PRZEGLĄD WIĘZIENNICTWA POLSKIEGO

PRZEGLĄD WIĘZIENNICTWA POLSKIEGO Kwartalnik poświęcony zagadnieniom kryminologicznym i penitencjarnym Nr 81 Warszawa 2013 IV kwartał 2013 Wydawnictwo Centralnego Zarządu Służby Więziennej Ministerstwa Sprawiedliwości

Redaguje Kolegium pod kierownictwem dr. Jacka Pomiankiewicza. Wydawca: Centralny Zarząd Służby Więziennej, 02-521 Warszawa, ul. Rakowiecka 37a. Redakcja: 02-520 Warszawa, ul. Wiśniowa 50, tel.: 22 640-86-65, 22 640-86-66, faks: 22 640-86-67, e-mail: redakcja@sw.gov.pl Strona internetowa: www.sw.gov.pl/pl/o-sluzbie-wieziennej/przeglad-wieziennictwa-polskiego/ Warunki prenumeraty: Przegląd Więziennictwa Polskiego jest rozprowadzany drogą prenumeraty. Sprzedaż pojedynczych egzemplarzy prowadzi redakcja. Zamówienia na prenumeratę należy przesyłać do redakcji, ul. Wiśniowa 50, 02-520 Warszawa, zaś odpowiednią kwotę przekazać na konto: Ministerstwo Sprawiedliwości CZSW Biuro Budżetu NBP o/o Warszawa 76101010100401522231000000. Cena pojedynczego egzemplarza czasopisma w 2013 r. wynosi 20,00 zł, egzemplarza podwójnego 40,00 zł, a cena prenumeraty rocznej 80,00 zł. Zgodnie z ustawą z 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (Dz. U. z 2002 r. Nr 101, poz. 962 z późn. zm.) informujemy, że podane na przelewie dane osobowe będą przetwarzane przez Centralny Zarząd Służby Więziennej, z siedzibą przy ul. Rakowieckiej 37a w Warszawie, w celu re alizacji prenumeraty. Każda osoba prenumerująca czasopismo ma prawo dostępu do treści swoich danych osobowych oraz możliwość ich poprawiania. Podanie danych osobowych (imię, nazwisko, adres) jest dobrowolne, jednakże niezbędne do realizacji zamówienia prenumeraty. Warunki przyjmowania artykułów do druku: 1. Redakcja przyjmuje teksty zapisane w pliku tekstowym MS Word przesłane pocztą elektroniczną na adres: redakcja@sw.gov.pl, o maksymalnej objętości jednego arkusza wydawniczego (22 strony maszynopisu, 1800 znaków na stronie łącznie ze spacjami). Do artykułu po winno być dołączone streszczenie w języku angielskim (do 900 znaków). 2. W bibliografii ułożonej w porządku alfabetycznym powinna być zachowana następująca kolejność: nazwisko autora, pierwsza litera imienia, tytuł pracy, wydawca, miejsce i rok wydania. Jeśli w tekście są przypisy, powinny być umieszczone na dole strony. 3. Do tekstu należy dołączyć krótką notę biograficzną o autorze artykułu. Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania w maszynopisach następujących korekt: zmian tytułów, dodawania podtytułów, skrótów i przeróbek technicznych oraz poprawek stylistyczno- -językowych. Artykułów niezamówionych redakcja nie zwraca. ISSN 1230-4433 Drukarnia Offsetowa ATU ul. Działyńczyków 21/21A 04-495 Warszawa tel. 22 673 46 48 fax. 22 673 46 49 e-mail: sekretariat@drukarniaatu.pl www.drukarniaatu.pl DTP: Platin sp. z o.o., Warszawa, ul. Kopernika 30 Korekta: Grażyna Łukaszewicz

Spis treści Artykuły Aldona Nawój-Śleszyński Problem przeludnienia więzień w Polsce w świetle Rekomendacji R(99)22 Rady Europy z 30 września 1999 r.... 5 Adam Kwieciński Rola diagnozy stanu zdrowia psychicznego skazanego w postępowaniu karnym wykonawczym... 33 Maria Gordon Obraz kliniczny i postępowanie z osobami skazanymi z zastosowaniem art. 31 2 Kodeksu karnego... 49 Renata Pietruszka Wykonywanie kary grzywny po nowelizacji Kodeksu karnego wykonawczego z 16 września 2011 r.... 71 Kazimierz Pospiszyl Środowiskowy i sytuacyjny model zapobiegania przemocy w instytucjach penitencjarnych.... 99 Sebastian Lizińczyk, Andrzej Majcherczyk Wyniki ewaluacji programu psychokorekcyjnego dla skazanych z art. 178a Kodeksu karnego.... 117 Karol Pawlak Jan Zakrzewski 1881-1963, organizator polskiego więziennictwa... 141 Polemiki i recenzje Jacek Malczewski Eutanazja. Gdy etyka zderza się z prawem... 155 (rec. Krzysztof Dąbkiewicz) Kronika Marta Romańczuk-Grącka, Bogna Orłowska-Zielińska Sprawozdanie z II Warmińskiej Konferencji Nauk Penalnych Granice kryminalizacji i penalizacji... 163 Anna Karoń-Jamielucha, Magdalena Łączkowska IV Polskie Sympozjum Penitencjarne Blaski i cienie współczesnej przestrzeni penitencjarnej. Człowiek a system... 173 Noty o autorach... 179

Przegląd Więziennictwa Polskiego, nr 81, Warszawa 2013 Aldona Nawój-Śleszyński Problem przeludnienia więzień w Polsce w świetle Rekomendacji R(99)22 Rady Europy z 30 września 1999 r. The problem of overcrowding in Polish prisons compared to the Recommendation of the Council of Europe R(99) 22 from 30 september 1999 The subject of the present article is to confront the Polish legal solutions recommended by Recommendation No. R (99) 22, which is a pattern, a set of standards indicating the specific application of the law in the formation of the desired size of the prison population. Recommended principles are still valid, because prison population of the countries of Europe continues to grow. Polish prison population is still large. This is because Poland does not use sufficiently recommendations, including in an unsatisfactory user of the institution of reducing the prison population. Wprowadzenie Zaludnienie więzień w wymiarze temporalnym każdego kraju ma charakter dynamiczny. W niewielu krajach zjawisko to występuje na poziomie nie podlegającym zmianom i poddane jest starannej kontroli przez państwo. W ostatnim dwudziestoleciu w wielu krajach Rady Europy zostaje zaburzona równowaga pomiędzy liczbą osób pozbawionych wolności a pojemnością więzień. Wzrost populacji więziennej w sytuacji deficytu miejsc w więzieniu wywołuje fenomen przeludnienia więziennego. W Polsce zjawisko to patologizuje zarządzanie instytucją, która ma realizować ustawowe cele określone w art. 67 kkw. Hierarchia celów wykonywania kary pozbawienia wolności i tymczasowego aresztowania ulega deformacji. Koszty przeludnienia jednostek penitencjarnych ponoszą więźniowie, 5

