - 13,2% 15. Mo na zatem powiedzie, e mieszka cy Gda ska s przeci tnie lepiej wykszta ceni ni mieszka cy innych miast. Procentowy udzia kobiet i m czyzn w grupie osób posiadaj cych wy sze wykszta cenie jest zbli ony. Natomiast w ród osób z wykszta ceniem rednim liczbowo przewa aj kobiety (43,4% kobiet i 36,6% m czyzn). Inaczej, w ród osób z wykszta ceniem rednim zawodowym przewa aj czy ni (22,6% m czyzn i 12,1% kobiet). Na podstawie przedstawionych danych nie mo na jednoznacznie okre li, przedstawiciele której z p ci s lepiej wykszta ceni, dlatego nale y dokona bardziej szczegó owej analizy zwi zanej z ilo ci uczniów na poszczególnych szczeblach nauczania. 14 Ludno wed ug poziomu wykszta cenia, Ma y rocznik statystyczny 2003, Tabl. 3(65), GUS, Tam e. 15

16 2.2 Struktura uczniów na poszczególnych szczeblach nauczania Przestawiona poni ej tabela 4 zawiera szczegó owe dane o liczbie uczniów w poszczególnych typach kszta cenia. Przeci tnie kobiety stanowi 52,8% uczniów w Gda sku, co wi e si z demograficzn przewag kobiet. Tym niemniej, w ród m odych mieszka ców Gda ska, do 20 roku ycia wi cej jest ch opców. Ma to swoje prze enie na ni szy stopie feminizacji w szko ach kszta cych osoby omawianej grupy wiekowej, który wynosi 48,5% 16. Ch opcy utrzymuj liczebn przewag w ród m odzie y ucz cej si w szko ach zawodowych i technikach. Dziewcz ta zdecydowanie cz ciej ni m czy ni wybiera y na kolejny szczebel edukacji licea ogólnokszta ce. Na 1 ucz cego si tam ch opca przypada ponad 1,3 dziewczyny. Przewaga ta jest jeszcze bardziej znacz ca w szko ach o profilu artystycznym, gdzie dziewcz ta stanowi 61,7% ogó u uczniów. Zaobserwowane ró nice w preferencjach wymagaj g bszego omówienia w dalszej cz ci pracy. Tabela 4. Uczniowie szkó podstawowych, gimnazjów oraz szkó ponadpodstawowych z uwzgl dnieniem ci i stopnia feminizacji Wska nik feminizacji Wyszczególnienie Ogó em czy ni Kobiety jako % ogó em jako % m czyzn Ogó em ,8 111,7 Szko y podstawowe ,6 94,6 Szko y podstawowe specjalne ,4 57,2 Gimnazja ,4 101,7 Gimnazja specjalne ,9 56,0 Szkolnictwo ponadpodstawowe ogó em ,0 88,7 szko y zasadnicze ,8 46,6 szko y rednie ,6 94,4 na podbud. szko y podst ,8 99,2 licea ogólnokszta ce ,0 132,6 licea zawodowe ,6 42,0 licea techniczne ,1 85,5 licea i technika ,8 66,2 szko y artystyczne ,7 161,0 na podbud. szko y zasadniczej ,4 27,2 Szko y wy sze ,6 125,3 Studia podyplomowe ,2 287,1 Uczestnicy studiów doktoranckich ,8 81,2 ród o: Opracowanie w. na podst: Rocznik, op. cit., Tabl. 16(125)-21(130), s ; Tabl. 31(140), s. 217, Tabl. 34(143), s Na wy szych szczeblach kszta cenia wi kszo s uchaczy stanowi kobiety. Na 100 studentów szkó wy szych przypada ponad 125 studentek. Przewaga ro nie, gdy analizie poddani zostaj uczestnicy studiów podyplomowych (287,1 kobiet na 100 m czyzn). Interesuj cym jest, e ród s uchaczy studiów doktoranckich przewa aj m czy ni. Na 100 m czyzn przypada 81,2 kobiet. Przyczyn tego zjawiska mo na szuka w ród szeregu czynników. Po pierwsze by mo e kobiety przeci tnie maj ni sze aspiracje do prowadzenia bada naukowych, co mo e si wi za z brakiem rozbudzenia tego rodzaju potrzeb, jak równie z nie do ko ca pozytywnym stereotypem kobiety naukowca. Po drugie natomiast, pogodzenie obowi zków naukowych