Demograficzne obszary problemowe

Transkrypt

1 Rozdział III: Katarzyna Pawlewicz, Wojciech Gotkiewicz, Aneta Janikowska-Kiśluk Demograficzne obszary problemowe 55 ROZDZIAŁ III Katarzyna Pawlewicz, Wojciech Gotkiewicz, Aneta Janikowska-Kiśluk Demograficzne obszary problemowe 3.1. WPROWADZENIE Zróżnicowanie kraju w ujęciu przestrzennym ukazuje, że między obszarami występują znaczne różnice w poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego. Część regionów charakteryzuje się zjawiskami, które utrudniają ich właściwe przeobrażenie zgodnie z oczekiwaniami społecznymi, jednocześnie wykazując pod pewnymi względami upośledzenie w stosunku do innych obszarów w kraju. Obszary takie są definiowane najczęściej jako problemowe 7. Dysproporcje regionalne mogą dotyczyć poziomu rozwoju rolnictwa, wyposażenia w infrastrukturę techniczną, sytuacji ludnościowej itp. (Bański 2008, s. 93). Obszary problemowe są jednym z głównych przedmiotów zainteresowania polityki regionalnej państwa i Unii Europejskiej. Powoduje to, że w oficjalnych dokumentach pojawiają się różne definicje oraz metody delimitacji takich regionów. Podstawowym dokumentem w prawodawstwie polskim definiującym omawiane obszary jest ustawa z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju 8. Według zmian w art. 5 tej ustawy, które weszły w życie z dniem r., obszar problemowy to:... obszar strategicznej interwencji państwa, na terenie, którego identyfikowane są zjawiska niekorzystne dla rozwoju społeczno-gospodarczego tego obszaru i jego ludności. Jednocześnie rozszerzono to zagadnienia o pojęcie obszar strategicznej interwencji... będący przedmiotem koncentracji działań polityki rozwoju ukierunkowanej terytorialnie, w tym obszary wiejskie. Należy zauważyć, że potrzeba takiego rozróżnienia wynika z konieczności uwzględnienia dwóch, z natury odmiennych typów obszarów problemowych. Z jednej strony, powinna ona możliwie precyzyjnie odnosić się do obszarów problemowych w wąskim sensie, a więc wyodrębnionych terytorialnie jednostek dotkniętych upośledzeniem rozwojowym lub strukturalnym, które w negatywny sposób odstają od reszty kraju bądź regionu. Z drugiej zaś strony, odpowiednia definicja musi także umożliwić identyfikację obszarów relatywnie lepiej rozwiniętych, dysponujących dużym potencjałem wzrostowym, które napotkały na bariery uniemożliwiające dalsze zwiększanie konkurencyjności w strukturach ponadregionalnych, a nawet międzynarodowych. Obszary te, w celu uzyskania optymalnej ścieżki rozwoju, wymagają adresowanej, ze względu na 7 inne nazwy: obszar o niskiej efektywności struktur społeczno-gospodarczych i przestrzennych; regiony depresyjne, obszary słabo rozwinięte, obszary biedy, niedostatku, obszary zacofane, obszary depresji obszary konfliktowe, obszary niedostatku, obszary depresyjne, obszary trudne, obszary rezerw produkcyjnych, obszary upośledzone, obszary zagrożeń, obszary opóźnione w rozwoju, obszary słabiej rozwinięte. 8 Ustawa z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju (Dz.U Nr 227 poz. 1658, tekst ujednolicony)

