The state of knowledge and health behaviors connected with cervical cancer prevention of the women in Sejny Stan wiedzy i zachowania zdrowotne mieszkanek Sejn odnośnie do profilaktyki raka szyjki macicy Milena Krajewska, Anna Owłasiuk, Alicja Litwiejko Key words: knowledge, health behaviors, cervical cancer prevention Słowa kluczowe: wiedza, zachowania zdrowotne, profilaktyka raka szyjki macicy Milena Krajewska Absolwentka studiów licencjackich kierunek pielęgniarstwo, Wydział Nauk o Zdrowiu UMwB Zakład Medycyny Rodzinnej i Pielęgniarstwa Środowiskowego, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku mgr Anna Owłasiuk Asystent mgr Alicja Litwiejko Specjalista CORRESPONDENCE ADDRESS: mgr Anna Owłasiuk, Zakład Medycyny Rodzinnej i Pielęgniarstwa Środowiskowego UMwB ul. Mieszka I 4B 15-054 Białystok tel.: 85 732 68 20 zmr@umwb.edu.pl RECEIVED: 09.12.2009 ACCEPTED: 22.02.2010 Abstract: Backgroud. Poland is one of the countries with the lowest 5-year survival rate among the patients with cervical carcinoma. The main reason for that is the disease being diagnosed too late, which results from lack of effective screening and the fact that women too rarely go and have periodic gynecology check-ups. Cervical carcinoma belongs to the neoplasms which can be detected in the early phase by means of routine examinations such as cytological examination or colposcopic examination. Objective. Evaluation of the state of knowledge of the women from Sejny on prevention of cervical carcinoma and health-related behaviors connected with it. Material and method. In the study, the method of diagnostic poll, with the use of survey technique, was implemented. The research tool consisted of a survey questionnaire, drawn up for the study needs. The study was conducted in the internal medicine ward of the Independent Public Health Care Centre in Sejny. The study group was constituted of 50 female patients in the 20 to 70 age bracket, who anonymously completed the survey questionnaire. The research was conducted in December 2008. Results. According to our study findings, we can conclude that patients in the reproductive and premenopausal age most frequently visited the doctor for preventive examinations. More than half of the surveyed women know how often it is recommended to have cytological examinations done, yet nearly a half of the respondents have never had such an examination. The women usually explained that they did not have any ailments related to their reproductive organs. The main source of knowledge concerning the necessity of having the cytological examination done is the people working in health service. The respondents experience a shortage of knowledge on prevention of cervical carcinoma. Conclusions. Both health care behavior of the women and their knowledge on prevention of cervical carcinoma are insufficient and show the necessity of a large-scale health promotion programme. A lack of cohesion has been found between the respondents knowledge about risk factors of cervical carcinoma and reallife implementation of this knowledge. Streszczenie: Wstęp. Polska należy do krajów o najniższym odsetku 5-letnich przeżyć względnych chorych na raka szyjki macicy. Główną przyczyną jest zbyt późna rozpoznawalność choroby wynikająca z braku skutecznego skriningu oraz z faktu, że kobiety zbyt rzadko zgłaszają się na okresowe badania do ginekologa. Rak szyjki macicy należy do nowotworów, które można wykryć we wczesnym stadium za pomocą rutynowych badań takich jak: badanie cytologiczne, kolposkopowe. Cel. Ocena wiedzy