z rodzinnymi jest trudne, szczególnie przy panuj cym w Polsce, tradycyjnym podziale ról. Obserwowany poziom wska nika maskulinizacji studiów by by zapewne inny przy uwzgl dnieniu w oficjalnych statystykach uchaczy wszystkich trybów studiów, a nie, jak to ma miejsce, jedynie studiuj cych stacjonarnie. Osobnego omówienia wymagaj szko y specjalne. Dziewczynki stanowi w nich niewielki odsetek uczniów i to zarówno w szko ach podstawowych (36,4%), jak i w gimnazjach (35,9% ogó u uczniów). 16 Przy obliczaniu powy szego wska nika feminizacji uj to wszystkie typy szkó z wyj tkiem szkó wy szych, studiów podyplomowych i doktoranckich. 16

17 2.3 Kierunki kszta cenia kobiet i m czyzn Ze wzgl du na niewielk ilo profilowanych szkó podstawowych analiza rozpocz ta zostanie od szkó ponadpodstawowych i ponadgimnazjalnych. Preferencje w wyborach kierunków prezentuje wykres 6 i 7. Wykres 6. Uczniowie w szkolnictwie ponadpodstawowym i ponadgimnazjalnym dla odzie y wed ug grup kierunków pedagogiczne artystyczne spo eczne ekonomicznei fizyczne informatyczne in ynieryjno-techniczne produkcji i przetwórstwa architektury i budownictwa rolnicze, le ne i rybactwa opieki spo ecznej us ug dla ludno ci us ug transportowych ochrony rodowiska czy ni kobiety ród o: Opracowanie w asne na podstawie: Rocznik, op. cit., Tabl. 24(133), s Wykres 7. Preferencje dziewcz t, co do kierunków kszta cenia w szkolnictwie ponadpodstawowym i ponadgimnazjalnym 0% 2% 0% 10% 19% 14% 4% 2% 9% 11% pedagogiczne spo eczne fizyczne in ynieryjno-techniczne architektury i budownictwa opieki spo ecznej us ug transportowych 23% 4% 0% 2% artystyczne ekonomicznei administracyjne informatyczne produkcji i przetwórstwa rolnicze, le ne i rybactwa us ug dla ludno ci ochrony rodowiska ród o: Opracowanie w asne na podstawie: Rocznik, op. cit., Tabl. 24(133), s Na poziomie szkó ponadpodstawowych i ponadgimnazjalnych w ród dziewczynek najwi ksz popularno ci cieszy a si ekonomia i administracja. Wybra o j 23% dziewczynek. Drug z rz du okaza a si grupa kierunków us ug dla ludno ci, a nast pnie pó niej nauki spo eczne i opieki spo ecznej. Najmniejszym zainteresowaniem dziewcz t cieszy y si kierunki, najcz ciej wybierane przez ch opców, in ynieryjne i us ug transportowych. W ród ogó u ucz cych si dziewcz t liczba tych, które wybra y kierunek pedagogiczny by a niewielka. Wynika to raczej z ma ej dost pno ci tego typu szkolnictwa ni z niskiego zainteresowania, gdy jest to kierunek sfeminizowany w 100%. Interesuj cym zjawiskiem wydaje si by kierunek fizyczny nauczania. Mimo niewielkiej liczby s uchaczy zdecydowan wi kszo stanowi dziewcz ta. Na kierunku stereotypowo kojarzonym z m czyznami - stanowi oni tylko ¼. Ch opcy przewa aj w ród uczniów kierunków in ynieryjno-technicznych, informatycznych, zwi zanych z architektur i budownictwem. 17

