ZAK AD UBEZPIECZE SPO ECZNYCH RENTA RODZINNA. Stan prawny na dzieƒ 1 stycznia 2001 r.

ZAK AD UBEZPIECZE SPO ECZNYCH RENTA RODZINNA Stan prawny na dzieƒ 1 stycznia 2001 r. WARSZAWA 2001

Autor Alina Kobierska Recenzent Halina Woliƒska Redaktor ucja Kucharczyk-Rok Redaktor techniczny Alicja Korpus Korekta Ma gorzata Motyl Sk ad: Biuro Poligrafii ZUS, Warszawa. Zam. nr 2563/03.

SPIS TREÂCI Wst p.................................................................... 05 Rozdzia I. Zakres podmiotowy i przedmiotowy ustawy o emeryturach i rentach z FUS....................................................... 07 Rozdzia II. Warunki wymagane do uzyskania renty rodzinnej................ 08 1. Kràg osób uprawnionych do renty rodzinnej.................. 08 2. Warunki wymagane do przyznania renty rodzinnej dla cz onka rodziny................................................... 08 3. Warunki, jakie powinna spe niaç osoba, po której przyznawana jest renta rodzinna......................................... 12 Rozdzia III. Okresy uwzgl dniane przy ustalaniu prawa do Êwiadczeƒ i ich wysokoêci................................................... 17 1. Okresy sk adkowe.......................................... 17 2. Okresy niesk adkowe....................................... 22 3. Okresy uzupe niajàce....................................... 24 4. Okresy hipotetyczne........................................ 25 5. Zasady uwzgl dniania okresów przy ustalaniu prawa do Êwiadczeƒ i ich wysokoêci............................................ 25 Rozdzia IV. Podstawa wymiaru Êwiadczeƒ................................. 27 1. Zasady ustalania wysokoêci podstawy wymiaru................ 27 2. Mechanizm obliczania podstawy wymiaru emerytury i renty.... 32 3. Kwota bazowa............................................ 33 4. Kwoty roczne przeci tnego wynagrodzenia od 1948 r............ 34 Rozdzia V. WysokoÊç renty rodzinnej..................................... 36 1. Ustalanie wysokoêci renty rodzinnej......................... 36 2. Waloryzacja renty rodzinnej................................. 39 3. Najni sza renta rodzinna................................... 39 4. Dodatki do renty rodzinnej.................................. 40 Rozdzia VI. Powstanie prawa do renty rodzinnej oraz do wyp aty tego Êwiadczenia....................................................... 42 1. Powstanie prawa do renty rodzinnej.......................... 42 2. Wyp ata renty rodzinnej.................................... 43 3. Podzia renty rodzinnej..................................... 44 4. Zbieg prawa do Êwiadczeƒ.................................. 45 5. Wstrzymanie wyp aty renty rodzinnej........................ 45 3

Rozdzia VII. Zasady zawieszania prawa do renty rodzinnej oraz zmniejszania jej wysokoêci................................................ 47 Rozdzia VIII. Zmiany w prawie do Êwiadczeƒ i ich wysokoêci.................. 51 Rozdzia IX. Zasi ek pogrzebowy.......................................... 53 Rozdzia X. Post powanie w sprawie renty rodzinnej....................... 55 Rozdzia XI. Post powanie odwo awcze.................................... 57 Wykaz podstawowych aktów prawnych...................................... 58

WST P W niniejszym opracowaniu omówiono zasady ustalania uprawnieƒ, wysokoêci oraz zasady wyp aty renty rodzinnej przewidzianej w ustawie o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeƒ Spo ecznych. Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeƒ Spo ecznych (Dz.U. nr 162, poz. 1118 z póên. zm.), zwana dalej ustawà o emeryturach i rentach z FUS, wesz a w ycie z dniem 1 stycznia 1999 r. Jest ona ustawà scaleniowà, zast pujàcà dotychczasowe ustawy z zakresu zaopatrzenia emerytalnego i ubezpieczenia spo ecznego. Dotyczy wszystkich osób obj tych ubezpieczeniem spo ecznym na podstawie przepisów ustawy z dnia 13 paêdziernika 1998 r. o systemie ubezpieczeƒ spo ecznych (Dz.U. nr 137, poz. 887 z póên. zm.). W odniesieniu do osób, które w dniu wejêcia w ycie ustawy o emeryturach i rentach z FUS pozostawa y w s u bie, obowiàzujà systemy szczególne dotyczàce: q zaopatrzenia emerytalnego o nierzy zawodowych oraz ich rodzin, q zaopatrzenia emerytalnego funkcjonariuszy Policji, Urz du Ochrony Paƒstwa, Agencji Bezpieczeƒstwa Wewn trznego, Agencji Wywiadu, Biura Ochrony Rzàdu, Stra y Granicznej, Paƒstwowej Stra y Po arnej i S u by Wi ziennej oraz ich rodzin. Ponadto istniejà systemy o charakterze odszkodowawczym takie jak: q Êwiadczeƒ przys ugujàcych z tytu u wypadków przy pracy i chorób zawodowych oraz z tytu u wypadków lub chorób zawodowych powsta ych w szczególnych okolicznoêciach, q zaopatrzenia inwalidów wojennych i wojskowych oraz cz onków ich rodzin, q Êwiadczeƒ dla kombatantów oraz niektórych osób b dàcych ofiarami represji wojennych i okresu powojennego. Ustawa o emeryturach i rentach z FUS okreêla m.in. warunki uzyskania prawa do emerytury i rent z Zak adu Ubezpieczeƒ Spo ecznych, 5

czyli z tzw. I filaru, zasady ustalania wysokoêci tych Êwiadczeƒ, zasady ich przyznawania i wyp aty, a tak e zasady ustalania kapita u poczàtkowego z tytu u uprawnieƒ nabytych do dnia wejêcia w ycie ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Renta rodzinna jest Êwiadczeniem wtórnym, przys uguje bowiem cz onkom rodziny, spe niajàcym okreêlone warunki, zamiast emerytury lub renty, jakà pobiera przed Êmiercià, albo do której mia by prawo w dniu zgonu, ywiciel rodziny.

Rozdzia I ZAKRES PODMIOTOWY I PRZEDMIOTOWY USTAWY O EMERYTURACH I RENTACH Z FUS Âwiadczenia pieni ne okreêlone w ustawie o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeƒ Spo ecznych obejmujà: emerytur, rent z tytu u niezdolnoêci do pracy, w tym rent szkoleniowà, rent rodzinnà, dodatek piel gnacyjny, dodatek do renty rodzinnej dla sieroty zupe nej, zasi ek pogrzebowy. Âwiadczenia te na zasadach i w wysokoêci okreêlonych w wymienionej ustawie przys ugujà ubezpieczonym, a wi c osobom podlegajàcym obowiàzkowo lub dobrowolnie ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym przewidzianym w przepisach ustawy o systemie ubezpieczeƒ spo ecznych, a tak e osobom, które przed dniem wejêcia w ycie ustawy o emeryturach i rentach z FUS podlega y ubezpieczeniu spo- ecznemu lub zaopatrzeniu emerytalnemu. Ustawa o emeryturach i rentach z FUS obejmuje równie o nierzy zawodowych oraz funkcjonariuszy Policji, Urz du Ochrony Paƒstwa, Agencji Bezpieczeƒstwa Wewn trznego, Agencji Wywiadu, Biura Ochrony Rzàdu, Stra y Granicznej, Paƒstwowej Stra y Po arnej, S u by Wi ziennej, a tak e cz onków rodzin tych osób, którzy przystàpili do s u by po wejêciu w ycie przepisów tej ustawy. Osoby te, a tak e cz onkowie ich rodzin, mogà otrzymaç Êwiadczenia na zasadach i w wysokoêci okreêlonych w ustawie o emeryturach i rentach z FUS równie wówczas, je eli w dniu wejêcia w ycie przepisów tej ustawy pozostawali w s u bie; pod warunkiem jednak, e nie spe niajà one warunków nabywania prawa do Êwiadczeƒ okreêlonych w przepisach o zaopatrzeniu emerytalnym tzw. s u b mundurowych. Przepisy omawianej ustawy nie dotyczà obj tych odr bnym zaopatrzeniem emerytalnym rolników oraz cz onków ich rodzin, a tak e s dziów i prokuratorów oraz cz onków ich rodzin. 7