2 56 Problemy demograficzne i ich wpływ na rozwój obszarów wiejskich w województwie warmińsko-mazurskim swoją specyfikę, strategicznej interwencji polityki państwa z poszanowaniem zasady subsydiarności (Identyfikacja i delimitacja 2009, s. 23). Obszary problemowe polityki regionalnej charakteryzują się niskimi wskaźnikami sytuacji społeczno-gospodarczej i najmniej korzystnym usytuowaniem geograficznym względem głównych ośrodków wzrostu i zatrudnienia oraz spodziewanym (niekorzystnym z punktu widzenia perspektyw rozwojowych i poziomu życia mieszkańców) rozwojem sytuacji (Krajowa strategia 2010, s. 24). W Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego zidentyfikowano następujące obszary problemowe: obszary o najniższym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego, obszary wiejskie o najgorszych wskaźnikach sytuacji społeczno-gospodarczej i najniższym poziomie dostępu mieszkańców do dóbr i usług warunkujących możliwości rozwojowe, miasta i inne obszary tracące dotychczasowe funkcje społeczno-gospodarcze, obszary przygraniczne, szczególnie na zewnętrznych granicach UE, obszary o najniższej dostępności przestrzennej do ośrodków wojewódzkich (Krajowa Strategia 2010, s. 24). Z kolei, jak twierdzi Bański (2011, s. 10), przegląd literatury krajowej i zagranicznej pozwala wyróżnić kilka podstawowych typów obszarów problemowych, które są najczęściej tematem badań naukowych i są to: ludnościowe obszary problemowe, rolnicze obszary problemowe, obszary utrudnionej dostępności, obszary zjawisk ekstremalnych, obszary konfliktowe. Głównym podmiotem polityki państwa są ludzie, kapitał ludzki, zatem zachodzące w Polsce dynamiczne zmiany demograficzne powodują, że zagadnienia ludnościowe determinują kierunki rozwoju regionalnego. Jednocześnie należy zauważyć, że demograficzne obszary problemowe należą do jednych z najważniejszych typów obszarów problemowych i wymagają szczególnego zainteresowania ze strony decydentów jak i naukowców. Generalnie za obszary takie uznaje się tereny, na których zachodzą niekorzystne procesy demograficzne, tj.: depopulacja, starzenie się ludności, problemy reprodukcyjne itp. (Bański 2002, s. 43). Z tych też względów główne konflikty w przestrzeni między funkcjonowaniem gospodarki a funkcjonowaniem społeczeństwa są związane z rozwojem biologicznym, strukturą demograficzną i społeczną, stanem i rozmieszczeniem ludności oraz migracjami (Jelonek 1988, s. 67). Ważne jest zatem prowadzenie osobnych studiów, których zadaniem jest poznanie i analiza przyczyn tworzenia się ludnościowych obszarów problemowych. Rozpoznanie procesów i przyczyn determinujących powstawanie tych obszarów może być pierwszym krokiem w kierunku łagodzenia niekorzystnych zjawisk demograficznych (Bański 2008, s. 101). Analiza dostępnej literatury przedmiotu pozwala wydzielić cztery typy ludnościowych obszarów problemowych, które spotykają się z największym zainteresowaniem badaczy, są to: obszary niekorzystnej struktury płci, obszary zachwianej struktury wieku, obszary bierności zawodowej, obszary nadmiernego i długotrwałego odpływu ludności (Bański 2002, s. 44). Ze względu na zachodzące niekorzystne procesy demograficzne regiony wschodniej Polski są uważane za obszary problemowe (Miszczuk, Wesołowska 2012, s. 145).