oraz zachowań zdrowotnych mieszkanek Sejn w zakresie profilaktyki raka szyjki macicy. Materiał i metoda. W badaniach zastosowano metodę sondażu diagnostycznego z użyciem techniki ankiety. Narzędziem badawczym był kwestionariusz ankiety opracowany dla potrzeb badań. Badania przeprowadzono w Samodzielnym Publicznym Zakładzie Opieki Zdrowotnej w Sejnach w Oddziale Wewnętrznym. Grupę badawczą stanowiło 50 pacjentek w przedziale wiekowym 20 70 lat, które anonimowo wypełniały kwestionariusz ankiety. Badanie zostało przeprowadzone w grudniu 2008 roku. Wyniki. Na podstawie przeprowadzonych badań można wnioskować, iż na badania profilaktyczne zgłaszały się najczęściej pacjentki w wieku rozrodczym i przedmenopauzalnym. Ponad połowa ankietowanych kobiet zna zalecenia co do częstości wykonywania badań cytologicznych, mimo to prawie połowa badanych nigdy nie miała wykonywanego badania. Respondentki najczęściej tłumaczyły się brakiem dolegliwości ze strony narządu rodnego. Dominującym źródłem wiedzy o konieczności wykonywania badania cytologicznego są pracownicy służby zdrowia. Ankietowane kobiety odczuwają niedosyt wiedzy na temat profilaktyki raka szyjki macicy. Wnioski. Zarówno zachowania prozdrowotne kobiet, jak i wiedza na temat profilaktyki raka szyjki macicy są niewystarczające i wymagają szeroko zakrojonego programu promocji zdrowia. Stwierdza się brak spójności posiadanej wiedzy respondentek na temat czynników ryzyka z jej realizacją w życiu. (Probl Med Rodz 2010;1(30):20 28) 20
W życiu należy być przygotowanym na wszystko. Georges Clemenceau Wstęp Rak szyjki macicy jest drugim nowotworem złośliwym rozpoznawanym u kobiet pod względem częstości występowania. Schorzenie to ma szereg powiązań z czynnikami ryzyka, działającymi przez długi czas w taki sposób, że przekształcają się one w czynniki sprawcze. Wczesne etapy choroby nowotworowej szyjki macicy mogą przebiegać bezobjawowo, są współcześnie wykrywalne za pomocą dostępnych metod przesiewowo-diagnostycznych. Rak szyjki macicy nadal stanowi wyzwanie dla systemów opieki zdrowotnej na całym świecie, pomimo iż poznano jego bezwzględny czynnik etiologiczny, którym jest przetrwałe zakażenie onkogennymi typami wirusa brodawczaka ludzkiego (HPV). Badania dowodzą, iż zachowania prozdrowotne kobiet, jak i wiedza na temat wczesnego wykrywania i czynników ryzyka raka szyjki macicy są niewystarczające i wymagają szeroko zakrojonego programu promocji zdrowia 1 4. Chociaż zachorowalność i umieralność na nowotwory złośliwe szyjki macicy wykazują tendencję spadkową od połowy lat osiemdziesiątych XX wieku, ciągle zbyt wiele kobiet z tego powodu umiera. Przyczyną jest późne rozpoznanie choroby, pomimo że bezpłatne badania cytologiczne są szeroko dostępne. Polki nie badają się, ponieważ uważają, że choroba nowotworowa ich nie dotyczy, boją się niepomyślnej diagnozy, nie troszczą się o własne zdrowie, mają małą wiedzę na temat choroby, wstydzą się wizyty u ginekologa 5,1,4. Cel badania Celem prezentowanej pracy jest ocena wiedzy oraz zachowań zdrowotnych mieszkanek Sejn w zakresie profilaktyki raka szyjki macicy. Materiał i metoda badań W badaniach zastosowano metodę sondażu diagnostycznego z użyciem techniki ankiety. Narzędziem badawczym był kwestionariusz ankiety opracowany dla potrzeb badań. Składał się on z 16 pytań mających charakter zamknięty i półotwarty. Badania przeprowadzono w grudniu 2008 roku w Samodzielnym Publicznym Zakładzie Opieki Zdrowotnej w Sejnach w Oddziale Wewnętrznym. Grupę badawczą stanowiły pacjentki, które wyraziły ustną zgodę w obecności ankietera