18 Za pomoc wykresów 8 i 9 zobrazowane zosta y ró nice w wyborze kierunków kszta cenia w szkolnictwie ponadlicealnym. Pozwoli to na zbadanie, czy zaobserwowane zjawiska na poziomie szkó ponadpodstawowych utrzymuj si na wy szych szczeblach nauczania. Wykres 8. Uczniowie w szkolnictwie ponadlicealnym wed ug grup kierunków pozosta e ochrony i bezpiecze stwa ochrony rodowiska us ug dla ludno ci opieki spo ecznej medyczne architektury i budownictwa produkcji i przetwórstwa in ynieryjno-techniczne informatyczne ekonomiczne i administracyjne dziennikarstwa i informacji spo eczne artystyczne humanistyczne czy ni kobiety ród o: Opracowanie w asne na podstawie: Rocznik, op. cit., Tabl. 27(136), s Wykres 9. Preferencje kobiet w kierunkach kszta cenia w szkolnictwie ponadlicealnym 1% 2% 0% 5% 2% 9% 1% 27% 21% 10% 7% humanistyczne spo eczne ekonomiczne i administracyjne in ynieryjno-techniczne architektury i budownictwa opieki spo ecznej ochrony rodowiska pozosta e 5% 1% 1% 8% artystyczne dziennikarstwa i informacji informatyczne produkcji i przetwórstwa medyczne us ug dla ludno ci ochrony i bezpiecze stwa ród o: Opracowanie w asne na podstawie: Rocznik, op. cit., Tabl. 27(136), s Na powy szych wykresach 8 i 9 wyra nie zarysowuj si nast puj ce tendencje. Po pierwsze, wzrós udzia kobiet w ród uczniów kierunków ekonomicznych i administracyjnych (71,6%). Ponadto zwi kszy a si równie liczba kobiet ucz cych si w szko ach o profilu obs ugi ludno ci (us ugi dla ludno ci z 67,9% na 80,2%). Na zbli onym poziomie utrzyma si odsetek kobiet w szko ach o profilu opieki spo ecznej (oko o 91%). Nale y zauwa wysok przewag kobiet w ród uczniów policealnych szkó medycznych (72,8%), które ujmowane s w grupie kierunków prospo ecznych 17. W grupie kierunków humanistycznych przewa aj kobiety, ich udzia na profilach humanistycznych, spo ecznych 85,9%, dziennikarstwa i informacji wynosi odpowiednio, 78,1%, 85,9% oraz 68,5%. Ciekawe jest zjawisko odwrócenia przewagi na kierunkach produkcji i przetwórstwa, odsetek kobiet wynosi 67,3%, a jest to kierunek, który na poprzednim szczeblu kszta cenia by zdominowany przez ch opców - 47,4% Por. Tab Tam e. 18

19 Podsumowuj c t cz analizy, nale y zwróci uwag na zwi kszenie liczebno ci kobiet w szko ach ponadlicealnych, w porównaniu z ni szymi szczeblami nauczania. W rankingu preferencji kierunków wysok pozycj posiadaj te z poprzedniego szczebla kszta cenia. Niewielkie zmiany zwi zane s z zamian miejsc przez kierunki us ugi dla ludno ci z ekonomi i administracj. Wzros o zainteresowanie dziewcz t opiek spo eczn natomiast zmala o kierunkami artystycznymi i spo ecznymi. Nadal najmniejszym zainteresowaniem kobiet ciesz si kierunki zwi zane z ochron rodowiska i in ynieryjno-techniczne. Natomiast, w ród kobiet ucz cych si wzrós odsetek ucz cych si na kierunkach informatycznych. Wydaje si, e przyczyn tego zjawiska jest zwi kszenie ilo ci miejsc na tych kierunkach w porównaniu do szkó ni szego szczebla kszta cenia. Warto równie przyjrze si preferencjom wyboru kierunków studiów szkó wy szych. Dla zobrazowania danych pos ono si wykresami 10 i 11. Podkre li nale y, e porównanie tego poziomu nauczania z poprzednimi jest utrudnione ze wzgl du na odmienny podzia kierunków kszta cenia. Wykres 10. Uczniowie w szkolnictwie wy szym wed ug grup kierunków zdrowie i opieka spo eczna technika, przemys i budownictwo us ugi nauka nauki spo eczne, gospodarka, prawo nauki humanistyczne i sztuka kszta cenie czy ni kobiety ród o: Opracowanie w asne na podstawie: Rocznik, op. cit., Tabl. 30(139), s Wykres 11. Preferencje kobiet w kierunkach kszta cenia w szkolnictwie wy szym 10% 8% 7% 12% 11% 8% 44% kszta cenie nauki spo