3 Rozdział II: Monika Borawska, Katarzyna Brodzińska, Krystyna Kurowska Ruchy naturalne i migracje CHARAKTERYSTYKA DEMOGRAFICZNYCH OBSZARÓW PROBLEMOWYCH Obszary wiejskie powszechnie są uznawane za tereny o malejącej populacji ludności i o silnie postępującym procesie starzenia się ludności. Za główne przyczyny tych zjawisk uznaje się migracje oraz niski przyrost naturalny. Należy jednak zauważyć, że w ostatnich latach nastąpił wzrost zainteresowania mieszkańców miast osiedlaniem się na terenach wiejskich. Zwiększa się zatem udział zamieszkujących je osób. Tym samym wzrasta liczba wsi mających charakter rezydencjalny, których główną funkcją staje się zapewnienie odpowiednich warunków mieszkaniowych i socjalnych. Takie wsie będą przyciągały mieszkańców miast, w tym emerytów o odpowiednio wysokich dochodach, co w konsekwencji oddziałuje na społeczną i ekonomiczną żywotność małych, wiejskich gmin (Wilkin 2005, s. 54). Wzrost zainteresowania osiedlaniem się na terenach wiejskich ma jednak miejsce głównie w okolicach dużych aglomeracji miejskich oraz w regionach atrakcyjnych krajobrazowo i przyrodniczo. Zdecydowana większość obszarów wiejskich nadal w szybkim tempie wyludnia się (Brodziński i in. 2013, s. 16). Zatem przyczyny pozytywnych i negatywnych zmian w populacji są złożone i różnicują się przestrzennie. Opisane powyżej zjawiska mają również miejsce na obszarach wiejskich województwa warmińsko-mazurskiego. O skali depopulacji omawianego regionu świadczy fakt, że spośród analizowanych gmin w latach w 58 nastąpił znaczny i trwały spadek zaludnienia. W 2013 r. gminy, gdzie w porównaniu do 1999 r. nastąpił największy ubytek ludności, były skoncentrowane głównie w północnej i wschodniej części województwa są to gminy położone na terenie powiatów: bartoszyckiego, braniewskiego, gołdapskiego, kętrzyńskiego, węgorzewskiego, giżyckiego i piskiego. Ze względu na skalę i dynamikę spadku liczby ludności na tych terenach można stwierdzić, że mają one charakter depopulacyjny. Głównie są to obszary, gdzie istniały państwowe gospodarstwa rolne, a ich likwidacja przyczyniła się do odpływu ludności w poszukiwaniu pracy oraz lepszych warunków życia. Podobne zjawiska można zaobserwować w większości miast analizowanego subregionu (północnej części województwa). Największy odpływ ludności był notowany w Elblągu, Braniewie, Górowie Iławeckim, Lidzbarku Warmińskim, Bartoszycach, Kętrzynie i Szczytnie (Ryc. 3.1). Ważną przyczyną obserwowanych procesów depopulacyjnych na tych obszarach są migracje związane z poszukiwaniem lepszej pracy (często poza granicami kraju) oraz przemieszczenia się na pobyt stały do sąsiadujących gmin wiejskich, z jednoczesną dalszą pracą zawodową we ww. miastach. Gminy, gdzie nastąpił największy wzrost ludności, to te skoncentrowane głównie w środkowo-zachodniej części województwa, w pobliżu miasta Olsztyna, Iławy i Szczytna, aglomeracji, które stanowią rynek pracy dla sąsiadujących z nimi obszarów wiejskich. Także w pozostałych gminach położonych w pobliżu innych miast województwa (np. Giżycko, Olecko, Gołdap, Ełk, Pisz, Pasłęk, gminy otaczające Elbląg) odnotowano wzrost liczby ludności (Ryc. 3.1). Inną miarą wskazującą m.in. na możliwości reprodukcyjne ludności na danym obszarze jest struktura ludności według płci, a konkretnie współczynnik feminizacji. Na ogół na obszarach miejskich współczynnik ten osiąga wartości powyżej 100, zaś na wsi spada poniżej tej wartości. O ile przewaga kobiet w miastach jest zjawiskiem korzystnym i nie generuje negatywnych skutków, to niedobór kobiet na wsi jest zjawiskiem niekorzystnym i może przyczyniać się do depopulacji tych obszarów oraz ich osłabienia ekonomicznego (Bański 2002, s. 43). Wartość omawianego wskaźnika dla województwa warmińsko-mazurskiego wynosi przeciętnie 104, a średnio dla kraju to ok. 107.