Rozdzia II WARUNKI WYMAGANE DO UZYSKANIA RENTY RODZINNEJ 1. Kràg osób uprawnionych do renty rodzinnej Do renty rodzinnej uprawnieni sà: q dzieci w asne, dzieci drugiego ma onka oraz dzieci przysposobione, a tak e przej te na wychowanie i utrzymanie przed osiàgni ciem pe noletnoêci wnuki, rodzeƒstwo i inne dzieci, w tym równie w ramach rodziny zast pczej, q ma onek (wdowa i wdowiec), a tak e ma onka rozwiedziona, q rodzice (w tym ojczym, macocha, osoby przysposabiajàce). 2. Warunki wymagane do przyznania renty rodzinnej 2. dla cz onka rodziny t Dzieci w asne, dzieci drugiego ma onka i dzieci przysposobione majà prawo do renty rodzinnej do ukoƒczenia 16 lat, a po osiàgni ciu tego wieku do ukoƒczenia nauki w szkole, nie d u ej jednak ni do osiàgni cia 25 lat ycia, albo bez wzgl du na wiek, je eli sta y si ca kowicie niezdolne do pracy przed osiàgni ciem 16 lat lub w czasie nauki w szkole do osiàgni cia 25 lat. Je eli dziecko osiàgn o 25 lat b dàc na ostatnim roku studiów w szkole wy szej, prawo do renty rodzinnej przed u a si do ukoƒczenia tego roku studiów. Prawo to przed u a si niezale nie od tego, czy dziecko zg osi o wniosek o rent rodzinnà przed, czy po ukoƒczeniu 25 lat. Wnuki, rodzeƒstwo i inne dzieci przej te na wychowanie i utrzymanie przed osiàgni ciem pe noletnoêci majà prawo do renty rodzinnej, je eli spe niajà takie warunki (dotyczàce wieku, nauki lub stanu zdrowia) jak dzieci w asne, a ponadto: 8

zosta y przyj te na wychowanie i utrzymanie co najmniej na rok przed Êmiercià ubezpieczonego (emeryta lub rencisty), chyba e Êmierç by a nast pstwem wypadku, oraz nie majà prawa do renty rodzinnej po zmar ych rodzicach, a gdy rodzice yjà, je eli nie mogà zapewniç im utrzymania, albo ubezpieczony (emeryt lub rencista) lub jego ma onek by ich opiekunem ustanowionym przez sàd. Je eli dziecko ubiega si o rent rodzinnà po osobie, która przed zgonem zosta a ustanowiona jego opiekunem prawnym, albo po ma - onku tej osoby, nie ustala si czy rodzice dziecka yjà i czy mogà zapewniç dziecku utrzymanie. Za szko y, w których nauka uprawnia do pobierania renty rodzinnej po przekroczeniu przez dziecko 16 lat, uwa a si szko y podstawowe lub ponadpodstawowe, publiczne lub niepubliczne, szko y wy sze paƒstwowe lub niepaƒstwowe, szko y prowadzone przez koêció katolicki, a ponadto pozaszkolne formy kszta cenia, dokszta cania bàdê doskonalenia zawodowego, w tym kursy j zyków obcych prowadzone pod nazwà szkó lub oêrodków, trwajàce co najmniej 3 miesiàce. Do renty uprawnia kszta cenie si w formach szkolnych i pozaszkolnych, w szko ach lub placówkach zarejestrowanych w ewidencji kuratora oêwiaty, w systemie stacjonarnym, zaocznym, wieczorowym lub korespondencyjnym. Renta rodzinna przys uguje równie m odocianym pracownikom, zatrudnionym przez pracodawców na podstawie umowy o prac w celu nauki zawodu, realizujàcym obowiàzek dokszta cania w formach szkolnych i pozaszkolnych. Uprawnienia do renty rodzinnej przys ugujà równie dzieciom kszta càcym si za granicà w szko ach podstawowych, ponadpodstawowych oraz szko ach wy szych, a tak e na kursach j zyków obcych trwajàcych co najmniej 3 miesiàce. Dokumentem potwierdzajàcym fakt ucz szczania do szko y jest za- Êwiadczenie wydane przez szko, uczelni lub innà placówk prowadzàcà kszta cenie lub doskonalenie zawodowe. W przypadku pracowników m odocianych dokumentem takim jest umowa o nauk zawodu okreêlajàca czas trwania nauki i obowiàzek dokszta cania w formach szkolnych lub pozaszkolnych. Wszelkie wàtpliwoêci odnoênie tego, czy nauka w szkole podstawowej lub ponadpodstawowej, do której ucz szcza dziecko, albo uczestnictwo w danym kursie uprawniajà do renty rodzinnej, rozstrzygajà kuratoria oêwiaty. 9

Je eli do wniosku o rent rodzinnà zostanie przed o one zaêwiadczenie o ucz szczaniu dziecka do szko y (uczelni) i jest w nim zawarta informacja, do której klasy dziecko ucz szcza oraz programowy rok ukoƒczenia szko y, to na podstawie takiego zaêwiadczenia oddzia ZUS mo e wyp acaç Êwiadczenie bez przerwy, a do przewidzianego programem terminu ukoƒczenia nauki przez dziecko. Renta rodzinna przys uguje przez ca y rok szkolny (akademicki), tj. do 31 sierpnia lub do 30 wrzeênia, a zatem tak e przez okres ferii letnich. Zasada ta ma zastosowanie równie do dzieci koƒczàcych szko lub uczelni. W razie przerwy w nauce prawo do renty rodzinnej nie ustaje, jednak wy àcznie w przypadku gdy przerwa ta spowodowana jest chorobà dziecka. t Wdowa ma prawo do renty rodzinnej, je eli: q w chwili Êmierci m a osiàgn a wiek 50 lat lub by a niezdolna do pracy, albo q wychowuje co najmniej jedno z dzieci, wnuków lub rodzeƒstwa uprawnione do renty rodzinnej po zmar ym m u, które nie ukoƒczy o 16 lat, a gdy kszta ci si w szkole 18 lat, albo q sprawuje opiek nad dzieckiem ca kowicie niezdolnym do pracy lub ca kowicie niezdolnym do pracy i do samodzielnej egzystencji, uprawnionym do renty rodzinnej. Prawo do renty rodzinnej ma równie wdowa, która spe ni wymagany warunek dotyczàcy wieku lub niezdolnoêci do pracy w okresie nie d u szym ni 5 lat od Êmierci m a lub od zaprzestania wychowywania dzieci, wnuków lub rodzeƒstwa uprawnionych do renty rodzinnej. 10 Przyk ad 1 Kobieta urodzona 15 paêdziernika 1958 r. zosta a wdowà 1 grudnia 1994 r., majàc 36 lat ycia. Wniosek o przyznanie renty rodzinnej zg osi a w 2003 r., a wi c w wieku 45 lat, przedk adajàc jednoczeênie dokumentacj lekarskà potwierdzajàcà z y stan zdrowia. Zainteresowana otrzyma rent rodzinnà tylko wówczas, je eli lekarz orzecznik ZUS orzeknie, i powstanie choçby cz Êciowej niezdolnoêci do pracy nastàpi o przed dniem 1 grudnia 1999 r., tj. przed up ywem 5 lat od Êmierci m a. Przyk ad 2 Kobieta urodzona 8 sierpnia 1954 r. zosta a wdowà 19 listopada 1986 r., majàc 32 lata ycia. Renta rodzinna po zmar ym m u zosta a przyznana dla dwojga dzieci, urodzonych 2 lipca 1980 r.