eczne, gospodarka, prawo us ugi zdrowie i opieka spo eczna nauki humanistyczne i sztuka nauka technika, przemys i budownictwo ród o: Opracowanie w asne na podstawie: Rocznik, op. cit.,tabl. 30(139), s Zdecydowana, ponad czterokrotna przewaga liczby studentów nad liczb uczniów szkó rednich mo e wynika z kilku, nak adaj cych si na siebie czynników. Przede wszystkim wzrastaj ca presja na podnoszenie poziomu wykszta cenia, sk ania osoby, które przerwa y swoje kszta cenie na poziomie szkó rednich, do podj cia studiów wy szych. Zatem, na liczb studiuj cych nie sk ada si 19

20 tylko liczba absolwentów szkó rednich z ostatniego roku, ale równie osób, które szko redni uko czy y kilka, a nawet kilkana cie lat temu. Bardziej obiektywn przyczyn omawianej dysproporcji jest metodologia Rocznika 19, który w grupie studentów ujmuje wszystkie osoby podejmuj ce nauk na studiach wy szych (niezale nie od miejsca zamieszkania / zameldowania) i to na wszystkich uczelniach podlegaj cych gda skiemu kuratorium ( w tym równie szko y z Sopotu i Gdyni). Brak statystyk dla mieszka ców Gda ska bez wzgl du na miejsce siedziby szko y, w której podj li studia, uniemo liwia bardziej szczegó ow prezentowanego problemu. Spo ród wszystkich trybów studiów w szko ach wy szych, najwi cej osób studiuje w trybie dziennym (58,2% ogó u studiuj cych), nast pnie na studiach zaocznych (37,7%). Studenci studiów wieczorowych i eksternistycznych stanowi odpowiednio 4% i 0,1% ogó u studentów. Odsetek kobiet studiuj cych w poszczególnych trybach kszta tuje si podobnie, z tym, e nieco mniej wybiera o studia dzienne (55% kobiet), natomiast wi cej zaoczne (41%) 20. Wybór studiów zaocznych uwarunkowany jest najcz ciej ch ci podj cia równocze nie pracy zarobkowej. Studiowanie w trybie zaocznym jest te cz sto podyktowane obowi zkami rodzinno-opieku czymi, którymi tradycyjnie bardziej obci one s kobiety. Przechodz c do analizy preferencji kierunków, stwierdzi mo na, e zdecydowanie najwi cej osób studiowa o w szko ach wy szych na kierunkach nauk spo ecznych, gospodarki i prawa (40,3% ogó u studiuj cych), jak równie techniki, przemys u i budownictwa (19,7%). W ogólnej liczbie studentów przewa aj kobiety (55,6%) 21. Stanowi one wi kszo na wszystkich kierunkach za wyj tkiem in ynieryjnych i budownictwa, gdzie kobiety stanowi zaledwie 22,7% ogó u studiuj cych. W rankingu preferencji kobiet na pierwszym miejscu utrzymuj si kierunki spo eczno-gospodarcze. Wysok pozycj zajmuj równie : kszta cenie, nauki humanistyczne, sztuka oraz us ugi i opieka zdrowotna. Potwierdzi zatem mo na wyst powanie tendencji, w my l której kobiety preferuj kierunki humanistyczne, zwi zane z opiek i obs ug ludno ci, natomiast m czy ni, wybieraj kszta cenie in ynieryjne. Aby to potwierdzi stworzona zosta a macierz edukacji, zaprezentowana w tabeli Tabela 5. Macierz preferencji wyboru kierunku kszta cenia kobiet i m czyzn na szczeblach nauczania TYP SZKO Y Wyszczególnienie ponadpodstawowe i ponadlicealne wy sze ponadgimnazjalne ogó em % kobiet jako% ogó em % kobiet jako % ogó em % kobiet jako % do ogó u Kobiet do ogó u kobiet do ogó u kobiet Ogó em , , ,7 100 kszta cenie i nauka ogó em 0 17,5 20 kszta cenia 9,8 67,2 12 nauka 7,7 54,7 8 pedagogiczne nauki humanistyczne i sztuka