4 58 Problemy demograficzne i ich wpływ na rozwój obszarów wiejskich w województwie warmińsko-mazurskim Ryc Zmiana liczby ludności w gminach woj. warmińsko-mazurskiego w okresie od 1999 r. do 2013 r. Deficyt kobiet w województwie warmińsko-mazurskim ma miejsce w 61 gminach spośród 116 wszystkich gminnych jednostek samorządu terytorialnego. Najwyższy niedobór można zaobserwować w gminach wiejskich na terenie powiatu ostródzkiego, lidzbarskiego, elbląskiego, braniewskiego, iławskiego, nidzickiego, szczycieńskiego, giżyckiego, ełckiego i oleckiego (Ryc. 3.2). Ryc Kobiety na 100 mężczyzn na obszarach wiejskich woj. warmińsko-mazurskiego w 2013 r. (stan w dniu 31.12) Z kolei nadwyżkę kobiet w porównaniu do liczby mężczyzn odnotowano głównie w dużych miastach regionu, a wśród gmin wiejskich tylko na terenie gminy Iłowo Osada. W pozostałych gminach wiejskich wskaźnik ten jest względnie równomiernie rozłożony i kształtuje się w prze-

5 Rozdział III: Katarzyna Pawlewicz, Wojciech Gotkiewicz, Aneta Janikowska-Kiśluk Demograficzne obszary problemowe 59 dziale kobiet na 100 mężczyzn (Ryc. 3.2). Ogólna tendencja jest taka, że w gminach miejskich dominują kobiety, w podmiejskich rozkład jest równomierny, natomiast na terenie miejscowości wiejskich dominują mężczyźni. Analizując rozkład wartości współczynnika feminizacji w poszczególnych grupach wiekowych należy zwrócić przede wszystkim uwagę na populację kobiet w wieku matrymonialnym (20 29 lat). O grupie tej, w przypadku obszarów wiejskich, można mówić, że jest deficytowa. Niedobór młodych kobiet powoduje m.in. spadek liczby zawieranych małżeństw, a to z kolei przyczynia się do spadku liczby urodzeń i nasilenia procesów starzenia się ludności. Obszary wiejskie, na których dochodzi do takich zjawisk przestają się rozwijać, a nawet cofają się w rozwoju (Skwara 2007, s. 85). Na obszarach wiejskich województwa warmińsko-mazurskiego odsetek kobiet w wieku matrymonialnym we wszystkich analizowanych gminach jest zbliżony i mieści się w przedziale od 7% do 9% w ogólnej liczbie kobiet na danym obszarze. Z kolei wskaźnik feminizacji (relacja liczby kobiet do liczby mężczyzn w wieku 20 29) w Polsce przeciętnie wynoszący 97, w województwie warmińsko-mazurskim osiąga wartość 94, a w gminach wiejskich omawianego regionu już tylko 89. Należy jednak pamiętać, że obserwowane procesy ludnościowe, określane mianem drugiego przejścia demograficznego, charakteryzujące się m.in. przesuwaniem średniego wieku rodzenia i tworzenia związków w kierunku starszych roczników wieku (Prognoza ludności 2009, s. 16). Ta sytuacja sprawia, że wskaźnik feminizacji obszaru analizując populację w wieku lat, w obecnym kształcie może być niemiarodajny. W województwie warmińsko-mazurskim tylko pięć gmin wiejskich (tj. Gronowo Elbląskie, Dywity, Stawiguda, Mrągowo i Mikołajki) można uznać za sfeminizowane, gdzie liczba kobiet w wieku matrymonialnym przewyższała liczbę mężczyzn w tym samym przedziale wieku. Równowagą płci osób znajdujących się w wieku matrymonialnych charakteryzowały się gminy Płośnica, Iłowo-Osada, Pasym, Młynary, Dźwierzuty i Rozogi. Pozostałe obszary wiejskie województwa warmińsko-mazurskiego (gminy wiejskie i miejsko-wiejskie) cechuje deficyt młodych kobiet (Ryc. 3.3). Ryc Wskaźnik relacji liczby kobiet i mężczyzn w wieku na obszarach wiejskich województwa warmińsko-mazurskiego w 2013 r. (stan w dniu 31.12) Kolejnym wskaźnikiem służącym identyfikacji ludnościowych obszarów problemowych jest struktura wiekowa ludności, a przede wszystkim udział ludności w wieku powyżej 65 lat i liczba osób w wieku 65 lat i więcej przypadająca na 100 osób w wieku do 15 lat. Według prognoz należy