Aldona Nawój-Śleszyński kadra i społeczeństwo. Często zapomina się o negatywnym skutku wykonywania kary pozbawienia wolności w przeludnionym więzieniu, takim jak powrót osób pozbawionych wolności do społeczeństwa bardziej zdemoralizowanych niż byli. W przeludnionym więzieniu strategia zarządzania jest bardziej skoncentrowana na zapewnieniu bezpieczeństwa, zapobieganiu przemocy wewnątrzwięziennej, neutralizacji psychospołecznych skutków zatłoczonego więzienia, niż na realizacji programów reedukacyjnych. Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy w dniu 1 lutego 1995 r. przyjęło Rekomendację 1257/1995 o warunkach pozbawienia wolności w państwach członkowskich Rady Europy, w którym to dokumencie zwraca się uwagę na wzrost populacji więziennych w Europie i Ameryce oraz na negatywne skutki tego wzrostu w postaci przeludnienia więziennego, które to w krajach postkomunistycznych ma rozmiary dramatyczne. Dotyczy ono również większości państw Europy Zachodniej. W rekomendacji wyraża się opinie, że to przeludnienie właśnie jest przyczyną pogorszenia się warunków więziennych, oraz że w przeludnionych więzieniach brak jest możliwości indywidualnych oddziaływań na więźniów, co może być przyczyną powrotu do przestępczości po opuszczeniu zakładu karnego 1. Powracający do więzienia recydywiści zasilają ten system powodując wzrost populacji więziennej. W ten oto sposób zamyka się błędne koło przeludnionych więzień. W rekomendacji zawarty jest szereg sugestii pod adresem Komitetu Ministrów Rady Europy, które można zgrupować wokół dwóch kwestii: ograniczenia zakresu stosowania bezwzględnej kary pozbawienia wolności na rzecz kar i środków alternatywnych, poprawy warunków w sytuacji pozbawienia wolności i umocnienia statusu prawnego osób uwięzionych 2. Dokumentem o fundamentalnym znaczeniu dla rozwiązywania problemu przeludnienia więziennego i z nim związanych implikacji jest przyjęta przez Komitet Ministrów Rady Europy Rekomendacja Nr R(99)22 dotycząca przeludnienia w więzieniach i wzrostu populacji więziennej, przyjęta 30 września 1999 r. podczas 681. spotkania zastępców ministrów 3. Była ona wyrazem niepokoju organów Rady Europy spowodowanego wzrostem 1 Rekomendacja 1257 (1995) o warunkach pozbawienia wolności w państwach członkowskich Rady Europy, [w:] Międzynarodowe standardy wykonywania kar, pod red. T. Szymanowskiego, Przegląd Więziennictwa Polskiego 2011, nr 72-73, s.145. 2 B. Stańdo-Kawecka, Komentarz do Rekomendacji 1257 (1995) o warunkach pozbawienia wolności w państwach członkowskich Rady Europy, [w:] Międzynarodowe standardy wykonywania kar, Przegląd Więziennictwa Polskiego 2011, nr 72-73, s. 149. 3 Tekst w j. polskim patrz: Międzynarodowe standardy..., op. cit., s. 131-137. 6

Problem przeludnienia więzień w Polsce w świetle Rekomendacji R(99)22 Rady Europy z 30 września 1999 r. populacji więziennej w jednostkach penitencjarnych krajów Rady Europy oraz negatywnymi skutkami tego zjawiska. W tym dokumencie po raz pierwszy Rada Europy zwraca uwagę, że przebywanie w przeludnionym więzieniu przynosi negatywne skutki, które ponoszą nie tylko więźniowie, ale również pracownicy Służby Więziennej. Niezwykłość Rekomendacji Nr R(99)22 polega na tym, że w sposób kompleksowy prezentuje standardy, wzorce, zasady postępowania, których urzeczywistnienie w praktyce może przyczynić się do redukcji populacji więziennej, bowiem jej nadmierne rozmiary, brak kontroli nad rozwojem jej tendencji wzrostowych naruszają podstawowe prawa osób uwięzionych. Holistyczne podejście do tego problemu polega na tym, że rekomendacja oferuje państwom członkowskim zasady, wzorce, standardy postępowania, które mogą owocować redukcją populacji więziennej na każdym etapie wymiaru sprawiedliwości karnej. W preambule rekomendacji zostały wymienione wszystkie dokumenty, które są dorobkiem Rady Europy w zakresie kontroli populacji więziennej. Znajomość ich jak i stosowanie w praktyce pozwoli się zmierzyć z gigantycznym problemem niektórych krajów Rady Europy, jakim jest przeludnienie więzień. Reformujący się polski system sprawiedliwości karnej jest w bardzo uprzywilejowanej sytuacji. Z dniem 21 lutego 1991 r. Polska została przyjęta w poczet państw Rady Europy. Od tego czasu może korzystać z dorobku Rady Europy, która w swoich dokumentach (reguły, rekomendacje, zalecenia) oferuje, zaleca stosować w rozwiązaniach krajowych wypracowane przez siebie standardy. Rada Europy przyjęła bardzo wiele dokumentów dotyczących wykonywania kary pozbawienia wolności, środków skutkujących pozbawieniem wolności, jak i środków i sankcji alternatywnych. Z wyjątkiem Europejskich Reguł Więziennych istnieje brak wiedzy, a także badań, na ile standardy zawarte w dokumentach wypracowane przez organy Rady Europy i Komitet Ministrów, Zgromadzenie Parlamentarne zostały implementowane do prawa krajowego, oraz czy są, i w jaki sposób stosowane w praktyce 4. Przedmiotem moich rozważań będzie odpowiedź na pytanie, na ile zasady zawarte w Rekomendacji Nr R (99) 22 zostały przyjęte przez polskie prawo oraz w jakim stopniu miały wpływ na rozmiary populacji więziennej. Obecnie minęło prawie czternaście lat od przyjęcia wspomnianej rekomendacji przez Komitet Ministrów i dotychczas brak 4 M. Płatek, Europejskie Reguły Więzienne a polskie prawo i praktyka penitencjarna, Studia Iuridica 1997, nr 4, s. 167-186, D. Gajdus, B. Gronowska, Europejskie Standardy Traktowania Więźniów, Toruń 2008, Wyd. Dom Organizatora, T. Szymanowski, Komentarz do Rekomendacji Rec (2006) 2 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich, Europejskie Reguły Więzienne, [w:] Międzynarodowe standardy..., op. cit., s. 75-84. 7

Aldona Nawój-Śleszyński takiej kompleksowej oceny. W jej preambule Komitet Ministrów Rady Europy zaleca państwom członkowskim, aby dokonały przeglądu ustawodawstwa i praktyki organów wymiaru sprawiedliwości karnej w obszarach mogących mieć wpływ na przeludnienie i rozmiary populacji więziennej. Celem takiego zabiegu powinno być stosowanie określonych w załączniku do rekomendacji zasad podstawowych, zasad dotyczących sposobów postępowania wobec problemu braku miejsc w więzieniach, zasad stosowanych przed skazaniem, podczas procesu oraz na etapie wykonywania kary pozbawienia wolności. I. Podstawowe zasady zapobiegania przeludnieniu więzień i wzrostu populacji więziennej Ultima ratio kary pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia Rekomendacja Nr R (99) 22 wymienia pięć podstawowych zasad, które mogą się przyczyniać do kontroli populacji więziennej, kształtowania na takim poziomie, aby jej rozmiary nie skutkowały przeludnieniem więziennym. Według pierwszej zasady, kara pozbawienia wolności powinna być stosowana w ostateczności, jako sankcja wyjątkowa, zarezerwowana dla najpoważniejszych przestępstw oraz wówczas, gdy inne środki i sankcje byłyby niewystarczające 5. Zasada ta do polskiego prawa została inkorporowana w 1997 r. i została zapisana wprost w art. 58 1 kk, który brzmi: Jeżeli ustawa przewiduje możliwości wyboru rodzaju kary sąd orzeka karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania tylko wtedy, gdy inna kara lub środek karny nie może spełnić celów kary. Dyrektywa wynikająca z cytowanego przepisu uzupełnia katalog ogólnych dyrektyw sądowego wymiaru kary i określana jest tzw. dyrektywą prymatu kar wolnościowych. Komentatorzy tego przepisu podkreślają, że sformułowanie sąd orzeka nie oznacza obowiązku sądu, nie wyłącza uznania sędziowskiego 6. W konsekwencji zastosowanie dy- 5 M. Ejchert, Komentarz do Rekomendacji Nr R(99)22 dotyczącej przeludnienia w więzieniach i wzrostu populacji więziennej, [w:] Międzynarodowe standardy..., op. cit., s. 140. 6 P. Hofmański, L. K. Paprzycki, Zasady wymiaru kary i środków karnych, [w:] M. Filar (red.) Kodeks karny. Komentarz, Wyd. LexisNexis, Warszawa 2012, s. 270. 8