i 24 grudnia 1981 r. Wdowa zachowa prawo do renty rodzinnej pod warunkiem, e m odsze dziecko b dzie uczy o si co najmniej do lat 18, bowiem w dniu, w którym to dziecko ukoƒczy 18 lat, tj. 24 grudnia 1999 r., b dzie ona mia a ponad 45 lat, a tym samym wiek 50 lat osiàgnie w okresie nie d u szym ni 5 lat od zaprzestania wychowywania uczàcego si dziecka w wieku do lat 18. W tym przypadku prawo do renty rodzinnej powstanie na ogólnych zasadach, a wi c od daty osiàgni cia wieku 50 lat, tj. 8 sierpnia 2004 r., i zostanie ustalone na wniosek wdowy o przyznanie renty rodzinnej. Warunkiem wymaganym do przyznania renty rodzinnej dla wdowy jest równie stwierdzenie, e w chwili Êmierci m a ma onka pozostawa a z nim we wspólnoêci ma eƒskiej. Ârodkiem dowodowym stwierdzajàcym istnienie wspólnoêci ma eƒskiej jest oêwiadczenie wdowy o zachowaniu jednej z wi zi: duchowej, materialnej lub fizycznej. Ma onka rozwiedziona lub wdowa, która przed Êmiercià m a nie pozostawa a z nim we wspólnoêci ma eƒskiej, ma prawo do renty rodzinnej, je eli oprócz spe nienia wymienionych wy ej warunków mia a w dniu Êmierci m a prawo do alimentów z jego strony ustalone wyrokiem lub ugodà sàdowà. Wdowa, która nie spe nia warunków wymaganych do przyznania renty rodzinnej i nie posiada niezb dnych êróde utrzymania, ma prawo do okresowej renty rodzinnej: q przez okres jednego roku od chwili Êmierci m a albo q przez okres uczestniczenia w zorganizowanym szkoleniu majàcym na celu uzyskanie kwalifikacji do wykonywania pracy zarobkowej, nie d u ej jednak ni przez 2 lata od Êmierci m a. W przypadku zawarcia zwiàzku ma eƒskiego wdowa (ani dziecko) nie traci prawa do renty rodzinnej. Wyjàtek stanowi wdowa majàca przed dniem 1 stycznia 1999 r. ustalone prawo do górniczej renty rodzinnej bez wzgl du na wiek. Wdowa, która zawar a ponownie zwiàzek ma eƒski przed 1 stycznia 1999 r., zachowuje prawo do górniczej renty rodzinnej, je eli wychowuje co najmniej jedno z dzieci, wnuków lub rodzeƒstwa uprawnione do renty rodzinnej po zmar ym m u, albo po dniu 31 grudnia 1998 r. osiàgn a wiek 50 lat lub sta a si niezdolna do pracy. W przypadku zaprzestania wychowywania dzieci, wnuków lub rodzeƒstwa uprawnionych do renty rodzinnej po zmar ym m u do czasu osiàg- 11

ni cia wieku 50 lat lub do dnia powstania choçby cz Êciowej niezdolnoêci do pracy prawo do górniczej renty rodzinnej dla wdowy podlega zawieszeniu. Wdowa majàca ustalone prawo do górniczej renty rodzinnej bez wzgl du na wiek, która zawar a zwiàzek ma eƒski po dniu 1 stycznia 1999 r., traci prawo do tej renty. Utrata prawa do górniczej renty rodzinnej nie nast puje jednak mimo zawarcia ponownie zwiàzku ma - eƒskiego je eli wychowuje ona jedno z dzieci, wnuków lub rodzeƒstwa uprawnionych do renty rodzinnej po zmar ym m u, albo sta a si niezdolna do pracy bàdê osiàgn a wiek 50 lat w okresie nie d u szym ni 5 lat od Êmierci m a lub od zaprzestania wychowywania dzieci, wnuków lub rodzeƒstwa, uprawnionych do renty rodzinnej po zmar- ym m u. Przepisy dotyczàce renty rodzinnej dla wdowy, z wyjàtkiem okresowej renty rodzinnej, stosuje si odpowiednio do wdowca. Ustawa o emeryturach i rentach z FUS obni y a wiek wymagany do uzyskania renty rodzinnej dla wdowca (przed 1 stycznia 1999 r. wynoszàcy 65 lat) do wieku, jaki wymagany jest dla wdowy, czyli do 50 lat. Rodzice majà prawo do renty rodzinnej, je eli ubezpieczony (emeryt lub rencista) bezpoêrednio przed Êmiercià przyczynia si do ich utrzymania, a ponadto spe niajà odpowiednio warunki okreêlone dla wdowy i wdowca (wiek, niezdolnoêç do pracy lub wychowywanie osób ma oletnich). W razie ustania prawa do renty rodzinnej z powodu ustàpienia niezdolnoêci do pracy, prawo do renty rodzinnej ulega przywróceniu, je- eli niezdolnoêç do pracy powsta a ponownie przed up ywem 18 miesi cy od ustania prawa do renty. 3. Warunki, jakie powinna spe niaç osoba, 3. po której przyznawana jest renta rodzinna Renta rodzinna przys uguje uprawnionym cz onkom rodziny osoby, która w chwili Êmierci: q mia a ustalone prawo do emerytury lub renty z tytu u niezdolnoêci do pracy, albo q spe nia a warunki wymagane do uzyskania jednego z tych Êwiadczeƒ. Cz onkowie rodziny pozostali po osobie uprawnionej do renty z tytu u niezdolnoêci do pracy spowodowanej wypadkiem lub chorobà zawodowà, której Êmierç nastàpi a z innych przyczyn ni wypadek lub choroba zawodowa, nabywajà prawo do renty rodzinnej równie wtedy, 12

gdy zmar y w dniu zgonu nie legitymowa si okresem sk adkowym i niesk adkowym, uprawniajàcym do renty z tytu u niezdolnoêci do pracy z ogólnego stanu zdrowia. Renta rodzinna przys uguje tak e uprawnionym cz onkom rodziny w razie Êmierci osoby pobierajàcej zasi ek przedemerytalny lub Êwiadczenie przedemerytalne nawet wtedy, kiedy Êmierç tej osoby nastàpi- a w okresie d u szym ni 18 miesi cy od ustania ubezpieczenia (albo od ustania wskazanego w ustawie o emeryturach i rentach z FUS okresu niesk adkowego). Ponadto renta rodzinna przys uguje uprawnionym cz onkom rodziny funkcjonariusza zaginionego w czasie pe nienia s u by. W razie zg oszenia wniosku o rent rodzinnà po funkcjonariuszu zaginionym w czasie pe nienia s u by Êrodkiem dowodowym potwierdzajàcym t okolicznoêç jest decyzja personalna w aêciwego prze o onego, stwierdzajàca zagini cie funkcjonariusza oraz zwiàzek tego zdarzenia ze s u bà. Je eli osoba, po której uprawniony cz onek rodziny ubiega si o przyznanie renty rodzinnej, nie mia a ustalonego prawa do emerytury lub renty z tytu u niezdolnoêci do pracy, a wi c nie by y zgromadzone dokumenty uzasadniajàce przyznanie jednego z tych Êwiadczeƒ oraz ustalenie jego wysokoêci, dokumenty te musi zgromadziç cz onek rodziny. Nale y bowiem potwierdziç, e zaistnia y okolicznoêci uzasadniajàce uzyskanie prawa do emerytury lub renty z tytu u niezdolnoêci do pracy, a tym samym przyznanie renty rodzinnej. W post powaniu o rent rodzinnà po osobie, która nie mia a ustalonego prawa do Êwiadczenia organ rentowy bada najpierw, czy osoba zmar a spe nia a warunki do uzyskania emerytury lub renty, a nast pnie rozpatruje warunki wymagane od cz onka rodziny do uzyskania renty rodzinnej. Zgodnie z zasadami obowiàzujàcymi w odniesieniu do ubezpieczonych urodzonych przed dniem 1 stycznia 1949 r. organ rentowy uzna, e warunki do emerytury zosta y spe nione: q w przypadku m czyzny je eli do dnia zgonu mia osiàgni ty wiek co najmniej 65 lat i udowodniony zosta co najmniej 20-letni okres sk adkowy i niesk adkowy q w przypadku kobiety jeêli mia a osiàgni ty wiek co najmniej 60 lat i udowodniony zosta co najmniej 15-letni okres sk adkowy i niesk adkowy. Ze wzgl du na fakt, i przy ocenie prawa do Êwiadczeƒ przyjmuje si, e osoba zmar a by a ca kowicie niezdolna do pracy, organ rento- 13