na anonimowe wypełnienie kwestionariusza ankiety. W badaniach uczestniczyło 50 kobiet, w tym 14 kobiet w przedziale wiekowym lat co stanowiło 2 respondentek; 24 kobiety w przedziale wiekowym lat stanowiło to 4 respondentek oraz 12 kobiet w przedziale wiekowym lat 2 ankietowanych. Wyniki Przedstawienie badanej grupy Charakterystyka badanej grupy liczącej 50 kobiet została oparta na danych dotyczących wieku, wykształcenia, stanu cywilnego oraz wystąpienia w rodzinie przypadku zachorowania na raka szyjki macicy. Największą grupę stanowiły kobiety w przedziale wiekowym lat 24 kobiety (4), oraz panie z wykształceniem średnim 24 osoby (4) (Rycina 1). W kwestii stanu cywilnego ogółem przeważały kobiety zamężne 28 ankietowanych, tj. 5, a tylko stanowiły panie rozwiedzione (Rycina 2). 8 ankietowanych kobiet odpowiedziało, iż nie wystąpił w ich rodzinie przypadek zachorowania na raka szyjki macicy. Wśród kobiet w wieku lat zdarzały się tego typu zachorowania u (Rycina 3). Rycina 1. Wykształcenie a wiek respondentek 2 4 2 podstawowe zawodowe 1 2 średnie 1 wyższe 21
Rycina 2. Stan cywilny a wiek respondentek 1 5 2 1 1 panna mężatka 3 wdowa 1 1 rozwiedziona Rycina 3. Występowanie w rodzinie zachorowań na raka szyjki macicy w poszczególnych grupach wiekowych 1 8 2 4 1 Analiza wyników pytań ankietowych Na pytanie skierowane do ankietowanych kobiet: Kiedy miała miejsce ostatnia Pani wizyta u ginekologa? respondentki deklarują, iż 4 5 lat temu 2 lub w ciągu ostatniego roku 2 (Rycina 4). Pierwsza odpowiedź przeważa w grupie wiekowej lat, a druga w przedziale lat. Aż 1 badanych kobiet odpowiedziało, iż nie pamięta. W przypadku tego pytania padły 4 odpowiedzi poza przykładowymi. Odpowiedzi te brzmiały: nigdy, 26 lat temu, 24 lata temu i 19 lat temu, co świadczy o złym podejściu kobiet do regularnych wizyt ginekologicznych. Grupa badanych kobiet w kwestii ostatnio wykonanego badania cytologicznego odpowiadała, że miało ono miejsce od 3 do 10 lat temu. Odpowiedzi te stanowiły 2 ogółu badanych i przeważały w grupie wiekowej lat (Rycina 5). Niepokojąca jest liczba respondentek, które nigdy nie miały wykonywanego badania cytologicznego 2 i przeważa w grupie wiekowej lat. spośród ankietowa- Rycina 4. Ostatnia wizyta u ginekologa 2 1 2 1 w ciągu ostatniego roku w ciągu ostatnich 2 lat w ciągu ostatnich 3 lat 2 4 5 lat temu nie pamiętam inne odpowiedzi 22
Rycina 5. Ostatnio wykonywane badanie cytologiczne 1 1 2 2 w ciągu ostatnich 12 m-cy od 1 do 3 lat temu od 3 do 10 lat temu 2 nigdy nie pamiętam 1 nie wiem, co to za badanie brak odpowiedzi nych kobiet nie wie, co to za badanie. 1 respondentek miało wykonywane badanie cytologiczne w ciągu ostatnich 12 miesięcy, również 1 od roku do 3 lat. Na pytanie: Jeżeli miała Pani wykonane badanie cytologiczne, to z jakich powodów? w większości respondentki odpowiadały, że badanie zostało wykonane przy okazji wizyty u ginekologa z powodu ciąży, porodów lub dolegliwości ze strony narządu rodnego 3 (Rycina 6). Odpowiedzi te częściej padały w grupie wiekowej lat. 1 ankietowanych kobiet zgłosiło się na badanie cytologiczne z własnej inicjatywy w celach profilaktycznych, z czego tylko w grupie wiekowej lat. Spośród respondentek w przedziale wiekowym lat tylko skorzystało z zaproszenia w ramach profilaktycznego badania przesiewowego. Zdecydowana większość respondentek nie miała w ciągu ostatnich 3 lat wykonywanego badania cytologicznego, tłumacząc ten fakt brakiem jakichkolwiek dolegliwości 4, z czego 2 to kobiety w przedziale wiekowym lat (Rycina 7). ankietowanych kobiet odpowiedziało, iż nie