Problem przeludnienia więzień w Polsce w świetle Rekomendacji R(99)22 Rady Europy z 30 września 1999 r. rektywy prymatu kar wolnościowych sprowadza się do tego, że w każdym wydanym wyroku, w którym wymierzono bezwzględną karę pozbawienia wolności, trzeba uzasadnić dokonany wybór. Sędzia orzekający dokonuje wyboru pomiędzy bezwzględną karą pozbawienia wolności a inną karą lub środkiem karnym. W razie wyboru kary pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia, uzasadnia dokonany wybór przez wskazanie, dlaczego sąd uznał za niespełniające celów kary inne kary lub środki karne 7. Dyrektywa wynikająca z art. 58 1 kk odnosi się do krótkoterminowych kar pozbawienia wolności, ponieważ przepis ten ma zastosowania w sytuacji, w której w grę wchodzi alternatywne zagrożenie karą pozbawienia wolności (do roku lub do dwóch lat), ograniczenia wolności lub grzywną 8. Zasada traktowania bezwzględnej kary pozbawienia wolności jako ultima ratio rozciąga się także na przestępstwa zagrożone karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 5 lat (art. 58 3 kk). Istnieje jeszcze wiele przepisów prawa karnego, które pozwalają na orzeczenie przez sąd nie kary pozbawienia wolności, lecz środka karnego (art. 343 1 kpk). Zgodnie z przepisem art. 59 kk sąd może odstąpić od wymierzenia kary przy przestępstwach zagrożonych karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 3 lat, albo alternatywnie karą grzywny, ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności. W kontekście zasady ultima ratio kary pozbawienia wolności nie można pominąć instytucji probacyjnych. Instytucja nadzwyczajnego złagodzenia kary stwarza możliwości zastępowania kary pozbawienia wolności karami alternatywnymi 9. W świetle powyższych rozważań polski Kodeks karny z 1997 r. stworzył bardzo dobre (sprzyjające) podstawy prawne stosowania kary pozbawienia wolności jako środka ostatecznego dotyczącego w szczególności przestępczości drobnej i w pewnym zakresie średniej. Kodeks dysponuje odpowiednią gamą środków alternatywnych (karą grzywny, karą ograniczenia wolności, środkami probacyjnymi), należałoby więc oczekiwać, że te rozwiązania prawne będą wpływać na zmniejszenie liczby orzekanych kar izolacyjnych na rzecz nieizolacyjnych. Taka tendencja powinna zarysowywać się wraz z upływem lat po wprowadzeniu w życie kk z 1997 r. oraz przyjęcia Rekomendacji Nr R (99) 22 w 1995 r. Dane statystyczne zawarte w tabeli 1 przynoszą nieoczekiwane i rozczarowujące wyniki. 7 P. Hofmański, L. K. Paprzycki, ibidem, s. 271. 8 Ibidem. 9 G.B. Szczygieł, Zasada ultima ratio kary pozbawienia wolności z perspektywy populacji skazanych, [w:] P. Kardas, T. Sroka, W. Wróbel (red.), Państwo prawa i prawo karne. Księga Jubileuszowa Profesora Andrzeja Zolla, t. II, Wolters Kluwer, Warszawa 2012, s. 1008-1010. 9

Aldona Nawój-Śleszyński W latach 1998-2011 w strukturze kar według ich wymiaru dominują kary pozbawienia wolności od 1 miesiąca do 2 lat. Wraz z upływem lat zwiększa się udział procentowy tych kar w strukturze kar ogółem. Ich udział w populacji więziennej w większości lat przekracza 50%, a od 2009 r. przekracza 60% całej populacji. Kary średnioterminowe i długoterminowe mają tendencję spadkową, ich udział w strukturze kar wykonywanych ogółem w poszczególnych latach jest coraz mniejszy. Współczynnik dynamiki 10 dla kar średnioterminowych w 2011 r. wynosił 78,7, a długoterminowych 74,5. Bardzo trafnie to zjawisko diagnozuje G.B. Szczygieł: Tak więc w zakładach karnych nie przebywają wyłącznie sprawcy najcięższych przestępstw 11. W tej sytuacji szansa na redukcję populacji więziennej, zmniejszenie rozmiarów zbiorowości osób przebywających za murami więzienia wydaje się być mało ekspansywna i pokonanie rzeczywistego przeludnienia więziennego będzie jeszcze trwało. Czy istnieje wyjście z obecnej sytuacji? Banałem byłoby stwierdzenie, że należy zracjonalizować politykę karną w Polsce, częściej stosować kary i sankcje alternatywne wobec kary pozbawienia wolności. Na ten temat już wiele powiedziano. Rząd powołuje kolejne gremia doradcze, które mają wypracować rekomendacje mające na celu wypracowanie zasad polityki karnej w związku z przeludnieniem więzień 12, określić m.in. efektywność funkcjonowania kar wolnościowych 13. Sytuacja nadal się jednak nie zmienia, bowiem w 2010 r. w populacji więziennej kary krótkoterminowe odbywało 60,6%, a w 2011 r. 60,8%, w 2012 r. 60,3% skazanych. Polska posiada doskonałe instrumenty prawne redukcji kar krótkoterminowych i średnioterminowych. Problem tkwi w organach wymiaru sprawiedliwości karnej. Odpowiedź na pytanie, dlaczego sądy zbyt często orzekają kary pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania mogłyby dać badania empiryczne, jednak nikt się ich nie podjął. Może dałyby one odpowiedź na pytanie, jakimi przesłankami kierują się sędziowie, którzy wymierzają kary krótkoterminowe i uznali za niespełniające celów kary inne kary lub środki karne. Wyniki takich badań mogłyby być punktem wyjścia rzeczywistych reform w tym zakresie. 10 Współczynnik dynamiki oznacza procentowy wzrost lub spadek wielkości w następujących okresach w stosunku do okresu wyjściowego (oznaczonego 100). Statystyka Sądowa i Penitencjarna 1998. cz. I., s. 2. 11 G.B. Szczygieł, Zasada, op. cit. s. 1016. 12 Zarządzenie ministra sprawiedliwości z dnia 06.09.2009 r. w sprawie powołania Zespołu do spraw opracowania zasad polityki karnej w związku z przeludnieniem jednostek penitencjarnych (Dz.Urz. Ministra Sprawiedliwości Nr 12, poz. 124). 13 GWL, Interdyscyplinarne gremium, Forum Penitencjarne 2012, nr 12, s. 23. 10