6 60 Problemy demograficzne i ich wpływ na rozwój obszarów wiejskich w województwie warmińsko-mazurskim oczekiwać, że we wszystkich województwach w kraju nastąpi istotna zmiana struktury ludności w podziale na biologiczne grupy wieku, charakteryzująca się systematycznym wzrostem udziału ludności w wieku 65 lat i więcej (Prognoza ludności 2009, s. 181). Wysoki odsetek osób starszych stwarza rodzinom i społecznościom lokalnym nowe problemy związane z opieką. Należy oczekiwać zatem, że zostaną wprowadzone rozwiązania systemowe oraz pomoc instytucjonalna, które będą dostosowane do nowych potrzeb związanych głównie z rozwojem odpowiednich usług ochrony zdrowia (np. usługi pielęgnacyjne czy rehabilitacyjne) (Hrynkiewicz 2012, s. 9). Do obszarów charakteryzujących się wysokim udziałem ludności starej należą gminy wiejskie położne przede wszystkim w północnej i wschodniej części województwa warmińsko-mazurskiego. Najwyższy odsetek ludzi w podeszłym wieku odnotowano w powiecie węgorzewskim i gołdapskim. Z kolei wokół dużych ośrodków miejskich województwa, tj. Olsztyna, Elbląga i Iławy występuje koncentracja gmin o niskim bądź średnim odsetku ludności w wieku 65 lat i więcej (Ryc. 3.4). Ryc Odsetek ludności w wieku 65 lat i więcej na obszarach wiejskich województwa warmińsko-mazurskiego w 2013 r. (stan w dniu 31.12) Ważnym wskaźnikiem informującym o żywotności obszaru jest relacja w populacji osób w wieku powyżej 65 lat do grupy poniżej 15 roku życia. Wysokie wartości tego wskaźnika świadczą o starzeniu się populacji ludności danego obszaru (Charakterystyka 2006, s. 55). Analizując przestrzenne zróżnicowanie wskaźnika ludności w wieku 65 lat i więcej na 100 osób w wieku do 15 lat można zauważyć największe wartości głównie na obszarach wiejskich na północy i wschodzie regionu. Najwyższą, a więc najmniej korzystną wartość miernika, odnotowano w gminach Banie Mazurskie, Pozezdrze, Węgorzewo, Reszel, Kolno, Kiwity, Lelkowo i Frombork, a na południu w miejsko-wiejskiej gminie Ruciane Nida. Niskie, korzystne wartości omawianej cechy zarejestrowano w gminach zlokalizowanych w bezpośrednim sąsiedztwie Olsztyna i Elbląga, jak również w południowo-zachodniej części województwa (Ryc. 3.5). Inną, ważną miarą charakteryzującą struktury ludnościowe jest obciążenie grupy ludności w wieku produkcyjnym przez grupę osób w wieku nieprodukcyjnym (przedprodukcyjnym

7 Rozdział III: Katarzyna Pawlewicz, Wojciech Gotkiewicz, Aneta Janikowska-Kiśluk Demograficzne obszary problemowe 61 i poprodukcyjnym). Duży wzrost liczby ludności w wieku poprodukcyjnym stwarza wiele negatywnych następstw, przede wszystkim powoduje obciążenie budżetu państwa transferami społecznymi w postaci świadczeń pieniężnych, takich jak emerytury i renty, świadczenia i zasiłki przedemerytalne oraz dopłaty do leków. Konsekwencją niewłaściwych proporcji między grupą ludności w wieku produkcyjnym i grupą osób w wieku nieprodukcyjnym jest wzrost zapotrzebowania na miejsca w domach opieki społecznej, wzrost zobowiązań związanych ze świadczeniem pomocy społecznej i opieki lekarskiej. Przy negatywnych trendach rozszerzeniu będzie musiało ulec zatem poradnictwo, profilaktyka i lecznictwo geriatryczne. Rozwój infrastruktury i różnego rodzaju usług związanych z ludźmi starymi będzie więc w nadchodzących latach pozostawał pod silną presją czynnika demograficznego (Sytuacja demograficzna 2012, s. 52). Ryc Ludności w wieku 65 lat i więcej na 100 osób w wieku do 15 lat w gminach województwa warmińsko-mazurskiego w 2013 r. (stan w dniu 31.12) W województwie warmińsko-mazurskim obszary wiejskie z największą liczbą ludności w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym są zlokalizowane głównie w południowo- -zachodniej części województwa (głównie w powiatach działdowskim, nowomiejski i nidzickim). Można zaobserwować, że wysokie wartości omawianej cechy występują także w północno-zachodniej (gmina Godkowo i gminy ościenne) i wschodniej (przede wszystkim gminy powiatu węgorzewskiego, gołdapskiego, oleckiego, ełckiego