wiedziały, że to takie ważne, w tym to kobiety w wieku lat. respondentek podało inne przyczyny, które brzmiały: zaniedbanie. Na pytanie: Skąd Pani dowiedziała się o konieczności wykonywania badań cytologicznych? większość respondentek 4 odpowiadała, że od pracowników służby zdrowia, w tym 2 to kobiety w wieku lat, a 1 w wieku lat (Rycina 8). ankietowanych kobiet dowiedziało się o konieczności tych badań ze środków masowego przekazu (TV, radio). Rycina 6. Powody wykonania badania cytologicznego 1 3 3 2 1 1 1 zgłosiłam się z własnej inicjatywy w celach profilaktycznych zostałam skierowana przez lekarza badanie zostało wykonane podczas wizyty u ginekologa z powodu ciąży, porodów lub dolegliwości ze strony narządu rodnego zostałam zaproszona w ramach profilaktycznego badania przesiewowego z innych przyczyn nie pamiętam brak odpowiedzi 23
Rycina 7. Powód niewykonania badania cytologicznego w ciągu ostatnich 3 lat 4 5% 3 1 2 1 nie miałam żadnych dolegliwości lekarz nie skierował mnie na takie badanie nie wiedziałam, gdzie się zgłosić nie wiedziałam, że to takie ważne nie miałam czasu bałam się, że mnie zarażą bałam się, że wykryją u mnie raka krępowałam się zaproszenie na badanie cytologiczne było dla mnie mało przekonujące z innych przyczyn brak odpowiedzi Rycina 8. Źródło informacji w zakresie badań cytologicznych 4 1 1 1 2 1 od pracowników służby zdrowia ze środków masowego przekazu (TV, radio) z czasopisma, broszurki, ulotki lub materiałów edukacyjnych od członków rodziny od znajomych zostałam poinformowana i zaproszona na badanie drogą pocztową z innych źródeł brak odpowiedzi Analiza wyników pytań ankietowych w celu oceny wiedzy kobiet w zakresie profilaktyki raka szyjki macicy W odniesieniu do wiedzy kobiet na temat zalecanej częstości poddawania się badaniu cytologicznemu 6 ankietowanych odpowiedziało, że raz w roku. 2 respondentek uważało, że co 6 miesięcy, a 1 co 3 lata. Zdaniem kobiet badanie to należy wykonywać co 4 5 lat, a drugie tyle kobiet nie zna zaleceń co do częstości wykonywania badania cytologicznego (Tabela I). Na pytania: Czy według Pani regularne badania mogą wykryć nowotwory narządu rodnego we wczesnym stadium? i Czy zdaniem Pani wczesne zmiany przedrakowe, które można wykryć systematycznie wykonując cytologię, są wyleczalne? wszystkie ankietowane kobiety (10) odpowiedziały, że. 24
W kwestii tego, czy rak szyjki macicy może nie dawać żadnych dolegliwości, aż 9 badanych mieszkanek Sejn udzieliło odpowiedzi, że, a dwie Panie uważają, że (Rycina 9). Jedno z pytań zawartych w ankiecie dotyczyło czynników ryzyka raka szyjki macicy. 8 kobiet spośród wymienionych 8 czynników zaliczyło infekcje wirusem brodawczaka ludzkiego, a 1 kobiet nie uważa tej infekcji za czynnik ryzyka (Tabela II). Wiek (szczyt zachorowań między 45 a 55 r.ż.) ten czynnik ryzyka został zaakceptowany przez 7 ankietowanych kobiet, w tym 3 to kobiety w przedziale wiekowym lat. respondentek w wieku lat nie zalicza tej cechy do czynników ryzyka raka szyjki macicy (Rycina 10). Odnośnie do wczesnego rozpoczęcia życia seksualnego zdania były podzielone. Zdaniem ponad połowy (5) respondentek jest to czynnik ryzyka raka szyjki macicy, a 4 twierdzi, że nie (Tabela III). Duża liczba partnerów seksualnych ten czynnik ryzyka również miał podzielone odpowiedzi. Zdaniem 5 ankietowanych pań jest to czynnik ryzyka, a 4 nie (Tabela IV). Respondentki, które uważały za czynnik ryzyka wczesne rozpoczęcie życia seksualnego, również dużą liczbę partnerów seksualnych zaliczały do owej grupy czynników. Ponad połowa ankietowanych kobiet (6) za czynnik ryzyka uważa dużą liczbę porodów, w większości są to kobiety w wieku lat (Rycina 11). 