Problem przeludnienia więzień w Polsce w świetle Rekomendacji R(99)22 Rady Europy z 30 września 1999 r. Tabela 1. Skazani według wymiaru odbywanej kary pozbawienia wolności Lata 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 wymiar kary n % n % n % n % n % n % n % n % n % n % n % n % n % n % n % 60,3 44001 60,8 42125 60,7 41405 60,2 42603 58,2 40916 56,5 41082 54,7 38642 52,6 34796 50,0 31348 47,6 28127 47,5 27487 50,4 27716 51,2 23894 50,1 20245 50,9 20868 1m - 2 lat 26,0 18965 24,8 17207 24,8 16903 24,9 17652 26,3 18474 28,0 20399 29,4 20764 30,8 20414 32,4 20325 34,8 20562 35,2 20373 33,0 18155 31,2 14587 31,5 12742 31,5 12899 2,1-5 lat 11,1 8081 11,6 8066 12,1 8237 12,4 8799 13,3 9353 13,3 9692 13,8 9751 14,5 9568 15,4 9673 15,5 9156 15,3 8844 14,7 8098 15,7 7313 16,3 6581 15,7 6438 5,1-15 lat 2,3 1645 2,3 1575 2,2 1517 2,1 1515 2,0 1396 1,9 1357 1,8 1288 1,9 1244 1,9 1172 1,9 1115 1,8 1042 1,7 950 1,8 861 1,9 786 1,9 763 25 lat 0,4 317 0,4 287 0,3 203 0,3 245 0,3 220 0,3 204 0,3 185 0,2 158 0,2 133 0,2 120 0,1 84 0,1 59 0,1 45 0,1 34 0,0 19 dożywotnie pozbawienie wolności 100,0 73009 100,0 69260 100,0 68265 100,0 70814 100,0 70359 100,0 72734 100,0 70630 100,0 66180 100,0 62651 100,0 59080 100,0 57830 100,0 54978 100,0 46700 100,0 40388 100,0 40987 Razem Źródło: Roczna informacja statystyczna CZSW, Warszawa 1998-2011. Obliczenia własne. 11

Aldona Nawój-Śleszyński Tabela 2. Współczynnik dynamiki odsetka skazanych odbywających zasadniczą karę pozbawienia wolności według wymiaru jej długości Lata 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 1m - 2 lat 100,0 98,4 105,6 99,2 93,3 93,5 98,2 103,1 107,5 111,0 114,3 118,3 119,1 119,4 210,9 2,1-5 lat 100,0 100,0 99,0 104,8 111,7 110,5 102,9 98,1 93,3 88,9 83,5 79,0 78,4 78,7 147,0 5,1-15 lat 100,0 103,8 100,0 93,6 97,5 98,7 98,1 92,5 87,9 84,7 84,7 79,0 77,1 74,5 125,5 25 lat 100,0 105,3 94,7 89,5 100,0 100,0 100,0 100,0 94,7 100,0 105,3 110,5 115,8 121,1 215,6 dożywotnie pozbawienie wolności 0,0 100,0 100,0 100,0 100,0 200,0 200,0 200,0 300,0 300,0 300,0 300,0 300,0 300,0 932,4 Razem 400 507,5 499,3 487,1 502,5 602,7 599,2 593,7 683,4 684,6 687,8 686,8 690,4 693,7 1631,4 Źródło: Roczna informacja statystyczna CZSW, Warszawa 1998-2011. Obliczenia własne. Nie dla zwiększenia pojemności więzień jako drogi rozwiązywania problemów przeludnienia więziennego W świetle jednej z podstawowych zasad wymienionych w rekomendacji, zwiększanie pojemności więzień nie jest skutecznym środkiem rozwiązywania problemu przeludnienia więziennego. Zwiększenie pojemności więzień jest dopuszczalne, ale tylko wyjątkowo. W Polsce, kiedy pojawiło się przeludnienie, tj. w 2000 r., przyjęto strategię radzenia sobie z tym problemem poprzez zwiększanie pojemności zakładów karnych i aresztów śledczych, wygospodarowując dodatkowe miejsca zakwaterowania uzyskane przez adaptację innych pomieszczeń na cele mieszkalne dla osób pozbawionych wolności (świetlice, siłownie, pomieszczenia administracyjne, magazynki itp.). W ten sposób powiększono pojemność więzień o 4 502 miejsca 14. Państwo w celu zlikwidowania przeludnienia więziennego i jego negatywnych skutków przyjęło działania w trzech płaszczy- 14 Pismo ministra sprawiedliwości do Biura RPO BPZ-070-61206 z dnia 20.07.2006 r. w sprawie podjęcia środków zaradczych w celu wyeliminowania przeludnienia polskich jednostek penitencjarnych. 12

Problem przeludnienia więzień w Polsce w świetle Rekomendacji R(99)22 Rady Europy z 30 września 1999 r. znach: działalności inwestycyjnej, inicjatywach legislacyjnych, łagodzenia skutków przeludnienia. Jednakże podstawową metodą rozwiązywania problemów przeludnienia była metoda najprostsza, wygodna, polegająca na wydawaniu ogromnych pieniędzy na działalność inwestycyjną, której celem było budowanie nowych więzień, rozbudowa dotychczasowych, adaptowanie obiektów wojskowych. W dniu 26 lutego 2006 r. Rada Ministrów przyjęła Program pozyskiwania 17 000 miejsc w jednostkach organizacyjnych więziennictwa w latach 2006-2009. Całkowity koszt realizacji tego przedsięwzięcia oszacowano na kwotę 1 695,9 mln zł 15. Program ten nie został zrealizowany w pełni, bowiem pozyskano jedynie 12 069 miejsc, co stanowiło 70,6% planowanych. Koszt pozyskania jednego miejsca wahał się w granicach 33,7 tys. zł w zadaniach polegających na odtworzeniu obiektów wyłączonych ze względu na stan techniczny, do 101,4 tys. zł przy budowaniu nowych obiektów 16. Równowagę pomiędzy ilością więźniów a liczbą miejsc osiągnięto poprzez zwiększenie pojemności więzień. Te kosztowne miejsca tworzono głównie dla sprawców drobnej przestępczości, bowiem jak już wcześniej wspominano, w omawianym okresie w dużej mierze to oni zajmowali miejsca w więzieniach przeznaczonych dla przestępców niebezpiecznych i groźnych, np. w 2000 r. ponad 60% takich miejsc. Tabela 3. Dynamika wzrostu pojemności systemu więziennego w Polsce w latach 1999-2011 Lata 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Liczba miejsc w więzieniach 64157 64836 68198 69070 69079 69579 69883 75550 76689 83124 84490 85295 86059 86729 Wskaźnik dynamiki 100,0 101,1 106,3 107,7 107,7 108,5 108,9 117,8 119,5 129,6 131,7 132,9 134,1 135,2 Źródło: Roczne informacje statystyczne, MS CZSW, Warszawa 1999-2011. Opracowanie własne. 15 Por. odpowiedź sekretarza stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości na zapytanie poselskie nr 3188 w sprawie przeludnienia i niedoinwestowania zakładów penitencjarnych. www.sejm.gov.pl 16 Informacja o wynikach kontroli realizacji przez Ministerstwo Sprawiedliwości i Centralny Zarząd Służby Więziennej programu pozyskiwania miejsc dla osadzonych w latach 2006-2009. Najwyższa Izba Kontroli, Departament Administracji Publicznej, Warszawa 2010, s. 23-24. 13