oraz piskiego) części regionu (Ryc. 3.6). Za główne problemy demograficzne obszarów wiejskich regionu należy uznać niski przyrost lub ubytek naturalny oraz odpływ ludności z obszarów peryferyjnych. Zjawiska te skutkują w wymiarze przestrzennym depopulacją, a w kontekście jakościowym starzeniem się ludności oraz zaburzeniami struktury płci, w tym zwłaszcza maskulinizacją na peryferyjnych obszarach wiejskich. Można uznać, że im trudniejsza jest sytuacja polityczna i społeczno-gospodarcza na danym obszarze, tym większa grupa osób decyduje się na opuszczenie takich miejsc. Są to przede wszystkim ludzie młodzi, wśród których przeważają kobiety. Wskaźnikiem charakteryzującym te zjawiska jest przyrost rzeczywisty. Przyrost rzeczywisty stanowi sumę przyrostu naturalnego ludności oraz salda migracji wewnętrznych i zagranicznych. W przypadku gmin składową omawianego wskaźnika jest także saldo przesunięć ludności w wyniku zmian admi-

8 62 Problemy demograficzne i ich wpływ na rozwój obszarów wiejskich w województwie warmińsko-mazurskim nistracyjnych. Jest to wynik procesu urbanizacji stref podmiejskich oraz powolnej zmiany statusu administracyjnego obszarów wiejskich w pobliżu miast. Oznacza to, że przyrost roczny, czyli wyrażona w liczbach absolutnych różnica między dwoma stanami ludności w danej gminie na początek i koniec badanego okresu, może ulec zmianie. Ryc Ludności w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym na obszarach wiejskich województwa warmińsko-mazurskiego w 2013 r. (stan w dniu 31.12) W 2013 r. ujemny przyrost rzeczywisty dotyczył większości powiatów i gmin. Wyjątkiem są niektóre gminy z powiatów olsztyńskiego (zlokalizowane wokół miasta Olsztyn), szczycieńskiego (Szczytno, Wielbark), iławskiego (Iława, Susz), elbląskiego (Milejewo, Gronowo Elbląskie, Markusy) oraz gminy wiejskie Ełk, Nowe Miasto Lubawskie, Lidzbark Warmiński, Działdowo, Łukta, Giżycko i Świętno (Ryc. 3.7). Rys Przyrost rzeczywisty ludności według gmin w województwie warmińsko-mazurskim w 2013 r. (stan w dniu 31.12)

9 Rozdział III: Katarzyna Pawlewicz, Wojciech Gotkiewicz, Aneta Janikowska-Kiśluk Demograficzne obszary problemowe 63 Zjawiska złożone, takie jak np. poziom rozwoju społeczno-gospodarczego, czy problemy demograficzne, charakteryzuje się za pomocą zmiennych syntetycznych. Zastąpienie zbioru wielu zmiennych objaśniających jedną zmienną syntetyczną pozwala na zmniejszenie liczby zmiennych, ułatwia estymację, a w niektórych przypadkach eliminuje możliwość uzyskania wartości ocen parametrów niezgodnych z kierunkiem oddziaływania pojedynczych zmiennych objaśniających na zmienną objaśnianą. Pozwala to także na ograniczenie liczby równań potrzebnych do zbudowania modelu. Wadą z kolei takiego podejścia jest trudność w interpretacji merytorycznej uzyskanych wyników (Prognozowanie 2001, s. 119). Wśród zmiennych diagnostycznych, ze względu na kierunek wpływu na badane zjawisko, wyróżnia się stymulanty i destymulanty. Stymulanty to zmienne, których wzrost wartości świadczy o pożądanym rozwoju analizowanego zjawiska złożonego. Destymulanty to z kolei zmienne, w przypadku, których o pożądanym rozwoju badanego zjawiska świadczy spadek wartości. W prezentowanym opracowaniu do konstrukcji syntetycznego wskaźnika wykorzystano następujące cechy: a) stymulanty: zmiana liczby ludności w gminach województwa warmińsko-mazurskiego w 2013 r. w porównaniu do 1999 r., kobiety na 100 mężczyzn na obszarach wiejskich województwa warmińsko-mazurskiego w 2013 r. (stan w dniu 31.12), wskaźnik relacji liczby kobiet i mężczyzn w wieku na obszarach wiejskich województwa warmińsko-mazurskiego w 2013 r. (stan w dniu 31.12), przyrost rzeczywisty ludności według gmin w województwie warmińsko-mazurskim w 2013 r. (stan w dniu 31.12). b) destymulanty: odsetek ludności w wieku 65 lat i więcej na obszarach