wy uzna, e warunki do emerytury zosta y spe nione: q w przypadku m czyzny je eli do dnia zgonu mia osiàgni ty wiek co najmniej 60 lat i udowodniony zosta co najmniej 25-letni okres sk adkowy i niesk adkowy q w przypadku kobiety jeêli do dnia zgonu mia a osiàgni ty wiek co najmniej 55 lat i udowodniony zosta co najmniej 20-letni okres sk adkowy i niesk adkowy. W przypadku ubezpieczonych, w odniesieniu do których zosta udokumentowany okres sk adkowy i niesk adkowy wynoszàcy co najmniej 25 lat dla m czyzn lub co najmniej 20 lat dla kobiet, w tym co najmniej 15 lat pracy stale i w pe nym wymiarze czasu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, organ rentowy uzna w niektórych przypadkach, e warunki do emerytury zosta y spe nione mimo osiàgni cia wieku ni szego ni 60 lat dla m czyzn i 55 lat dla kobiet. B dzie to mia o miejsce np. w przypadku ustalania prawa do renty rodzinnej dla uprawnionego cz onka rodziny po hutniku, dla którego wiek emerytalny okreêlony zosta na 55 lat, czy po tancerce, dla której wiek emerytalny zosta okreêlony na 40 lat. Organ rentowy uzna, e warunki do renty z tytu u niezdolnoêci do pracy zosta y spe nione, je eli zgon ubezpieczonego (powstanie ca kowitej niezdolnoêci do pracy) nastàpi w okresie ubezpieczenia lub w okresach sk adkowych albo w niektórych okresach niesk adkowych (okresy, w których mo e powstaç niezdolnoêç do pracy sà wskazane w art. 57 pkt 3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS), bàdê nie póêniej ni w ciàgu 18 miesi cy od ustania tych okresów, a ponadto zosta udokumentowany wymagany okres sk adkowy i niesk adkowy. Warunek powstania niezdolnoêci do pracy (zgonu) w wymaganym okresie mo e byç uznany za spe niony równie wtedy, gdy zgon nastàpi w okresie d u szym ni 18 miesi cy od ustania wy ej omówionych okresów; pod warunkiem jednak, e lekarz orzecznik ZUS orzeknie na podstawie dowodów leczenia, e niezdolnoêç do pracy, choçby cz Êciowa, powsta a przed dniem zgonu ubezpieczonego, albo w okresie nie d u szym ni 18 miesi cy od ustania wspomnianych okresów. 14 Przyk ad Ubezpieczony ostatnio pobiera zasi ek dla bezrobotnych w okresie do 31 marca 1998 r. Zmar 12 lipca 2003 r., a wi c po up ywie ponad 5 lat od ustania ostatniego ubezpieczenia. Warunki wymagane do renty nie zosta yby zatem spe nione.

Lekarz orzecznik ZUS na wniosek cz onka rodziny na podstawie przed o onych dowodów orzek, e cz Êciowa niezdolnoêç do pracy powsta a w sierpniu 1999 r., a wi c przed up ywem 18 miesi cy od ustania ubezpieczenia. Wobec tego warunek powstania niezdolnoêci do pracy w wymaganym okresie zostanie uznany przez organ rentowy za spe niony. Wymagany do nabycia prawa do renty z tytu u niezdolnoêci do pracy okres sk adkowy i niesk adkowy uzale niony jest od wieku, w którym powsta a niezdolnoêç do pracy (nastàpi zgon). Warunek posiadania wymaganego okresu uwa a si za spe niony, gdy okres sk adkowy i niesk adkowy wynosi: q 1 rok je eli niezdolnoêç do pracy powsta a przed ukoƒczeniem 20 lat, q 2 lata je eli niezdolnoêç do pracy powsta a w wieku powy ej 20 lat do 22 lat, q 3 lata je eli niezdolnoêç do pracy powsta a w wieku powy ej 22 lat do 25 lat, q 4 lata je eli niezdolnoêç do pracy powsta a w wieku powy ej 25 lat do 30 lat, q 5 lat je eli niezdolnoêç do pracy powsta a w wieku powy ej 30 lat. Okres 5 lat wymagany od osoby, której niezdolnoêç do pracy (zgon) powsta a w wieku powy ej 30 lat, musi przypadaç na ostatnie 10 lat przed dniem zgonu, albo przed dniem powstania niezdolnoêci do pracy. Przy ustalaniu tego okresu, tj. ostatniego dziesi ciolecia, nie uwzgl dnia si okresów pobierania renty z tytu u niezdolnoêci do pracy, renty szkoleniowej oraz renty rodzinnej. W przypadku osób, u których niezdolnoêç do pracy (zgon) powsta a przed ukoƒczeniem 30 lat, uwzgl dnia si okresy sk adkowe i niesk adkowe z okresu ca ego ycia zawodowego w przypadku tych osób nie stosuje si zatem wy ej wymienionego ograniczenia, czyli uwzgl dniania okresów sk adkowych i niesk adkowych tylko z ostatnich 10 lat przed dniem powstania niezdolnoêci do pracy (zgonu). Je eli ubezpieczony nie osiàgnà wymaganego okresu sk adkowego i niesk adkowego, uzale nionego od wieku, w którym powsta a niezdolnoêç do pracy, warunek posiadania takiego okresu uwa a si za spe niony, je eli ubezpieczony zosta zg oszony do ubezpieczenia przed ukoƒczeniem 18 lat, albo w ciàgu 6 miesi cy po ukoƒczeniu nauki w szkole ponadpodstawowej lub w szkole wy szej, i pozosta- 15

wa w ubezpieczeniu do dnia powstania niezdolnoêci do pracy (zgonu) bez przerwy bàdê z przerwami nie przekraczajàcymi àcznie 6 miesi cy. W wymienionym przypadku jednak warunkiem przyznania prawa do renty jest powstanie niezdolnoêci do pracy w okresach wymienionych w art. 57 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Zatem w tym przypadku przepisy nie przewidujà ochrony w postaci mo liwo- Êci powstania niezdolnoêci do pracy (zgonu) w okresie do 18 miesi cy po ustaniu okresu ubezpieczenia (albo po ustaniu okreêlonego w ustawie okresu niesk adkowego). Na zasadach wy ej okreêlonych ustala si prawo do renty z tytu u wypadku w drodze do pracy lub z pracy, zaistnia ego po 31 grudnia 2002 r. Prawo do renty z tytu u wypadku w drodze do pracy lub z pracy przys uguje, mimo e ubezpieczony nie spe nia warunku wymaganego dla okre- Êlonej grupy wiekowej, okresu sk adkowego i niesk adkowego. Za wypadek w drodze do pracy lub z pracy uwa a si nag e zdarzenie wywo ane przyczynà zewn trznà, które nastàpi o w drodze do lub z miejsca wykonywania zatrudnienia lub innej dzia alnoêci stanowiàcej tytu ubezpieczenia rentowego, je eli droga ta by a najkrótsza i nie zosta a przerwana. Jednak e uwa a si, e wypadek nastàpi w drodze do pracy lub z pracy, mimo e droga zosta a przerwana, jeêli przerwa by a yciowo uzasadniona i jej czas nie przekracza granic potrzeby, a tak e wówczas, gdy droga, nie b dàc drogà najkrótszà, by a dla ubezpieczonego, ze wzgl dów komunikacyjnych, najdogodniejsza. Za drog do pracy lub z pracy uwa a si, oprócz drogi z domu do pracy lub z pracy do domu, równie drog do miejsca lub z miejsca: 1) innego zatrudnienia lub innej dzia alnoêci stanowiàcej tytu ubezpieczenia rentowego, 2) zwyk ego wykonywania funkcji lub zadaƒ zawodowych albo spo- ecznych, 3) zwyk ego spo ywania posi ków, 4) odbywania nauki lub studiów. Ustalenia okolicznoêci i przyczyn wypadku w drodze do pracy lub z pracy dokonujà w karcie wypadku w drodze do pracy lub z pracy pracodawcy w stosunku do ubezpieczonych b dàcych pracownikami, a w stosunku do pozosta ych ubezpieczonych podmioty okreêlone w art. 5 ust. 1 ustawy z dnia 30 paêdziernika 2002 r. o ubezpieczeniu spo ecznym z tytu u wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz.U. nr 199, poz. 1673 z póên. zm.).