5 badanych kobiet nie zalicza do czynników ryzyka raka szyjki macicy niskiego statusu materialnego, w tym przeważają respondentki z grupy wiekowej lat (Tabela V). Palenie papierosów ta cecha przez 6 respondentek nie została włączona do czynników ryzyka. Najwięcej takich odpowiedzi udzieliły kobiety z przedziału wiekowego lat (Rycina 12). Tabela I. Częstość poddawania się badaniu cytologicznemu ocena wiedzy Grupa wiekowa co 6 m-cy raz w roku co 3 lata co 4 5 lat nie wiem 1 1 2 1 2 6 1 Tabela II. Infekcje wirusem brodawczaka ludzkiego Grupa wiekowa 2 3 1 2 8 1 Tabela III. Wczesne rozpoczęcie życia seksualnego Grupa wiekowa 1 2 2 1 1 5 4 Tabela IV. Duża liczba partnerów seksualnych Grupa wiekowa 1 1 2 2 1 5 4 Rycina 9. Czy rak szyjki macicy może nie dawać wyraźnych dolegliwości? 9 2 4 2 8 8 9 9 9 9 9 10 25
Rycina 10. Wiek (szczyt zachorowań między 45 a 55 r.ż.) 7 2 2 3 1 2 Rycina 11. Duża liczba porodów 6 4 1 3 1 1 Rycina 12. Palenie papierosów 3 6 1 1 3 1 1 Tabela V. Niski status społeczny i ekonomiczny Tabela VI. Stwierdzona wcześniej zmiana patologiczna w badaniu cytologicznym Grupa wiekowa 2 1 3 1 1 4 5 Grupa wiekowa 2 4 2 8 1 26
Rycina 13. Czy dotychczasowa wiedza z zakresu profilaktyki raka szyjki macicy jest wystarczająca? 4 5 1 3 1 2 Rycina 14. Czy chciałaby Pani uzyskać więcej informacji z zakresu raka szyjki macicy? 8 1 1 4 2 Według opinii zdecydowanej większości badanych kobiet, stwierdzona wcześniej zmiana patologiczna w badaniu cytologicznym należy do czynników ryzyka raka szyjki macicy 8. Zaś 1 respondentek nie uważa owych zmian patologicznych za czynnik ryzyka (Tabela VI). Ponad połowa ankietowanych (5) nie uważa swojej wiedzy na temat raka szyjki macicy za wystarczającą, natomiast zdaniem 4 badanych pań jest wystarczająca, pomimo iż w trakcie udzielanych odpowiedzi w części sprawdzającej wiedzę udzielały błędnych odpowiedzi (Rycina 13). Zdecydowana większość respondentek deklaruje chęć pogłębienia swojej wiedzy z zakresu profilaktyki raka szyjki macicy 8 ankietowanych. Tylko 1 pań objętych badaniem nie czuje takiej potrzeby (Rycina 14). Dyskusja Programy profilaktyki raka szyjki macicy, odpowiednio zorganizowane pod względem kontroli jakości badań i objęcia nadzorem maksymalnego odsetka docelowej populacji, są w stanie zdecydowanie zmniejszyć umieralność z powodu raka szyjki macicy o ponad 8. Otóż często nawet najbardziej ambitne i skrupulatne programy nie są realizowane nie tylko z powodu braku środków finansowych, a organizowane badania przesiewowe ograniczają się do młodych kobiet w ramach opieki w okresach ciąży, a nie obejmują kobiet starszych, w momencie, kiedy ryzyko rozwoju raka szyjki macicy wzrasta wraz z wiekiem. Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego wskazują na to, aby badaniu cytologicznemu poddawać się raz w roku, a dotyczy to kobiet po 25 roku życia, natomiast w przypadku wczesnego rozpoczęcia współżycia nie później niż 3 lata po inicjacji seksualnej. Jeżeli następne wyniki badań będą prawidłowe i nie ma czynników ryzyka, badania cytologiczne można przeprowadzać co 3 lata. Zalecenia amerykańskie American Cancer Society, American College of Obstetricians and Gynecologists, American Medical Association tak samo zakładają rozpoczynanie corocznego skriningu w wieku 18 lat lub do trzech lat od rozpoczęcia współżycia seksualnego, ale nie później niż w 21 roku życia. 70 rok życia u kobiet z niskim ryzykiem zachorowania na raka szyjki macicy jest uznawany przez American Cancer Society oraz Canadian Guide to Clinical Preventive Health Care jako górna granica prowadzenia regularnych badań przesiewowych 6,7. Celem badań było poznanie wiedzy oraz własnych zachowań zdrowotnych kobiet mieszkających w Sejnach odnośnie 27