Aldona Nawój-Śleszyński Tę negatywną ocenę strategii radzenia sobie z przeludnieniem więziennym przyjętą przez Polskę należy uzupełnić pozytywną oceną dążenia do równomiernego zaludnienia miejsc zakwaterowania. Po 1989 r. był z tym problem, bowiem od roku 1989 do 2000 w skali kraju nie występowało przeludnienie, ale jednak w wielu jednostkach ono występowało. Było to skutkiem nierównomiernego rozmieszczenia skazanych w poszczególnych jednostkach penitencjarnych. Na problem ten już w 1989 r. zwracał uwagę rzecznik praw obywatelskich, a w latach 2004-2005 zaczęto go efektywnie rozwiązywać poprzez zmianę przeznaczenia zakładów karnych i aresztów śledczych. Do końca problem ten nie został rozwiązany, ponieważ w latach 2011-2012 w poszczególnych zakładach karnych i aresztach śledczych niektóre oddziały mieszkalne były przeludnione 17. To zjawisko będzie możliwe do wyeliminowania przy zaludnieniu więzień poniżej 90% ich pojemności. Alternatywne sankcje i środki reakcji prawnokarnej na przestępstwo wobec kary pozbawienia wolności w polskim prawie karnym Rekomendacja zaleca państwom, by zbudowały odpowiedni wachlarz sankcji i środków alternatywnych o zróżnicowanej dolegliwości. Oceniając polskie prawo karne w zakresie możliwości stosowania środków alternatywnych należy stwierdzić, że posiadamy bardzo dobre rozwiązania. Trzeba podkreślić pisze T. Szymanowski że obowiązujące w Polsce prawo karne stwarza szerokie możliwości stosowania kar i środków pozwalających na uniknięcie kary pozbawienia wolności. Nie są one jednak wykorzystywane w dostatecznym stopniu w systemie karnym, i to stanowi podstawowy problem polityki karnej w Polsce 18. Dość powszechnie krytykuje się strukturę wymierzanych kar kryminalnych. Oczekuje się większego (dominującego) udziału kary grzywny i ograniczenia wolności na niekorzyść dominującej w tej strukturze kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania. Ponadto, wielu naukowców bardzo negatywnie ocenia warunkowe zawieszenie kary pozbawienia wolności, w szczególności orzekanej bez obowiązków, o których mowa 17 Informacja o zaludnieniu oddziałów mieszkalnych w jednostkach penitencjarnych publikowana przez BIS CZSW w Warszawie. 18 T. Szymanowski, Przeludnienie zakładów karnych, jego następstwa i metody ograniczenia tego zjawiska, Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych 2007, z.1, s. 294. 14

Problem przeludnienia więzień w Polsce w świetle Rekomendacji R(99)22 Rady Europy z 30 września 1999 r. w art. 72 1 kk lub bez orzeczenia dozoru. J. Skupiński uznaje, że ta postać zawieszenia nie ma nic wspólnego ze środkami probacyjnymi 19. L. Tyszkiewicz pozbawia instytucję warunkowego zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności bez dozoru statusu środka reakcji karnej, a stosowanie go uznaje za rezygnację z kary 20. Można podzielić pogląd K. Krajewskiego, że w miejsce bardzo często orzekanej kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem, z powodzeniem można by orzekać inne kary alternatywne 21. Można również dodać, że właśnie tak powinno się kształtować politykę karną, ale wiadomo również, że to nie wychodzi. Kara grzywny samoistnej niezbyt szybko będzie dominować w strukturze orzekanych kar kryminalnych. Dobrze jednak, że w repertuarze kar posiadamy karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania które w gruncie rzeczy występuje w trzech postaciach: zawieszenia prostego na okres próby (art. 70 1 kk), zawieszenia na okres próby z orzeczeniem obowiązków, o których mowa w art. 72 1 kk oraz zawieszenia z oddaniem skazanego pod dozór kuratora lub osoby godnej zaufania (art. 73 1 kk). W pierwszym przypadku, dolegliwość dla sprawcy przestępstwa polega na realnej groźbie wykonania kary 22. Problem polega na odpowiednim doborze formy zawieszenia w ten sposób, aby mogły być spełnione cele kary. Mity, jakie są wyrażane wobec kar pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania orzekanej bez dozoru jako bezużytecznego (szkodliwego, kształtującego poczucie bezkarności) środka penalnego, oddają wyniki badań T. Szymanowskiego, w świetle których częściej do przestępstwa wracają skazani, którym sąd zawiesił karę pozbawienia wolności i jednocześnie oddał pod dozór kuratora sądowego (33% recydywy), niż skazani, którym sąd zawiesił warunkowo karę pozbawienia wolności, ale nie zastosował dozoru (22% recydywy) 23. 19 J. Skupiński, Warunkowe zawieszenie wykonania kary pozbawienia wolności, [w:] J. Skupiński, J. Jakubowska-Hara (red.), Alternatywy pozbawienia wolności w polskiej polityce karnej, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2009, s. 56. 20 L. Tyszkiewicz, Aktualne problemy i kierunki polityki penitencjarnej w Polsce, [w:] A.J. Szwarc (red.) Represyjność prawa karnego, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2008, s. 59. 21 K. Krajewski, Główne tendencje polityki karnej z ostatnich dwudziestu lat, [w:] J. Jakubowska-Hara, C. Nowak (red.), Problemy aktualnej polityki karnej w Polsce na tle przeludnienia zakładów karnych, Wyd. Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2010, s. 44. 22 Por. zawieszenie proste wykonania kary pozbawienia wolności we Francji, P. Stępniak, Środki penalne we Francji i Polsce, Doktryna, legislacja, praktyka, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2012, s. 260. 23 T. Szymanowski, Recydywa w Polsce. Zagadnienia prawa karnego, kryminologii i polityki karnej, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa 2010, s. 281. 15

Aldona Nawój-Śleszyński Wachlarz stosowanych środków nieizolacyjnych został rozszerzony poprzez wprowadzenie instytucji wykonywania kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego 24. W tym systemie w dniu 30 listopada 2012 r. karę odbywało 4 506 osób skazanych na krótkoterminową karę pozbawienia wolności do 1 roku, lub odbywających zastępczą karę pozbawienia wolności. Dekryminalizacja niektórych przestępstw Możliwość dekryminalizacji niektórych typów przestępstw lub przeklasyfikowanie ich tak, aby kary za nie przewidziane nie wiązały się z pozbawieniem wolności, stanowi następną podstawową zasadę, której urzeczywistnienie może mieć wpływ na rozmiary populacji więziennej, tj. redukcję populacji i poradzenie sobie z przeludnieniem w więzieniach. W ocenianym okresie w Polsce procesy kryminalizacji niektórych zachowań dominowały nad procesami dekryminalizacji. Postawa przedstawicieli nauki była krytyczna wobec procesów kryminalizacji niektórych ludzkich zachowań. Dość powszechna była opinia, że niepłacenie alimentów powinno ulec dekryminalizacji. Ta opinia nasiliła się po 1989 r., kiedy to w więzieniach było coraz trudniej o pracę. Ponadto grupa ww. skazanych stanowiła niemały odsetek populacji więziennej (w 2011 r. 2 614 osób, tj. 3,3%), gdy pod bramą kolejka czekających do więzienia wydłużała się, a koszty utrzymania 1 osoby wzrastały, np. z 1 354,13 zł w 2000 r. do 2 450,76 zł w 2011 r. 25 Postulaty dekryminalizacji, a co za tym idzie depenalizacji niektórych ludzkich czynów, były podnoszne w nauce dosyć dawno, nie tylko z powodu potrzeby redukcji populacji więziennej czy racjonalizacji polityki karnej, ale również z przyczyn aksjologicznych. Przykładem jest historia postulatu dekryminalizacji ucieczek z miejsc pozbawienia wolności 26. Postulat ten dotychczas nie spotkał się z uznaniem projektodawców kk (art. 242 1 i 4 kk). Od 2000 r. kryminalizacja niektórych ludzkich czynów nabrała impetu, jej skutki owocowały we wzroście populacji więziennej, m.in. zachowanie polegające na prowadzeniu pojazdu w stanie nietrzeźwości na mo- 24 Ustawa z dnia 7.09. 2007 r. o wykonywaniu kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego (Dz.U. Nr 191, poz. 1366 z późn. zm.) weszła w życie 01.09.2009 r. 25 Roczna Informacja Statystyczna, MS CZSW. 26 T. Bulenda, Z. Lasocik, K. Obłucki, A. Rzepliński, Ucieczki z miejsc pozbawienia wolności, [w:] T. Szymanowski, A. Rzepliński (red.), Doświadczenia i perspektywy systemu penitencjarnego, IPSiR UW, Warszawa 1987, s. 231-242, J. Nawój, Przesłanki depenalizacji niektórych czynów z art. 256 Kodeksu karnego, Acta Universitatis Lodziensis Folia Iuridica 60, Łódź 1994, s. 175-192. 16