ogó em 7,7 7,7 4,4 5 8,6 11 artystyczne 7,7 51,4 7,7 2 67,7 2 humanistyczne 1,3 78,1 2 dziennikarstwa i informacji 1,1 68,5 1 nauki humanistyczne i sztuka 8,6 71, Rocznik Statystyczny Gda ska, Urz d Statystyczny w Gda sku, Gda sk Obliczenia w asne na podstawie: Rocznik, op. cit., Tabl. 29(138), s Patrz: Tab W celu opracowania macierzy nale o ujednolici grupy kierunków kszta cenia z poszczególnych szczebli szkó. Ze wzgl du na cz ciowy brak ich wzajemnego pokrycia zdecydowano si na wybór bazowych kierunków zgodnych z danymi ze szkolnictwa wy szego, których by o numerycznie najmniej. Nast pnie przyporz dkowano bardziej szczegó owe podzia y ze szczebli szkó ponadpodstawowych i ponadgimnazjalnych oraz ponadlicealnych. Przyporz dkowania te mog budzi w tpliwo ci ze wzgl du na subiektywne umieszczenie poszczególnych kierunków do okre lonych grup przez autorki. Jednak na potrzeby niniejszego opracowania przyj ty podzia spe nia swoj analityczn rol. 20

21 nauki spo eczne, gospodarka, prawo ogó em 19, , ,3 44 us ugi spo eczne 6,5 80,9 14 6,2 85,9 9 ekonomiczne i administracyjne 12,8 70, ,4 71,6 21 nauki spo eczne, gospodarka, prawo 40,3 60,7 44 ogó em 11, ,3 32 8,6 10 us ugi dla ludno ci 11,1 67, ,7 80,2 27 us ugi transportowe 0,6 7,8 0 12,6 23,9 5 ochrony i bezpiecze stwa us ugi 8,6 67,7 10 technika, przemys i budownictwo ogó em 59, , ,7 8 fizyczne 0,8 75,8 2 in ynieryjno-techniczne 38,1 4, ,4 1 informatyczne 1,1 1,7 0 19,9 23,6 8 produkcji i przetwórstwa 8,8 47,4 11 1,1 67,3 1 architektury i budownictwa 8,1 45,2 9 5,8 41,2 5 rolnicze, le ne i rybactwa 1,5 62,6 2 ochrony rodowiska 1,1 66,2 2 0,3 26,7 0 technika, przemys i budownictwo 19,7 22,7 8 zdrowie i opieka spo eczna ogó em 1,8 4 11,7 17 5,3 7 opieka spo eczna 1, ,2 90,5 10 medyczne 5,5 72,8 7 zdrowie i opieka spo eczna 5, pozosta e 0,9 61,4 1 ród o: Opracowanie w asne na podstawie: Rocznik, op. cit., Tabl. 24(133), s. 208; Tabl. 27(136), s. 210; Tabl. 28(137), s Szkolnictwo dla doros ych Uzupe nieniem rozwa, dotycz cych kszta cenia kobiet i m czyzn powinno by tak e zwrócenie uwagi na szkolnictwo dla doros ych, które staje si coraz bardziej popularn drog uzupe niania poziomu wykszta cenia. To wiadczy o rosn cej wiadomo ci znaczenia poziomu wykszta cenia w ród spo ecze stwa. Niew tpliwie, ma to zwi zek z budowaniem spo ecze stwa informacyjnego oraz wzrostem znaczenia potrzeby wiedzy, która m.in. wynika z sytuacji na rynku pracy. Osoby w wieku produkcyjnym, poprzez podnoszenie poziomu wykszta cenia buduj swoj warto jako pracowników i kandydatów do pracy. Szczegó owe wyliczenia zaprezentowane zosta y w tabeli 6. Tabela 6. Struktura szkolnictwa dla doros ych z uwzgl dnieniem p ci i szczebli kszta cenia szczeble kszta cenia ogó em czy ni kobiety jako % ogó em jako % ogó em czyzn podstawowe gimnazjalne ,5 24,2 ponadpodstawowe ,8 60,8 zasadnicze (zawodowe) ,2 57,0 rednie ,9 61,1 ogólnokszta ce ,0 88,8 zawodowe ,9 34,9 ród o: Opracowanie w asne na podstawie: Rocznik, op. cit., Tabl. 35(144), s Najwi cej osób uzupe nia o swoje wykszta cenie na poziomie szkó ponadpodstawowych w kszta ceniu rednim, zarówno ogólnokszta cym, jak i zawodowym. Kobiety w adnej z wymienionych kategorii nie stanowi y wi kszo ci. Jest to zwi zane z mniejsz liczb kobiet 21