" Zakłady Zagospodarowania Odpadów elementem nowoczesnej gospodarki odpadami"

Wojciech HRYB, Janusz W. WANDRASZ Katedra Technologii i Urządzeń Zagospodarowania Odpadów Wydział Inżynierii Środowiska i Energetyki Politechnika Śląska ul. Konarskiego 18A 44-100 Gliwice; Polska e-mail: janusz.wandrasz@polsl.pl tel. 048 32 237 12 13 e-mail: wojciech.hryb@polsl.pl tel. 048 32 237 21 04 " Zakłady Zagospodarowania Odpadów elementem nowoczesnej gospodarki odpadami" Streszczenie: W referacie przedstawiono rolę, jaką pełnić winny w systemie gospodarki odpadami Zakłady Zagospodarowania Odpadów (ZZO). Zintegrowane nowoczesne ZZO umożliwiają przetworzenie odpadów pochodzących z różnych systemów zbiórki w celu pozyskania zawartych w nich surowców i frakcji do recyklingu, kompostowania czy wykorzystania energetycznego. W referacie opisano obecną sytuację w Polsce związaną z funkcjonowaniem sortowni. Przedstawiono metodykę oceny efektywności tego typu zakładów i propozycję rozbudowy sortowni w Polsce w celu zwiększenia efektu środowiskowego i ekonomicznego wynikającego z ich działalności. 1. Wstęp Realizacja przepisów prawa polskiego odnoszących się do obowiązkowych poziomów odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych i poużytkowych czy dyrektyw Unii Europejskiej np. składowiskowej ograniczającej ilość biofrakcji trafiającej na składowiska wymaga budowy nowoczesnych zintegrowanych ZZO. W czerwcu 2007 roku w Dzienniku Ustaw ukazało się rozporządzenie Rady Ministrów o podniesieniu opłat za korzystanie ze środowiska. Projekt rozporządzenia Rady Ministrów zmieniającego rozporządzenie w sprawie opłat za korzystanie ze środowiska przewiduje m.in. wzrost opłaty marszałkowskiej za składowanie niesegregowanych odpadów komunalnych z 15,91 zł do 75 zł za tonę. Tak radykalny wzrost opłaty składowiskowej przyczyni się to rozwoju selektywnej zbiórki odpadów a przede wszystkim wymusi konieczność budowy nowoczesnych ZZO pozwalających na znaczne ograniczenie strumienia niesegregowanych odpadów komunalnych kierowanych na składowiska. Wiele miast i gmin stanie przed problemem budowy tego typu zakładów. 1

2. Rola i znaczenie zintegrowanych Zakładów Zagospodarowania Odpadów (ZZO) w systemie gospodarki odpadami. ZZO są nieodzownym elementem systemu gospodarki odpadami. Selektywna zbiórka, procesy sortowania i przetwarzania odpadów powinny być ściśle ze sobą powiązane w celu ograniczenia ilości odpadów trafiających na składowiska. Działania te prowadzą do zwiększenia odzysku surowców wtórnych, pozyskania produktów takich jak paliwo formowane czy kompost. Kluczowym elementem prawidłowego funkcjonowania tego typu zakładów jest właściwa identyfikacja wsadu, która winna być podstawą organizacji procesu przetwarzania odpadów. Aby strumień odpadów komunalnych potencjalnego źródła energii odnawialnej został rozdzielony na frakcje palne i niepalne niezbędne są zakłady przetwarzania - ZZO. Instalacje takie mogą różnić się ilością i rodzajem zastosowanych urządzeń, kolejnością ich umiejscowienia w linii technologicznej a tym samym sposobem realizacji procesu sortowania co decyduje o jego efektywności. Przy doborze instalacji należy kierować się wielkością strumienia odpadów na wejściu i jej przepustowością. W zależności od ilości odpadów i od dalszej koncepcji wykorzystywania wydzielonych z nich frakcji stosowane są różne warianty sortowni. W pracy [1] przedstawiono przykłady instalacji sortowania pochodzących zarówno z Europy jak i Stanów Zjednoczonych skonstruowanych specjalnie pod kątem rozdziału