Rozdzia III OKRESY UWZGL DNIANE PRZY USTALANIU PRAWA DO ÂWIADCZE I ICH WYSOKOÂCI 1. Okresy sk adkowe Okresy sk adkowe to okresy, za które zosta a op acona sk adka na ubezpieczenie spo eczne lub okresy, za które nie by o obowiàzku op acenia sk adki, uznane przez ustawodawc za okresy sk adkowe. W myêl ustawy o emeryturach i rentach z FUS okresami sk adkowymi sà nast pujàce okresy: 11) ubezpieczenia przebyte po 31 grudnia 1998 r., przy czym okresem ubezpieczenia jest równie : q okres nieop acenia sk adek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe z powodu przekroczenia w trakcie roku kalendarzowego kwoty rocznej podstawy wymiaru sk adek zarówno wtedy, gdy tytu podlegania ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym istnia do koƒca roku kalendarzowego, jak równie wtedy, gdy usta przed koƒcem roku, lecz zosta a op acona sk adka od rocznego limitu podstawy wymiaru sk adek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe q okres podlegania obowiàzkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym, za który ca oêç sk adek na te ubezpieczenia przekazujà p atnicy sk adek, w tym cz Êç finansowanà przez pracodawc i cz Êç finansowanà przez pracownika, równie w przypadku gdy p atnik sk adek zalega z op acaniem sk adek w ca oêci lub cz Êci, 12) op acania sk adek na ubezpieczenie spo eczne w wysoko- Êci okreêlonej w przepisach obowiàzujàcych do dnia 31 grudnia 1998 r., 13) zaliczone do okresów ubezpieczenia spo ecznego duchownych: 1a) okresy pozostawania duchownymi przed dniem 1 lipca 1989 r., pod warunkiem op acania sk adek na ubezpieczenie spo eczne za ca y okres podlegania temu ubezpieczeniu, 17

1b) okresy przebywania duchownych na misjach oraz okresy prowadzenia przez duchownych dzia alnoêci duszpasterskiej wêród Polonii, przypadajàce po dniu 14 listopada 1991 r. do dnia 31 grudnia 1998 r., 14) czynnej s u by wojskowej w Wojsku Polskim lub okresy jej równorz dne albo okresy zast pczych form tej s u by, 15) dzia alnoêci kombatanckiej, dzia alnoêci równorz dnej z tà dzia alnoêcià, a tak e okresy zaliczone do okresów tej dzia alnoêci oraz okresy podlegania represjom wojennym i okresu powojennego, okre- Êlone w przepisach ustawy z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach b dàcych ofiarami represji wojennych i okresu powojennego, 16) pe nionej w Polsce s u by: 1a) w Policji (Milicji Obywatelskiej), 1b) w Urz dzie Ochrony Paƒstwa, Agencji Bezpieczeƒstwa Wewn trznego i Agencji Wywiadu (w organach bezpieczeƒstwa publicznego), 1c) w Stra y Granicznej, 1d) w S u bie Wi ziennej, 1e) w Paƒstwowej Stra y Po arnej, 1f) w S u bie Celnej, 1g) w Biurze Ochrony Rzàdu, 17) pobierania zasi ku macierzyƒskiego, 18) osadzenia w wi zieniach lub innych miejscach odosobnienia na terytorium Polski na mocy skazania albo bez wyroku po dniu 31 grudnia 1956 r. za dzia alnoêç politycznà, 19) zatrudnienia za granicà osób, które w tym czasie nie by y obywatelami polskimi, je eli powróci y do kraju po dniu 22 lipca 1944 r. i zosta y uznane za repatriantów, 10) Êwiadczenia pracy po 1956 r. na rzecz organizacji politycznych i zwiàzków zawodowych, nielegalnych w rozumieniu przepisów obowiàzujàcych do kwietnia 1989 r. Za okresy sk adkowe uwa a si równie przypadajàce przed 15 listopada 1991 r. nast pujàce okresy: 11) zatrudnienia po ukoƒczeniu 15 roku ycia: 1a) na obszarze paƒstwa polskiego w wymiarze nie ni szym ni po owa pe nego wymiaru czasu pracy, je eli w czasie tych okresów pracownik pobiera wynagrodzenie lub zasi ki z ubezpieczenia spo ecznego: chorobowy, macierzyƒski lub opiekuƒczy, albo rent chorobowà, 1b) obywateli polskich za granicà w polskich przedstawicielstwach dyplomatycznych i urz dach konsularnych, w sta ych przedsta- 18

wicielstwach przy Organizacji Narodów Zjednoczonych i w innych misjach lub misjach specjalnych, a tak e w polskich placówkach, instytucjach lub przedstawicielstwach, do których zostali delegowani lub skierowani; dotyczy to równie cz onków rodziny delegowanego lub skierowanego pracownika, którzy podj li zatrudnienie w tych placówkach w czasie pobytu za granicà, 1c) obywateli polskich za granicà w organizacjach mi dzynarodowych, zagranicznych instytucjach i w zak adach, do których zostali skierowani w ramach wspó pracy mi dzynarodowej lub w których byli zatrudnieni za zgodà w aêciwych w adz polskich; zgoda nie jest wymagana w stosunku do pracowników, którzy wyjechali za granic przed dniem 9 maja 1945 r., 1d) obywateli polskich za granicà u innych pracodawców zagranicznych, je eli w okresie pracy by y op acane sk adki na ubezpieczenie spo eczne w Polsce, 12) pracy przymusowej: 1a) wykonywanej na rzecz hitlerowskich Niemiec w okresie II wojny Êwiatowej, 1b) wykonywanej na obszarze Zwiàzku Socjalistycznych Republik Radzieckich w okresie od 17 wrzeênia 1939 r. do 31 grudnia 1956 r., 1c) wykonywanej na rozkaz w adz alianckich do dnia 31 grudnia 1945 r., 1d) wykonywanej w kopalniach w gla, kamienio omach oraz zak adach pozyskiwania i wzbogacania rud uranu oraz batalionach budowlanych podczas odbywania s u by wojskowej w Wojsku Polskim, 13) zatrudnienia m odocianych na obszarze paƒstwa polskiego na warunkach okreêlonych w przepisach obowiàzujàcych przed dniem 1 stycznia 1975 r., 14) pracy wykonywanej w czasie odbywania na obszarze paƒstwa polskiego kary pozbawienia wolnoêci, kary aresztu za wykroczenie oraz w czasie tymczasowego aresztowania w wymiarze czasu pracy nie ni szym ni po owa pe nego wymiaru czasu pracy okreêlonego dla takiej pracy, 15) niewykonywania pracy po ustaniu zatrudnienia, je eli za te okresy na podstawie przepisów Kodeksu pracy zosta o wyp acone wynagrodzenie lub odszkodowanie, 16) czasowego pozostawania bez pracy na obszarze paƒstwa polskiego z powodu niemo noêci jej otrzymania lub niemo noêci podj cia szkolenia zawodowego, w tym okresy pobierania zasi ków z funduszu aktywizacji zawodowej, zasi ków dla bezrobotnych oraz zasi ków szkoleniowych wyp acanych z Funduszu Pracy, 19