wiejskich województwa warmińsko- -mazurskiego w 2013 r. (stan w dniu 31.12), ludności w wieku 65 lat i więcej na 100 osób w wieku do 15 lat na obszarach województwa warmińsko-mazurskiego w 2013 r. (stan w dniu 31.12), ludności w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym na obszarach wiejskich województwa warmińsko-mazurskiego w 2013 r. (stan w dniu 31.12). Następnie gminy podzielono na cztery grupy określające poziom nasilenia problemów demograficznych: 1 grupa bardzo małe zagrożenie występowania ludnościowych problemów demograficznych, 2 grupa małe zagrożenie występowania ludnościowych problemów demograficznych, 3 grupa średnie zagrożenie występowania ludnościowych problemów demograficznych, 4 grupa duże zagrożenie występowania ludnościowych problemów demograficznych. Przy zastosowaniu wskaźnika syntetycznego określającego zagrożenie występowania ludnościowych problemów demograficznych, analizowane gminy podzielono na 4 klasy. Na podstawie przeprowadzonej analizy można stwierdzić, że najgorsza sytuacja pod względem ludnościowym ma miejsce w czterech gminach i są to Kowale Oleckie, Reszel, Janowo i Janowiec Kościelny. Średnie zagrożenie marginalizacją demograficzną występuje we wschodniej, północnej i częściowo zachodniej części województwa. Szczególnie narażone na depopulację są obszary powiatu ełckiego, piskiego, oleckiego, gołdapskiego, giżyckiego, węgorzewskiego, kętrzyńskiego, bartoszyckiego, braniewskiego i nowomiejskiego. Częściowo dotyczy to także powiatu ostródzkiego, iławskiego,

10 64 Problemy demograficzne i ich wpływ na rozwój obszarów wiejskich w województwie warmińsko-mazurskim działdowskiego i nidzickiego. Dużo mniejsze niebezpieczeństwo niekorzystnych zmian ludnościowych dotyczy obszarów wiejskich w powiecie elbląskim (aczkolwiek miasto Elbląg ma jeden z najniższych wskaźników) oraz w powiatach szczycieńskim i mrągowskim. Zwartym obszarem bardzo małego zagrożenia marginalizacją związaną z procesami ludnościowymi (wskaźnik syntetyczny danej gminy był zbliżony do wzorca) jest powiat olsztyński (Ryc. 3.8). Ryc Obszary ludnościowych problemów demograficznych syntetyczny wskaźnik ludnościowy obszarów problemowych województwa warmińsko-mazurskiego Poza niekorzystnymi zmianami na rynku pracy, drugim ważnym uwarunkowaniem przemian obszarów wiejskich województwa warmińsko-mazurskiego jest depopulacja. Zasadniczą przyczyną wyjaśniającą to zjawisko jest przede wszystkim przyrost naturalny oraz saldo migracji. Niekorzystne tendencje dotyczące kształtowania się ww. cech demograficznych mają wiele następstw, które skutkują nie tylko osłabieniem aktywności ekonomicznej na danym obszarze, ale co ważne, szczególnie dla tradycji rozwoju obszarów wiejskich, również aktywności społecznej. Z powodu starzenia się społeczeństwa depopulacja gmin ogranicza ich rozwój gospodarczy, a w nieodległej perspektywie należy również oczekiwać, ze zjawisko to nasili się we wskazanych powiatach województwa warmińsko-mazurskiego. Należy zauważyć, że w ostatnich latach trudna sytuacja ekonomiczno-zawodowa i mieszkaniowa osób w wieku produkcyjnym, w tym szczególnie młodych, hamuje dynamikę demograficzną. Spadek dzietności sprawia, że nie następuje prosta zastępowalności pokoleń, a tym samym następuje deregulacja w strukturze demograficznej. Ów negatywny proces dotyczy przede wszystkim obszarów problemowych, w tym szczególnie gmin wiejskich. Ponadto barierą poprawy sytuacji demograficznej jest ruchliwość społeczna i gospodarcza, skutkująca nasileniem się przemieszczeń w poszukiwaniu pracy, do regionów i gmin o dużym popycie na pracę, znajdujących się często poza granicami kraju. W związku z tym stanem konieczne jest przygotowanie programów aktywizacji obszarów zagrożenia demograficznego i łagodzenia skutków depopulacji, zarówno na szczeblu ogólnokrajowym, jak i samorządowym.