Problem przeludnienia więzień w Polsce w świetle Rekomendacji R(99)22 Rady Europy z 30 września 1999 r. cy art. 178a kk 27 stało się przestępstwem, zmieniając na niespotykaną dotąd w Polsce skalę całą strukturę przestępczości 28. Nie można mieć wątpliwości, że kryminalizacja i penalizacja jeszcze wielu czynów miała wpływ na wzrost populacji więziennej. Nie zawsze te zabiegi były racjonalne, usprawiedliwione. Ograniczenie populacji więziennej wymaga na serio podjęcia działań określonych w omawianej podstawowej zasadzie rekomendacji. W duchu tej zasady T. Szymanowski przedstawia dość obszerny katalog przedsięwzięć z zakresu dekryminalizacji, depenalizacji i modyfikacji sankcji karnych za niektóre przestępstwa, które nie muszą skutkować pozbawieniem wolności 29. Ich realizacja szacunkowo mogłaby zredukować populację więzienną o kilkanaście tysięcy. II. Szczegółowe zasady i środki zapobiegania przeludnieniu więziennemu i wzrostowi populacji więziennej w świetle rekomendacji Komitet Ministrów Rady Europy zaleca państwom członkowskim różne środki i zasady ich stosowania w różnych fazach wymiaru sprawiedliwości karnej, tj. środki stosowane przed skazaniem, podczas procesu oraz na etapie wykonywania kary pozbawienia wolności. Promowanie ich stosowania powinno przynieść korzyści w pomniejszeniu populacji więziennej oraz zapobieganiu przeludnieniu więziennemu. Środki stosowane przed wyrokiem W fazie przed skazaniem istnieją dwa obszary, w których powinno się wykorzystywać zasoby redukcji populacji więziennej, a mianowicie poprzez korzystanie z uproszczonych procedur postępowania karnego i pozasądowych postępowań ugodowych oraz ograniczenie stosowania tymczasowego aresztowania. Prawo obowiązujące sprzyja wykorzystywaniu tych instytucji, a ich efekty będzie można ocenić poprzez wskaźniki 27 Ustawa z dnia 14.04.2000 r. o zmianie ustawy - Kodeks karny (Dz.U. Nr 49, poz. 548). 28 T. Szymanowski, Polityka karna w Polsce współczesnej w świetle przepisów prawa i danych empirycznych, [w:] System Prawa Karnego, t. I, Zagadnienia ogólne, pod red. A. Marka, Wyd. C.H. Beck, INP PAN, Warszawa 2010, s. 215. 29 T. Szymanowski, Przestępczość i polityka karna w Polsce w świetle faktów i opinii społeczeństwa w okresie transformacji, Lex a Wolters Kluwer business, Warszawa 2012, s. 339-340. 17

Aldona Nawój-Śleszyński częstotliwości i długości stosowanego tymczasowego aresztowania w dłuższym okresie czasu. Kodeks postępowania karnego z 1997 r. rozszerzył zakres stosowania postępowania uproszczonego. Z uzasadnienia rządowego projektu kodeksu postępowania karnego wynika, iż zakładano, że sprawy rozpatrywane w postępowaniu uproszczonym będą stanowiły 60% wszystkich spraw karnych 30. Ograniczyć to miało stosowanie środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania. Komitet Ministrów zaleca, by ta instytucja była stosowana wyjątkowo i zgodnie z zasadami określonymi w Rekomendacji Nr R (80)11 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich w sprawie stosowania tymczasowego aresztowania podczas trwania procesu 31. Przesłaniem rekomendacji jest ograniczenie częstotliwości stosowania instytucji tymczasowego aresztowania oraz ograniczenie długości jego trwania. Środek ten powinien być w miarę możliwości zastępowany przez nieizolacyjne środki zapobiegawcze. Rozwiązanie prawne stosowania tymczasowego aresztowania jako ultima ratio należy ocenić jako odpowiednie. Wachlarz środków zapobiegawczych nieizolacyjnych przewidzianych w polskim prawie jest szeroki, jednakże praktyka stosowania tych środków wskazuje na niewielką ich popularność. Najczęściej stosowanym nieizolacyjnym środkiem zapobiegawczym jest dozór policyjny 32. Nie poszerzono katalogu alternatywnych środków zapobiegawczych o system dozoru elektronicznego pomimo pojawiających się postulatów w tym zakresie. Zmiany prawne nowelizujące kpk, praktyka stosowania tymczasowego aresztowania idą w dobrym kierunku. Znajduje to wyraz w danych statystycznych mówiących o 300-procentowym spadku udziału tymczasowo aresztowanych w strukturze populacji więziennej w latach 2000-2011. Liczba tymczasowo aresztowanych w Polsce w strukturze uwięzionych jest jedną z najniższych w Europie, a tymczasowe aresztowanie nie jest najczęściej stosowanym środkiem zapobiegawczym w postępowaniu 30 Uzasadnienie rządowego projektu nowego Kodeksu postępowania karnego. Nowe kodeksy karne z 1997 r. z uzasadnieniem. Kodeks karny, Kodeks postępowania karnego, Kodeks karny wykonawczy, Wydawnictwo Prawnicze, s. 437. 31 Rekomendacja ta została zastąpiona przez Rekomendację Rec (2006) 13 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich o stosowaniu tymczasowego aresztowania, warunkach jego odbywania i zabezpieczeniu przed jego nadużywaniem przyjęta przez Komitet Ministrów 27 września 2006 r. podczas 947. spotkania zastępców ministrów, [w:] Międzynarodowe standardy..., s. 93-104. 32 M. Ejchert, Komentarz do Rekomendacji Rec (2006) 13 Komitetu Ministrów..., [w:] Międzynarodowe standardy..., s. 107, również J. Kosonoga, Tymczasowe aresztowanie i jego wolnościowa alternatywa w postępowaniu karnym, [w:] J. Jakubowska-Hara, J. Skupiński (red.) Alternatywy, op. cit., s. 302. 18