17) sprawowania mandatu pos a lub senatora w paƒstwie polskim, 18) internowania na podstawie art. 42 dekretu z dnia 12 grudnia 1981 r. o stanie wojennym (Dz.U. nr 29, poz. 154; 1982 nr 3, poz. 18 oraz 1989 nr 34, poz. 178), 19) wykonywania dzia alnoêci twórczej lub artystycznej na obszarze paƒstwa polskiego: 1a) obj tej obowiàzkiem ubezpieczenia spo ecznego, za które op acono sk adk na ubezpieczenie spo eczne lub w których ubezpieczony by zwolniony od op acania sk adki, 1b) przypadajàcej przed dniem 1 stycznia 1974 r., uznane przez Komisj do Spraw Zaopatrzenia Emerytalnego Twórców, dzia ajàcà przy ministrze w aêciwym do spraw kultury, pod warunkiem e twórca lub artysta op aca sk adki na ubezpieczenie spo eczne po dniu 31 grudnia 1973 r., 10) pracy adwokatów wykonywanej na obszarze paƒstwa polskiego: 1a) obj tej obowiàzkiem ubezpieczenia spo ecznego, za które op acono sk adk na ubezpieczenie spo eczne lub w których wyst powa o zwolnienie od op acania sk adki, 1b) przypadajàcej przed dniem obj cia obowiàzkiem ubezpieczenia spo ecznego z tego tytu u, 11) wykonywania na obszarze paƒstwa polskiego pracy nak adczej: 1a) obj tej obowiàzkiem ubezpieczenia spo ecznego, za które op acono sk adk na to ubezpieczenie lub w których wyst powa o zwolnienie od op acania sk adki, 1b) przypadajàcej przed dniem obj cia obowiàzkiem ubezpieczenia z tego tytu u, je eli w tych okresach osoba wykonujàca takà prac uzyskiwa a wynagrodzenie w wysokoêci co najmniej po owy obowiàzujàcego najni szego wynagrodzenia, okreêlonego na podstawie przepisów Kodeksu pracy, 12) pracy na obszarze paƒstwa polskiego w rolniczych spó dzielniach produkcyjnych i w innych spó dzielniach zrzeszonych w Centralnym Zwiàzku Rolniczych Spó dzielni Produkcyjnych, w zespo owych gospodarstwach rolnych spó dzielni kó ek rolniczych zrzeszonych w Krajowym Zwiàzku Rolników, Kó ek i Organizacji Rolniczych oraz pracy na rzecz tych spó dzielni: 1a) obj tej obowiàzkiem ubezpieczenia spo ecznego, za które op acono sk adk na to ubezpieczenie lub w których wyst powa o zwolnienie od op acania sk adki, 1b) przypadajàcej przed dniem obj cia obowiàzkiem ubezpieczenia spo ecznego z tego tytu u, 20

13) pracy na obszarze paƒstwa polskiego wykonywanej na rzecz jednostek gospodarki uspo ecznionej na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia oraz wspó pracy przy wykonywaniu takiej umowy: 1a) obj tej obowiàzkiem ubezpieczenia spo ecznego i okresy kontynuowania tego ubezpieczenia, za które op acono sk adk na to ubezpieczenie lub w których wyst powa o zwolnienie od op acania sk adki, 1b) wykonywanej przed dniem 1 stycznia 1976 r., je eli umowa odpowiada a warunkom ubezpieczenia obowiàzujàcym w tym dniu, 14) pozarolniczej dzia alnoêci gospodarczej na obszarze paƒstwa polskiego: 1a) obj tej obowiàzkiem ubezpieczenia spo ecznego i okresy kontynuowania tego ubezpieczenia, za które op acono sk adk na to ubezpieczenie lub w których wyst powa o zwolnienie od op acania sk adki, 1b) prowadzonej przed dniem obj cia obowiàzkiem ubezpieczenia z tego tytu u, je eli prowadzenie dzia alnoêci gospodarczej odpowiada- o warunkom ubezpieczenia, 15) wspó pracy przy prowadzeniu pozarolniczej dzia alnoêci gospodarczej na obszarze paƒstwa polskiego obj tej obowiàzkiem ubezpieczenia spo ecznego oraz okresy kontynuowania tego ubezpieczenia, za które op acono sk adk na to ubezpieczenie lub w których wyst powa o zwolnienie od op acania sk adki, 16) ubezpieczenia spo ecznego duchownych na obszarze paƒstwa polskiego, za które op acono sk adk na to ubezpieczenie lub w których wyst powa o zwolnienie od op acania sk adki, 17) pobierania stypendium sportowego z tytu u wyczynowego uprawiania sportu na obszarze paƒstwa polskiego po ukoƒczeniu 15 roku ycia, z wyjàtkiem okresów pobierania stypendium przez osoby uczàce si lub studiujàce w systemie studiów dziennych. Okresy sk adkowe sà uwzgl dniane na podstawie dokumentów Êwiadectw pracy, zaêwiadczeƒ, wpisów w legitymacji ubezpieczeniowej, orzeczeƒ sàdu. Ârodkiem dowodowym potwierdzajàcym przebyte okresy zatrudnienia mogà byç równie wpisy w dowodach osobistych, legitymacje s u bowe, legitymacje zwiàzków zawodowych, umowy o prac, a tak e pisma kierowane do pracownika w czasie trwania zatrudnienia dotyczàce powo ania, mianowania, anga u, nagradzania, udzielenia urlopu, zwolnienia. Okresy zatrudnienia na obszarze paƒstwa polskiego przypadajàce przed dniem 15 listopada 1991 r., w wymiarze nie ni szym ni po owa 21

pe nego wymiaru czasu pracy, w których pracownik pobiera wynagrodzenie lub zasi ki z ubezpieczenia spo ecznego, w tym okresy zatrudnienia m odocianych na warunkach okreêlonych w przepisach obowiàzujàcych przed dniem 1 stycznia 1975 r., a tak e okresy pracy przymusowej wykonywanej na rzecz hitlerowskich Niemiec, na obszarze ZSRR i na rozkaz w adz alianckich mogà byç dokumentowane zeznaniami Êwiadków. Osoba przedk adajàca zeznania Êwiadków jest zobowiàzana wyjaêniç okolicznoêci, z powodu których nie posiada dokumentów potwierdzajàcych przebyte okresy, zw aszcza w odniesieniu do okresów pracy w Polsce. Okresy pracy po 1956 r. na rzecz organizacji politycznych i zwiàzków zawodowych, nielegalnych w rozumieniu przepisów obowiàzujàcych do kwietnia 1989 r., mogà byç udowodnione dokumentami lub zeznaniami Êwiadków. Oceny dokumentów i zeznaƒ potwierdzajàcych te okresy dokonuje, w drodze decyzji, Kierownik Urz du do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych. Okresy osadzenia w wi zieniach lub innych miejscach odosobnienia za dzia alnoêç politycznà na mocy wyroku potwierdza Prezes Sàdu Okr gowego, a w przypadku osadzenia bez wyroku Prezes Instytutu Pami ci Narodowej Komisji Âcigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. 2. Okresy niesk adkowe Okresy niesk adkowe to okresy bezczynnoêci zawodowej, z okreêlonych przez ustawodawc przyczyn. Okresami takimi sà: 11) okresy pobierania: 1a) wynagrodzenia za czas niezdolnoêci do pracy wyp aconego na podstawie przepisów Kodeksu pracy, 1b) zasi ków z ubezpieczenia spo ecznego: chorobowego lub opiekuƒczego, 1c) Êwiadczenia rehabilitacyjnego, pobieranych po 14 listopada 1991 r. oraz 1d) Êwiadczeƒ wymienionych w punktach b i c pobieranych przed 15 listopada 1991 r., po ustaniu obowiàzku ubezpieczenia, 12) okresy pobierania renty chorobowej po ustaniu zatrudnienia w wymiarze czasu pracy nie ni szym ni po owa obowiàzujàcego w danym zawodzie lub po ustaniu obowiàzku ubezpieczenia spo ecznego z innego tytu u, 22