11 Rozdział III: Katarzyna Pawlewicz, Wojciech Gotkiewicz, Aneta Janikowska-Kiśluk Demograficzne obszary problemowe 65 Z przeprowadzonych studiów i analiz wynika, że województwo warmińsko-mazurskie charakteryzuje się znacznym zróżnicowaniem przestrzennym pod względem problemów demograficznych. Zauważalne niestety jest starzenie się społeczeństwa, co może zmarginalizować szczególnie obszary wiejskie. W konsekwencji pojawia się problem stałego pogarszania się perspektyw rozwojowych oraz dalszego odpływu młodych ludzi poza teren gmin wiejskich do miast, a w wielu przypadkach poza teren województwa PIŚMIENNICTWO Bański J. (2002), Typy ludnościowych obszarów problemowych. [w:] J. Bański, E. Rydz (red.) Problemy społeczne wsi, Studia Obszarów Wiejskich, tom II. Wyd. PTG PAN, Warszawa. s Bański J. (2008), Problemy demograficzne obszarów wiejskich. [w]: Wybrane zagadnienia systemów informacji przestrzennej i obszarów problemowych rolnictwa w Polsce. (Studia i Raporty IUNG-PIB, Puławy: IUNG- -PIB, 12, s Bański J. (2011), Obszar problemowy koncepcje i kryteria identyfikacji Budowanie spójności terytorialnej i przeciwdziałanie marginalizacji obszarów problemowych. Wybór referatów konferencyjnych. Departament Programów Ponadregionalnych. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego Warszawa, s Brodziński Z., Borawska M., Lendo P. (2013), Perspektywy rozwoju obszarów wiejskich a jakość życia mieszkańców. Pod redakcją Zbigniewa Brodzińskiego Determinanty rozwoju społeczeństwa obywatelskiego na obszarach wiejskich na przykładzie województwa kujawsko-pomorskiego. Olsztyn Przysiek. s Charakterystyka obszarów wiejskich w 2005 r. GUS. Urząd Statystyczny w Olsztynie, Olsztyn, s Hrynkiewicz J Los starca zależy od kontekstu społecznego wprowadzenie. [w:] O sytuacji ludzi starszych. red. J. Hrynkiewicz, II Kongres Demograficzny. Rządowa Rada Ludnościowa, Warszawa. s Identyfikacja i delimitacja obszarów problemowych i strategicznej interwencji w Polsce. Wnioski z analiz. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Instytut Badań Strukturalnych, Warszawa 2009, s Jelonek A. (1988), Obszary problemowe w zakresie zagrożeń demograficznych w Polsce, [w:] Problemy geografii osadnictwa i ludności. Seria Geografia. 42. U AM. Poznań. s Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego : Regiony, Miasta, Obszary Wiejskie. Załączniki. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego. Warszawa, 13 lipca 2010 r. s Miszczuk A., Wesołowska M. (2012), Demographic and settlement transformations in peripheral regions (based on the example of eastern Poland). Annales UMCS, Geographia, Geologia, Mineralogia et Petrographia. Volume 67, Issue 1, Pages Prognoza ludności na lata Główny Urząd Statystyczny. Departament Badań Demograficznych. Warszawa 2009, s Prognozowanie gospodarcze. Metody i zastosowanie. (2001), M. Cieślak (red.), Wydaw. Naukowe PWN, 2001, s Skwara A. (2007), Tendencje zmian na obszarach wiejskich w Polsce. Acta Scientiarum Polonorum. Oeconomia 6 (4) 2007, s Ustawa z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju (Dz.U Nr 227 poz. 1658, tekst ujednolicony) Wilkin J. (2005), O potrzebie i założeniach długookresowej wizji rozwoju wsi w Polsce. [w:] K. Zawalińska (red.), Problemy rozwoju wsi i rolnictwa. Rozwój obszarów wiejskich. Doświadczenia krajów europejskich. Wyd. IRWiW PAN, Warszawa.