Problem przeludnienia więzień w Polsce w świetle Rekomendacji R(99)22 Rady Europy z 30 września 1999 r. przygotowawczym 33. Skargi kierowane do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka na przewlekłość tymczasowego aresztowania są skargami w gruncie rzeczy na przewlekłość samego procesu karnego 34. Środki stosowane podczas procesu Komitet Ministrów Rady Europy zaleca ograniczenie stosowania kar długoterminowych. Kary krótkoterminowe pozbawienia wolności powinny być zastępowane sankcjami i środkami alternatywnymi. Z tabeli 1 wynika, że wysoki odsetek osób odbywa krótkoterminowe kary pozbawienia wolności i ta tendencja w latach 1998-2011 ma charakter wzrostowy. To niekorzystne zjawisko wymaga spójnych studiów wyjaśniających, podjęcia odważnych i adekwatnych kroków. Przyczyna tego zjawiska nie tkwi w ubogiej gamie sankcji i środków alternatywnych, którymi może dysponować sąd, lecz prawdopodobnie w postawach organów wymiaru sprawiedliwości karnej, polityce karnej. Deklarowana polityka karna w niektórych okresach historii Polski, w okresie przemian ustrojowych sprzyjała klimatowi kształtowania prymatu kar wolnościowych. W praktyce widoczne efekty są dalekie od oczekiwań. Komitet Ministrów Rady Europy w rekomendacji zwraca uwagę na ważną rolę prokuratorów i sędziów w kształtowaniu postulowanej polityki karnej (pierwszeństwo sankcji i środków alternatywnych nad izolacyjnymi) poprzez uwzględnianie przez nich dostępnych zasobów (pojemności więzień) w procesie stosowania prawa, zaangażowanie w proces opracowywania polityki karnej z uwzględnieniem jej wpływu na przeludnienie i wzrost populacji więziennej. Ocena realiów w Polsce w tym zakresie musi być negatywna. Wyraźnie widać atomizację celów poszczególnych organów wymiaru sprawiedliwości karnej w Polsce. Każdy z tych organów spostrzega i realizuje politykę karną na własnym podwórku. Sędzia nie zastanawia się nad skutkami swoich decyzji stosowania prawa karnego. Kadra penitencjarna pozostaje sama z problemami przeludnienia, którego przecież nie spowodowała. Ponadto wydaje się, że w szczególności sąd nie zawsze posiada wyobraźnię negatywnych skutków nadużywania stosowanych izolacyjnych kar kryminalnych. Jedyną drogą do rzeczywistych zmian w polityce karnej w państwie jest zmiana postaw organów wymiaru 33 J. Czabański, Stosowanie tymczasowego aresztowania w Polsce na tle porównawczym, Prokuratura i Prawo 2010, nr 10, s. 23-24. 34 Ibidem, s. 32. 19

Aldona Nawój-Śleszyński sprawiedliwości karnej wobec stosowania prawa, jego skutków. Możliwe to będzie poprzez wzbogacenie ich wiedzy z zakresu polityki kryminalnej, kryminologii, wiktymologii w procesie przygotowania do zawodu. W polityce karnej w Polsce niektóre sankcje i środki alternatywne są wykorzystywane w nadmiarze, np. warunkowe zawieszenie wykonania kary pozbawienia wolności 35, inne są stosowane w stopniu niewielkim mimo dostatecznych podstaw prawnych, jak np. mediacja w postępowaniu przygotowawczym lub sądowym (art. 23a kpk). Instytucja ta jest wykorzystywana w sposób znikomy i malejący w orzecznictwie sądowym 36, a przecież pozytywne wyniki przeprowadzonej mediacji mogą mieć realny wpływ na redukcję populacji więziennej w wielu sytuacjach, w których przewiduje to prawo, i tak wymierzając karę sąd bierze pod uwagę pozytywne wyniki przeprowadzonej mediacji (art. 53 3 kk). Niektórzy komentatorzy kk uznają, że uwzględniać powinno się nie tylko wynik mediacji, ale i sam udział w niej sprawcy 37. Wymieniane korzyści dla sprawcy wynikają, jeżeli pokrzywdzony pojednał się ze sprawcą, szkoda została naprawiona albo pokrzywdzony i sprawca uzgodnili sposób naprawienia szkody, z zastosowania art. 60 2 pkt. 1 kk (nadzwyczajne złagodzenie kary) lub art. 66 1 kk (warunkowe umorzenie postępowania karnego wobec sprawcy przestępstwa zagrożonego karą nieprzekraczającą 5 lat pozbawienia wolności). W znikomym stopniu wykorzystywana jest w orzecznictwie sądowym instytucja samoistnych środków karnych, jako sankcji alternatywnej wobec kary pozbawienia wolności, pomimo dużych możliwości jakie dają rozwiązania prawne zawarte w art. 59 1 kk, 335 3 kpk, 343 3 kpk i inne 38 oraz faktu, iż polski kodeks karny dysponuje obszernym katalogiem środków karnych (art. 39 pkt. 1-8 kk). Odsetek osób odbywających kary średnioterminowe i długoterminowe w latach 1998-2011 ma tendencję spadkową, za wyjątkiem kary 25 lat pozbawienia wolności i dożywotniego pozbawienia wolności, które to kary stanowią niewielki odsetek populacji odbywających karę pozbawienia wolności (około 3% 35 W latach 1990-2010 warunkowe zawieszenie wykonania kary pozbawienia wolności w stosunku do ogółu kar stanowiło około 60%, por. A. Nawój-Śleszyński, Warunkowe zawieszenie wykonania kary pozbawienia wolności i warunkowe zwolnienie z odbycia reszty kary pozbawienia wolności a populacja więzienna, Przegląd Więziennictwa Polskiego 2011, nr 71, s. 111, T. Szymanowski, Przestępczość, op. cit., s. 117. 36 T. Szymanowski, Przestępczość, op. cit., s. 335, por. dane statystyczne Wydziału Statystyki MS za lata 1998-2011 oraz D. Wójcik, Rola mediacji między pokrzywdzonym a sprawcą przestępstwa, [w:] System Prawa Karnego, t. I, s. 307. 37 M. Filar (red.), Kodeks karny. Komentarz, Wyd. LexisNexis, Warszawa 2012, s. 222. 38 T. Szymanowski, Przestępczość, op. cit.,, s. 325. 20

Problem przeludnienia więzień w Polsce w świetle Rekomendacji R(99)22 Rady Europy z 30 września 1999 r. w 2010 i 2011 r.). Problemem pozostaje duży udział skazanych na kary krótkoterminowe, bardziej efektywne zastępowanie ich sankcjami i środkami alternatywnymi. Problemem nie jest ich brak bądź ubogi ich katalog w polskim kodeksie karnym, lecz brak wiedzy, jaka jest przyczyna takiego stanu rzeczy. Wydaje się, że problem tkwi w postawach organów wymiaru sprawiedliwości wobec nieizolacyjnych środków reakcji prawnokarnej na przestępstwo. Jest to hipoteza, która wymagałaby weryfikacji. Środki stosowane w fazie wykonywania kary pozbawienia wolności Komitet Ministrów Rady Europy rekomenduje stosowanie na etapie wykonywania kary pozbawienia wolności środków, które skutkują skracaniem długości orzeczonej kary. Rekomendacja przyznaje pierwszeństwo środkom, które mają charakter indywidualny, tj. warunkowemu przedterminowemu zwolnieniu, przed środkami o charakterze ogólnym, jak np. amnestią, czy zbiorowym ułaskawieniem. Nie znaczy to, że z tych form skracania pobytu w więzieniu nie należy korzystać. W Polsce amnestia nie jest popularna ani wśród polityków, ani naukowców, z wyjątkiem ewentualnego jednego aktu amnestii prowadzącego do szybkiego rozładowania przeludnienia więzień w celu stworzenia możliwości podjęcia działań reformatorskich w polityce karnej 39. Instytucja zbiorowego ułaskawienia w polskim prawie nie istnieje. Warunkowe przedterminowe zwolnienie powinno być środkiem, który nie tylko redukuje długość kary pozbawienia wolności, ale również przyczynia się do readaptacji społecznej skazanych. Aktualne rozwiązania prawne w Polsce nie są sprzeczne z powyższymi postulatami. W ujęciu prawnym jak i praktycznym warunkowe przedterminowe zwolnienie ma charakter instytucji sprzyjającej readaptacji społecznej skazanych 40. Wcześniejsze wyjście z zakładu karnego na wolność w następstwie warunkowego przedterminowego zwolnienia jest skróceniem kary, wpływa na zaludnienie, sprzyja redukcji populacji więziennej. Funkcję readaptacyjną instytucji warunkowego przedterminowego zwolnienia potwierdza później przyjęta, tj. 24 września 2003 r. przez Komitet Ministrów Rady Europy Rekomendacja R(2003) 22 dotycząca 39 J. Skupiński, Amnestia w Polsce problem aktualny, [w:] T. Dukiet-Nagórska (red.), Zagadnienia współczesnej polityki kryminalnej, Wydawnictwo STO, Bielsko-Biała, s. 100. 40 Por. S. Lelental, Stosowanie warunkowego przedterminowego zwolnienia z odbycia reszty kary pozbawienia wolności, [w:] H. Machel (red.), Wykonywanie kary pozbawienia wolności w Polsce w poszukiwaniu skuteczności, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2006, s. 149. 21