13) okresy niewykonywania pracy po ustaniu zatrudnienia, je eli za te okresy, na podstawie przepisów Kodeksu pracy, zosta o wyp acone odszkodowanie, 14) niewykonywania pracy w okresie przed dniem 4 czerwca 1989 r. na skutek represji politycznych, nie wi cej jednak ni 5 lat, 15) przypadajàce przed dniem nabycia prawa do emerytury lub renty okresy urlopu wychowawczego, urlopu bezp atnego udzielonego na podstawie przepisów w sprawie bezp atnych urlopów dla matek pracujàcych opiekujàcych si ma ymi dzieçmi, innych udzielonych w tym celu urlopów bezp atnych oraz okresy niewykonywania pracy z powodu opieki nad dzieckiem: 1a) w wieku do 4 lat w granicach do 3 lat na ka de dziecko oraz àcznie, bez wzgl du na liczb dzieci do 6 lat, 1b) na które, ze wzgl du na jego stan fizyczny, psychiczny lub psychofizyczny, przys uguje zasi ek piel gnacyjny dodatkowo w granicach do 3 lat na ka de dziecko, 16) przypadajàce przed dniem nabycia prawa do emerytury lub renty okresy opieki piel gnacyjnej nad inwalidà wojennym zaliczonym do I grupy inwalidów lub uznanym za ca kowicie niezdolnego do pracy oraz do samodzielnej egzystencji, sprawowanej przez cz onka jego rodziny w wieku powy ej 16 lat, który w okresie sprawowania opieki nie osiàga przychodu przekraczajàcego miesi cznie po ow najni szego wynagrodzenia, 17) przypadajàce przed dniem nabycia prawa do emerytury lub renty okresy niewykonywania pracy, w granicach do 6 lat, spowodowane koniecznoêcià opieki nad innym ni dziecko cz onkiem rodziny zaliczonym do I grupy inwalidów lub uznanym za ca kowicie niezdolnego do pracy oraz do samodzielnej egzystencji albo uznanym za osob niepe nosprawnà w stopniu znacznym, sprawowanej przez cz onka jego rodziny w wieku powy ej 16 lat, który w okresie sprawowania opieki nie osiàgnà przychodu przekraczajàcego miesi cznie po ow najni szego wynagrodzenia, 18) okresy urlopu bezp atnego oraz przerw w zatrudnieniu w razie nieudzielenia urlopu bezp atnego ma onkom pracowników skierowanych do pracy w przedstawicielstwach dyplomatycznych, urz dach konsularnych, w sta ych przedstawicielstwach przy Organizacji Narodów Zjednoczonych i w innych misjach specjalnych za granicà, w instytutach, oêrodkach informacji i kultury za granicà, 19) okresy nauki w szkole wy szej na jednym kierunku, pod warunkiem ukoƒczenia tej nauki, w wymiarze okreêlonym w programie studiów, 23

10) okresy studiów doktoranckich i aspirantury naukowej w wymiarze okreêlonym w decyzji o ich utworzeniu, 11) okresy asystenckich studiów przygotowawczych, 12) okresy dokszta cania zawodowego lekarzy w klinikach akademii medycznych i oddzia ach instytutów naukowych w charakterze wolontariusza w granicach do 1 roku, 13) okresy pobierania zasi ku przedemerytalnego i Êwiadczenia przedemerytalnego, 14) okresy udokumentowanej niezdolnoêci do pracy, za które wyp acone zosta y z Funduszu Pracy: zasi ki dla bezrobotnych, zasi ki szkoleniowe lub stypendia. Okresy niesk adkowe podlegajà uwzgl dnieniu na podstawie dokumentów. Wyjàtek stanowi okres niewykonywania pracy w okresie przed dniem 4 czerwca 1989 r. na skutek represji politycznych, uwzgl dniany w rozmiarze nie wi kszym ni 5 lat, który mo e byç dokumentowany zeznaniami Êwiadków. Oceny zeznaƒ Êwiadków dokonuje Kierownik Urz du do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych, którego decyzja w tej sprawie stanowi dla organu rentowego podstaw do zaliczenia wymienionego okresu. 3. Okresy uzupe niajàce Okresami uzupe niajàcymi traktowanymi przy ustalaniu prawa do Êwiadczeƒ tak jak okresy sk adkowe sà: 1) okresy ubezpieczenia spo ecznego rolników, za które op acono przewidziane odr bnymi przepisami sk adki, 2) przypadajàce przed dniem 1 lipca 1977 r. okresy prowadzenia gospodarstwa rolnego po ukoƒczeniu 16 roku ycia, 3) przypadajàce przed dniem 1 stycznia 1983 r. okresy pracy w gospodarstwie rolnym, po ukoƒczeniu 16 roku ycia. Przy ustalaniu, czy zosta y spe nione warunki wymagane do uzyskania emerytury, uwzgl dnia si okresy prowadzenia gospodarstwa rolnego lub pracy w gospodarstwie rolnym, za które op acono sk adki na ubezpieczenie spo eczne rolników, jak równie okresy przypadajàce przed obj ciem ubezpieczeniem spo ecznym z tego tytu u. Natomiast przy ustalaniu, czy zosta y spe nione warunki wymagane do uzyskania renty z tytu u niezdolnoêci do pracy, uwzgl dnia si tylko okresy ubezpieczenia spo ecznego rolników. 24

Okresy prowadzenia gospodarstwa rolnego lub pracy w gospodarstwie rolnym uwzgl dnia si wówczas, gdy okresy sk adkowe oraz okresy niesk adkowe ustalone w rozmiarze nie przekraczajàcym 1/3 uwzgl dnionych okresów sk adkowych sà krótsze od okresu wymaganego i tylko w rozmiarze niezb dnym do uzupe nienia tego okresu. Ustawa o emeryturach i rentach z FUS nie daje mo liwoêci uwzgl dniania okresów prowadzenia gospodarstwa rolnego lub pracy w gospodarstwie rolnym, je eli okresy te zosta y zaliczone do okresów, od których zale y prawo do emerytury lub renty na podstawie przepisów o ubezpieczeniu spo ecznym rolników. 4. Okresy hipotetyczne Okresem hipotetycznym doliczanym przez organ rentowy przy ustalaniu wysokoêci renty z tytu u niezdolnoêci do pracy jest okres przypadajàcy od dnia zg oszenia wniosku o rent do dnia, w którym rencista ukoƒczy by 60 lat, a w przypadku ustalania wysokoêci renty rodzinnej po pracowniku okres przypadajàcy od dnia Êmierci pracownika do dnia, w którym zmar y osiàgnà by wiek 60 lat. Okres ten uwzgl dnia si w rozmiarze nie wi kszym ni brakujàcy do pe nych 25 lat. Okres hipotetyczny dolicza organ rentowy po uprzednim ustaleniu okresów sk adkowych i niesk adkowych. 5. Zasady uwzgl dniania okresów 5. przy ustalaniu prawa do Êwiadczeƒ i ich wysokoêci Wp yw na prawo do Êwiadczeƒ majà okresy sk adkowe i niesk adkowe wymienione w art. 6 i 7 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, liczone z uwzgl dnieniem lat, miesi cy i dni. Wp yw na wysokoêç Êwiadczeƒ majà lata z uwzgl dnieniem pe nych miesi cy okresów sk adkowych i niesk adkowych. Oznacza to, e je eli udowodniony zostanie okres àczny 40 lat, w tym 39 lat 10 miesi cy 10 dni okresów sk adowych i 1 miesiàc 20 dni okresów niesk adkowych, to wysokoêç renty zostanie ustalona z uwzgl dnieniem 39 lat 10 miesi cy okresów sk adkowych i 1 miesiàca okresów niesk adkowych. Przy ustalaniu, czy zosta y spe nione warunki wymagane do uzyskania emerytury lub renty nie uwzgl dnia si okresów podlegania 25