różnych rodzajów odpadów (makulatury z odpadów domowych, odpadów biurowych, odpadów z supermarketów, odpadów komunalnych). Nowoczesne kompleksowe systemy gospodarki odpadami komunalnymi wdrażane są w krajach wysoko rozwiniętych i tworzone są na zasadzie ich segregacji, która powinna objąć swym zasięgiem odpady z gospodarstw domowych, drobnego przemysłu, usług i handlu. Stosowanie technologii odzysku surowców wtórnych ma swoje uzasadnienie z gospodarczego a także środowiskowego punktu widzenia. Dyrektywa Rady nr 99/31 z 26 kwietnia 1999 r. w sprawie składowania odpadów (OJ L 182 z 16 lipca 1999 r. s. 1), definiuje pojęcie przetwarzania (obróbki) i dodatkowo określa zasady umieszczania odpadów na składowiskach. Wymaga przyjęcia krajowej strategii, zmierzającej do ograniczenia ilości odpadów biodegradowalnych przeznaczonych do składowania. Ograniczenie powinno być osiągane poprzez zastępowanie składowania recyklingiem surowców wtórnych, kompostowaniem, produkcją paliw formowanych, biogazu i innymi działaniami zmierzającymi do odzysku materiałów i energii. Składowane mogą być wyłącznie odpady poddane uprzedniemu przekształceniu (przeróbce) z wyjątkiem odpadów obojętnych, w stosunku, do których przekształcenie jest technicznie niemożliwe. System gospodarki odpadami obejmuje swoim zakresem zbiórkę, transport, sortowanie i przetwarzanie odpadów oraz docelowe miejsca wykorzystania uzyskanych surowców i produktów. Zaliczyć do nich należy: huty szkła, huty żelaza i stali, huty metali nieżelaznych, przemysł papierniczy, zakłady tworzyw sztucznych, kompostownie, rolnictwo, budownictwo oraz elektrociepłownie i cementownie - czyli potencjalni odbiorcy paliwa formowanego. W celu poprawienia działania systemu gospodarki odpadami należy przeanalizować czynniki mające decydujący wpływ na jego efektywność. Czynnikami tymi są np. regulacje prawne, edukacja społeczeństwa, rozwój systemu selektywnej zbiórki odpadów i poszerzenie asortymentu zbieranych selektywnie frakcji o odpady kuchenne i zielone a przede wszystkim budowa nowych zintegrowanych ZZO i rozbudowa istniejących. Celem instalacji sortowania jest uzyskanie frakcji o jak największym stopniu czystości tak by odbiorca otrzymał surowiec o gwarantowanej jakości. 2

Optymalizacja procesów powinna być poprzedzona oceną poszczególnych instalacji z uwagi na skuteczność sortowania (wskaźniki sortowalności dla poszczególnych frakcji i urządzeń), stopień czystości otrzymywanych frakcji, słuszność doboru urządzeń sortujących i określenie optymalnych parametrów ich pracy. Należy także ocenić lokalny rynek pod kątem odbiorców na uzyskane surowce i produkty, tak by nie zalegały one na terenie instalacji sortowania, czy trafiały na składowiska. Z ZZO na składowisko powinny trafiać jedynie te frakcje, które ze względu na swoje właściwości czy wysokie koszty przetwarzania w danym miejscu i czasie nie znajdują zastosowania i nie będą negatywnie oddziaływać na środowisko. [2] Rolę i miejsce ZZO w systemie gospodarki odpadami przedstawiono na rys.1. Na rysunku tym pokazano także wzajemne powiązania między poszczególnymi elementami systemu gospodarki odpadami, gwarantujące właściwe działanie całej struktury. Brak jednego z elementów systemu bądź jego złe funkcjonowanie wpływa negatywnie na skuteczność całego systemu. [3] Papier i tektura Tworzywa sztuczne Szkło Metale Tekstylia Biofrakcja Frakcja mineralna (popiół i żużel) Selektywna zbiórka Kontenery na odzież Selektywna zbiórka kompostownia Odpady komunalne zmieszane ZZO (instalacje sortowania) Surowiec do recyklingu materiałowego, Surowiec do recyklingu chemicznego, Paliwo formowane dla elektrociepłowni i cementowni, Gruz budowlany, Kompost, inne Balast(głównie frakcja mineralna) Składowisko Rys.1. Sposób organizacji systemu gospodarki odpadami w powiązaniu z ZZO. Instalacje sortowania pełnią także funkcję zakładów przetwarzania, ponieważ odpady wymieszane trafiające na instalację posiadają inne właściwości fizyko-chemiczne 3