Aldona Nawój-Śleszyński warunkowego zwolnienia 41. Rekomendacja ta powinna wskazywać kierunki zmian tej instytucji w polskim prawie karnym. Na uwagę zasługują spostrzeżenia dotyczące funkcjonowania tej instytucji w okresie przemian ustrojowych. Nasuwają się dwa wnioski. Po pierwsze, wraz z upływem czasu zmniejszał się odsetek udzielanych warunkowych przedterminowych zwolnień z 72,9% w 1990 r. do 42,9% w 2011 r. 42. Po drugie, następuje spadek odsetka osób zwolnionych warunkowo w stosunku do odsetka osób zwolnionych po odbyciu kary z 64,3% w 1993 r. do 40,9% w 2011 r. 43. Dane te wskazują, że instytucja ta traciła potencjał redukcyjny, mimo że prawo sprzyjało jego zwiększaniu. Skazani pozostający na wolności bez kontroli, wsparcia, opieki byli bardziej narażeni na powrót do więzienia. Próbą, która się udała, a miała zwiększyć odsetek skazanych korzystających z warunkowego zwolnienia z odbycia reszty kary, była nowelizacja art. 78 kk 44 (zwiększenie możliwości korzystania z warunkowego zwolnienia przez skazanych na kary krótkoterminowe). Instytucja warunkowego przedterminowego zwolnienia obecnie jest żywo dyskutowana, konfrontowana ze standardami międzynarodowymi 45. Ewentualne reformy zmierzają w kierunku wprowadzenia mieszanego systemu warunkowych zwolnień, tj. co do zasady zwolnienia automatycznego dla skazanych odbywających kary krótkoterminowe, i dyskrecjonalnego dla osób skazanych na kary długoterminowe. Zmiany powinny być zgodne z duchem rekomendacji, zwiększającej potencjał readaptacyjny tych instytucji, pośrednio zapobiegając recydywie i zmniejszając dopływ osób do systemu więziennego. III. Podsumowanie i wnioski końcowe Przeludnienie więzienne jest następstwem wzrostu populacji więziennej, który jest uwarunkowany m.in. stanem przestępczości, sytuacją 41 Rekomendacja Rec (2003) 22 Komitetu Ministrów Rady Europy dla państw członkowskich o warunkowym zwolnieniu przyjęta przez Komitet Ministrów w dniu 24 września 2003 r. podczas 853. spotkania zastępców ministrów, [w:] Międzynarodowe standardy..., s. 291-301. 42 A. Nawój-Śleszyński, Warunkowe zawieszenie..., op. cit., s. 113-114. 43 Dane za lata 1993-2007, por. H. Kuczyńska, Kształt i praktyka stosowania warunkowego przedterminowego zwolnienia jako czynnik wpływający na liczebność populacji więziennej, [w:] J. Jakubowska- Hara, J. Skupiński (red.), Alternatywy pozbawienia wolności w polskiej polityce karnej, Wyd. Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2009, s. 198. 44 Ustawa z 5.11.2009 r. o zmianie ustawy Kodeks karny, ustawy Kodeks postępowania karnego, ustawy Kodeks karny wykonawczy, ustawy Kodeks karny skarbowy oraz innych ustaw (Dz. U. Nr 206, poz. 1589). 45 J. Lachowski, Warunkowe zwolnienie z reszty kary pozbawienia wolności, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2010, Ogólnopolski Zjazd Katedr Prawa Karnego i Kryminologii, Kraków 2012. 22

Problem przeludnienia więzień w Polsce w świetle Rekomendacji R(99)22 Rady Europy z 30 września 1999 r. ekonomiczną, przyjętymi normami zaludnienia, ale nade wszystko represyjną polityką karną. Na politykę karną wpływ ma ustawodawstwo karne, określone oczekiwania państwa wobec wymiaru sprawiedliwości, opinia obywateli o przestępczości, wiedza naukowa z zakresu wymiaru sprawiedliwości karnej i postępowania z więźniami 46. Przeludnienie więzienne, jak również populacja więzienna dużych rozmiarów są zjawiskami negatywnie ocenianymi przez państwa demokratyczne. Od dawna już wiadomo, że więzienie jest najmniej skutecznym środkiem zapobiegania recydywie przestępczej i najkosztowniejszym sposobem kontroli przestępczości. Zaniepokojony zjawiskiem przeludnienia w więzieniu i wzrostem populacji więziennej Komitet Ministrów Rady Europy przyjął 30 września 1999 r. Rekomendację Nr R (99) 22, której zasady zawarte w załączniku stanowią standardy, wzorce postępowania dla krajów członkowskich w rozwiązywaniu problemów przeludnienia więziennego i wzrostu populacji więziennej. Od czasu przyjęcia rekomendacji minęło odpowiednio dużo czasu, aby móc dokonać oceny stopnia implementacji tych zasad do prawa wewnętrznego Polski oraz praktyki ich stosowania i skutków mających wyraz w redukcji populacji więziennej i przeludnienia jednostek penitencjarnych. Jest to pierwsze tego rodzaju przedsięwzięcie, które może odnotować literatura naukowa. Wydaje się, że istnieje potrzeba aby uzyskać wiedzę, na ile Polska, będąca członkiem Rady Europy, co najmniej z moralnego obowiązku, nie ignoruje tej rekomendacji. Na podstawie przeprowadzonej dotychczasowej oceny i analizy należy stwierdzić, że do polskiego porządku prawnego już w 1997 r. zostało wprowadzone szereg rozwiązań, które zaleca rekomendacja. Dyrektywa prymatu kar wolnościowych, zgodnie z którą kara pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania powinna być orzekana na zasadzie ultima ratio, należy do dyrektyw sądowego wymiaru kary (art. 58 1 kk) nie jest w pełni wykorzystywana. Efektem tego jest, że w więzieniach około 60% skazanych odbywa karę pozbawienia wolności w wymiarze do dwóch lat. Obowiązujące prawo karne posiada szeroki wachlarz sankcji i środków alternatywnych, które nie są wykorzystywane w dostatecznym stopniu. W rzeczywistości państwo nie preferuje stosowania metod i środków, które redukowałyby populację więzienną. Przeludnienie więzienne państwo eliminuje przede wszystkim poprzez zwiększenie pojemności więzień (budowa i rozbudowa jednostek 46 T. Szymanowski, Przestępczość, op. cit., s. 99. 23