obowiàzkowo ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowym, za które p atnik sk adek, zobowiàzany do op acania sk adek na w asne ubezpieczenie, nie op aci sk adek i to zarówno w odniesieniu do okresów przypadajàcych po wejêciu w ycie ustawy o emeryturach i rentach z FUS, jak i przed wejêciem w ycie tej ustawy. Ustalajàc prawo do emerytury lub renty okresy dzia alnoêci kombatanckiej, dzia alnoêci równorz dnej z tà dzia alnoêcià oraz okresy zaliczane do okresów tej dzia alnoêci, a tak e okresy podlegania represjom wojennym i okresu powojennego oraz okresy pracy przymusowej, uwzgl dnia si w wymiarze podwójnym. Nale y jednak zaznaczyç, e przepisy nie przewidujà mo liwoêci uwzgl dniania tych okresów w wymiarze podwójnym przy ustalaniu wysokoêci Êwiadczeƒ. Za okresy zatrudnienia i okresy pracy na terenie paƒstwa polskiego uwa a si okresy pracy wykonywanej na terenach wchodzàcych w sk ad Rzeczypospolitej Polskiej w obecnych granicach oraz na terenach wchodzàcych w jej sk ad przed ustaleniem obecnych granic. Okresy zatrudnienia za granicà osób, które zosta y uznane za repatriantów, uwzgl dnia si tylko wówczas, je eli osoby te stale zamieszkujà na obecnym obszarze Rzeczypospolitej Polskiej; pod warunkiem, e z tytu u okresów pracy za granicà nie jest wyp acane Êwiadczenie rentowe z instytucji zagranicznej (inne ni renta z ubezpieczenia dodatkowego). Okresy pracy za granicà uwzgl dnia si przy ustalaniu prawa do Êwiadczeƒ i wysokoêci Êwiadczeƒ, je eli tak stanowià umowy mi dzynarodowe. W przypadku, gdy okresy sk adkowe, niesk adkowe i okresy uzupe niajàce pokrywajà si w czasie, przy ustalaniu prawa do Êwiadczenia, a tym samym jego wysokoêci, organ rentowy uwzgl dnia okres korzystniejszy. Okresy niesk adkowe sà uwzgl dniane w rozmiarze nie przekraczajàcym jednej trzeciej uwzgl dnionych okresów sk adkowych.

Rozdzia IV PODSTAWA WYMIARU ÂWIADCZE Renta rodzinna jest obliczana jako cz Êç Êwiadczenia, które przys ugiwa oby zmar emu. Nie ustala si zatem podstawy wymiaru renty rodzinnej, lecz podstaw wymiaru emerytury lub renty z tytu u niezdolnoêci do pracy, jaka przys ugiwa aby zmar emu. W przypadku ustalania prawa do renty rodzinnej po osobie, która przed zgonem pobiera a emerytur lub rent, mo e byç zachowana dotychczasowa podstawa wymiaru, tj. przyj ta do ustalenia wysokoêci tej emerytury lub renty. Cz onek rodziny sk adajàcy wniosek o przyznanie renty rodzinnej mo e jednak skorzystaç z mo liwoêci wskazania do ustalenia podstawy wymiaru emerytury lub renty wynagrodzenia z okresu obowiàzujàcego przy ustalaniu Êwiadczeƒ przyznawanych po raz pierwszy. 1. Zasady ustalania wysokoêci podstawy wymiaru Podstaw wymiaru Êwiadczeƒ ustala si od przeci tnej podstawy wymiaru sk adek na ubezpieczenie spo eczne z okresu kolejnych 10 lat kalendarzowych, wybranych przez zainteresowanego z okresu ostatnich 20 lat kalendarzowych poprzedzajàcych bezpoêrednio rok, w którym zg oszono wniosek o Êwiadczenie. W przypadku zatem zg oszenia wniosku o emerytur lub rent w 2003 r. zainteresowany zobowiàzany jest wskazaç do ustalenia podstawy wymiaru wynagrodzenie z 10 kolejnych lat kalendarzowych wybranych z lat 1983-2002, a w przypadku zg oszenia wniosku np. w 2005 r. wynagrodzenie z 10 kolejnych lat kalendarzowych wybranych z lat 1985-2004. Okres 20 lat, z którego mo na wybraç wynagrodzenie do obliczenia podstawy wymiaru, jest zale ny zatem od daty zg oszenia wniosku. 27

Na wniosek zainteresowanego, je eli jest to dla niego korzystniejsze, podstaw wymiaru emerytury lub renty mo na ustaliç od wynagrodzenia z okresu 20 lat kalendarzowych przypadajàcych przed rokiem zg oszenia wniosku, wybranych z ca ego okresu podlegania ubezpieczeniu. Mogà to byç na przyk ad lata: 1966 do 1970, 1981 do 1993, 1999 i 2002. W przypadku gdy wniosek o rent rodzinnà zosta zg oszony po osobie, która w ciàgu 20 lat poprzedzajàcych bezpoêrednio rok, w którym zg oszono wniosek, pobiera a przez wi cej ni 10 lat zasi ek przedemerytalny, podstaw wymiaru ustala si od wynagrodzenia z okresu kolejnych 10 lat kalendarzowych poprzedzajàcych bezpoêrednio rok, w którym zosta przyznany ten zasi ek. Podstaw wymiaru emerytury dla osoby, która wczeêniej pobiera a Êwiadczenie przedemerytalne, stanowi podstawa wymiaru przyj ta do ustalenia Êwiadczenia przedemerytalnego w wysokoêci uwzgl dniajàcej wszystkie kolejne waloryzacje w okresie po ustaleniu prawa do Êwiadczenia przedemerytalnego albo podstawa wymiaru ustalona na zasadach ogólnie obowiàzujàcych, jak dla wniosku zg oszonego po raz pierwszy. Przy ustalaniu kolejnych 10 lat kalendarzowych przyjmuje si lata nast pujàce bezpoêrednio po sobie, choçby ubezpieczony w niektórych z nich nie pozostawa w ubezpieczeniu lub pozostawa w ubezpieczeniu przez cz Êç roku kalendarzowego. Oznacza to, e z okresu kolejnych 10 lat nie mo na wy àczyç tych lat, w których zainteresowany nie osiàga wynagrodzenia lub osiàgnà wynagrodzenie niskie z uwagi na krótki okres zatrudnienia w danym roku. Przyk ad 1 Pracownik wykonywa prac od 1 sierpnia 1986 r. do 30 kwietnia 1992 r., a nast pnie od 1 listopada 1995 r. do 31 paêdziernika 2000 r. Zmar w marcu 2003 r. Wniosek o rent rodzinnà zosta zg oszony w marcu 2003 r. Do ustalenia podstawy wymiaru renty z tytu u niezdolnoêci do pracy, jaka przys ugiwa aby zmar emu, z uwagi na to, e àczny okres pracy wynosi ponad 10 lat, cz onek rodziny zobowiàzany jest wskazaç wynagrodzenie (dochód) uwzgl dniane w podstawie wymiaru w wysokoêci osiàgni tej w kolejnych 10 latach. To znaczy: od 1 stycznia 1986 r. do 31 grudnia 1995 r. albo od 1 stycznia 1987 r. do 31 grudnia 1996 r. albo 28