w porównaniu do frakcji otrzymanych po procesie sortowania. Kierując odpowiednio procesem sortowania można otrzymać frakcje, bądź np. mieszankę paliwową o założonych wcześniej parametrach (wartość opałowa, zawartość pierwiastków takich jak ołów, chlor, siarka itp.) [4] Procesy segregacji i sortowania odpadów to procesy mechanicznego lub ręcznego rozdziału odpadów stanowiących mieszaninę surowców możliwych do wykorzystania materiałowego i energetycznego. Zalety wynikające z wdrożenia w system gospodarki odpadami zintegrowanych ZZO to: możliwość realizacji przepisów związanych z Dyrektywami UE nakazującymi określone poziomy recyklingu i odzysku surowców wtórnych, ograniczenia ilości biofrakcji kierowanej na składowiska i obowiązku przetwarzania odpadów przed ich składowaniem, znaczne ograniczenie ilości odpadów komunalnych kierowanych na składowisko co ma priorytetowe znaczenie biorąc pod uwagę znaczny wzrost opłaty za składowanie odpadów niesegregowanych aspekt ekonomiczny, odzyskanie surowców wtórnych ze strumienia odpadów, pozyskanie produktów takich jak paliwo formowane, kompost czy kruszywo budowlane, zmniejszenie degradacji terenów przewidzianych pod potencjalne składowisko odpadów komunalnych, możliwość prowadzenia czynnej rekultywacji składowiska (zakłady tego typu najczęściej lokalizowane są przy składowiskach odpadów komunalnych dlatego mogą dodatkowo przetwarzać skadowane tam odpady), stworzenie nowych miejsc pracy dla lokalnej społeczności i powstanie zakładów przetwarzających uzyskane z ZZO surowce wtórne. 3.Ocena procesów sortowania w Polsce. Postęp w Polsce, w zakresie budowy instalacji sortowania i przetwarzania odpadów jest niewielki, a funkcjonujące zakłady prezentują ograniczony stopień odzysku surowców i produktów i niski stopień wyposażenia technicznego. W Polsce w 2004 r. ponad 95% wytworzonych odpadów komunalnych było unieszkodliwionych przez składowanie. W 2000 r. funkcjonowały 52 sortownie, 54 kompostowni oraz 1 instalacja termicznego przekształcania. W 2004 r. 84 sortownie, 83 kompostownie oraz 1 instalacja termicznego przekształcania.[5] Przystąpienie do Unii Europejskiej i wprowadzenie obowiązujących tam przepisów spowodowało rozwój tych technologii. Jednakże ilość sortowni w Polsce ich efektywność i przepustowość jest nadal dalece niewystarczająca. Dla porównania w Niemczech istnieje kilkaset tego typu obiektów. Typowa dla warunków polskich sortownia to zakład składający się przesiewacza bębnowego i kabiny sortowania ręcznego. Analizując skład morfologiczny odpadów komunalnych można zauważyć wzrost ilości wytwarzanych opakowań zarówno naturalnych papier, tektura jak i tworzyw sztucznych. Obecnie w Polsce wysokokaloryczna frakcja w skład, której wchodzi głównie: papier, tektura, folia i tekstylia trafia wraz z balastem na składowisko. Potwierdziły to przeprowadzone w ramach realizacji pracy [6] badania typowej dla warunków polskich instalacji sortowania. Wybrane wyniki uzyskanych badań przedstawiono w rozdziale 4 referatu. Dlatego aktualnym problemem jest obecnie konieczność rozbudowania tych zakładów w celu zwiększenia ich efektywności, poszerzenia asortymentu otrzymywanych produktów o paliwa formowane, co zmniejszy strumień odpadów komunalnych kierowanych na składowisko. 4