do profilaktyki raka szyjki macicy. W wyniku badań przeprowadzonych na grupie liczącej 50 kobiet stwierdzono, że wiedza objętych badaniem mieszkanek Sejn na ten temat nie jest zbyt duża. Niepokojący jest fakt, że ostatnia wizyta u ginekologa w przypadku ponad połowy respondentek miała miejsce 4 5 lat temu, a drugie tyle nie pamięta, kiedy miała miejsce. Odpowiedzi kilku pań zawarte były w przedziale 19 26 lat temu. Trudno w to uwierzyć, ale prawie połowa badanych kobiet nigdy nie miała wykonywanego badania cytologicznego, a prawie 1/4 badanych nie wie, co to za badanie. Można przypuszczać, że respondentki te nie zdają sobie zupełnie sprawy z roli tego badania i są pozbawione elementarnej wiedzy medycznej. Dla większości ankietowanych kobiet, które miały wykonane badanie cytologiczne, było ono przeprowadzone przy okazji wizyty u ginekologa z powodu ciąży, porodów lub dolegliwości ze strony narządu rodnego. Przytoczone powyżej dane wyraźnie wskazują na fakt, iż w Sejnach, a zapewne również w całej Polsce, niezbędne jest jak najszybsze wypracowanie skutecznego programu dotyczącego aktywnego skriningu raka szyjki macicy. Jednak pomimo opracowania i wprowadzenia programu dotyczącego skriningu raka szyjki macicy oraz rozpoznawania nowych czynników ważnych w etiopatogenezie raka szyjki macicy (infekcje HPV) nie osiągniemy rezultatów porównywalnych z państwami zachodnimi, jeśli nie zmieni się stan świadomości zdrowotnej wśród kobiet w naszym regionie. Wnioski Zdecydowana większość badanych kobiet, niezależnie od wieku, wykształcenia i stanu cywilnego, nie wykazuje troski o swoje zdrowie i nie zgłasza się do okresowej kontroli ginekologicznej. Prawie połowa ankietowanych pań nie miała nigdy wykonywanego badania cytologicznego. Brak jakichkolwiek dolegliwości był najczęściej wskazywanym powodem jego zaniechania. Zarówno zachowania prozdrowotne kobiet, jak i wiedza na temat profilaktyki raka szyjki macicy są niewystarczające i wymagają szeroko zakrojonego programu promocji zdrowia. Stwierdza się brak spójności posiadanej wiedzy respondentek na temat czynników ryzyka z jej realizacją w życiu. References: 1. Markowska J. Ginekologia onkologiczna. Tom I. Wydawnictwo Urban & Partner: Wrocław, 2006. 2. Markowska J. Rak szyjki macicy. Wydawnictwo Lekarskie PZWL: Warszawa, 2001, 11 13. 3. 4. Nowak-Sitek A. Rak szyjki macicy czy trzeba zwlekać tak długo? Zdr Med 2001;3(30):28 29. Nowakowski A, Kotarski J. Nowoczesna pierwotna profilaktyka raka szyjki macicy. Zakażenia 2008;8(1):82 87. 5. Bąk B. Poradnictwo, edukacja i skryning. MPiP 2007;12:15. 6. Kłapa Z, Ogórek-Tęcza B, Jacek M. Zachowania zdrowotne kobiet w profilaktyce raka piersi i szyjki macicy w środowisku miejskim i wiejskim. Medycyna Ogólna 2007;13:329 336. 7. Spaczyński M. Diagnostyka, profilaktyka i wczesne wykrywanie raka szyjki macicy. Rekomendacje PTG i PTP. Ginekologia po Dyplomie. Wydanie specjalne 2005;12:24 26. 8. Bińkowska M, Dębski R. Profilaktyka raka szyjki ma- cicy w populacji kobiet polskich w wieku od 45 do 54 lat. Ginekologia Polska 2005;76,11:863 869. 9. Dębski R. Ginekologia kliniczna. Tom I. Wydawnictwo Urban & Partner: Wrocław, 2006. 10. Spaczyński M. Szczepienie przeciw HPV i skrining cytologiczny jako narzędzia do wyeliminowania raka szyjki macicy. Ginekologia Polska 2008;79:445-446. 28