Przykładem nowoczesnego projektu ZZO może być realizowana w Hajnówce inwestycja, stanowi ona rozwiązanie technologiczne pozwalające na przetwarzanie przyjmowanych odpadów komunalnych miasta i gminy oraz odpadów z zamkniętego składowiska rekultywacja czynna składowiska. Projekt koncepcji technologicznej ZZO w Hajnówce został dostosowany do uśrednionego składu morfologicznego oraz właściwości fizykochemicznych odpadów komunalnych wytwarzanych w rejonie lokalizowanej inwestycji. Do ZZO w Hajnówce trafiać będą następujące grupy odpadów: odpady komunalne z gminy Hajnówka i sąsiednich miejscowości, odpady komunalne z selektywnej zbiórki,, u źródła, odpady komunalne z przylegającego do Zakładu Zagospodarowania Odpadów składowiska rekultywacja czynna składowiska, biomasa: frakcja zielona selektywnie zbierana z terenów zieleni miejskiej, parków, ogrodów oraz odpady kuchenne itp., odpady wielkogabarytowe, odpady budowlane, odpady z przemysłu drzewnego, odpady gumowe (opony). Przygotowanie odpadów surowych będzie się odbywać w poszczególnych stopniach technologicznych umożliwiających rozdział poszczególnych frakcji. Wydajności urządzeń pracujących w ciągu technologicznym zostały dobrane do ilości odpadów komunalnych z Hajnówki i okolicznych miejscowości jak również z rekultywacji czynnej składowiska i przemysłu drzewnego. Główne funkcje ZZO w Hajnówce to: odzysk materiałowy surowców wtórnych (recykling), produkcja paliwa formowanego o określonych własnościach z przeznaczeniem dla elektrociepłowni, czynna rekultywacja składowiska, kompostowanie pryzmowe czystej biomasy z selektywnej zbiórki tej frakcji, przerób odpadów budowlanych. Urządzenia wchodzące w skład ZZO to m.in.: mobilny przesiewacz bębnowy, jednowałowe urządzenie rozdrabniające pozwalające na jednostopniowe rozdrobnienie odpadów, ruchoma podłoga załadowcza (podająca odpady do rozdrabniacza), separator metali magnetycznych, przesiewacz rusztowy, separator metali niemagnetycznych, separator powietrzny, urządzenie belujące, zespół przenośników taśmowych. ZZO obejmuje także kabinę sortowania ręcznego, w której ręcznie wydzielane będą zbywalne surowce.rys.2 przedstawia rzut parteru hali ZZO. 5

Rys.2. Rzut parteru hali ZZO [7] Przedstawiony projekt przyjęto do realizacji na podstawie decyzji burmistrza miasta Hajnówka (BI 7331/1-1/06) o lokalizacji inwestycji celu publicznego z dnia 2006.12.18 4. Ocena efektywności ZZO i propozycja rozbudowy funkcjonujących w Polsce instalacji W latach 2005/2006 przeprowadzono w ramach pracy [6] badania typowego dla warunków polskich ZZO składającego się z przesiewacza bębnowego i kabiny sortowniczej. Przesiewacz bębnowy wyposażony był w sito o średnicy oczek 25 mm w celu wydzielenia drobnej frakcji mineralnej a głównie frakcji popiołu i żużla w sezonie zimowym. Na instalacji nie była wydzielana biofrakcja z odpadów komunalnych. Celem badań było określenie składu morfologicznego odpadów komunalnych za kabiną sortowniczą oraz zaproponowanie typoszeregu urządzeń technologii pozwalającej na wykorzystanie frakcji palnej będącej głównym składnikiem balastu trafiającego na składowisko. Badania przeprowadzono w różnych porach roku tak, aby uwzględniały one sezonowe zmiany składu morfologicznego odpadów. Na rys. 3 przedstawiono wyniki badań,,letnich próbki odpadów zostały pobrane 27.06.06. Typ zabudowy, z jakiej pochodziły odpady to wysoka nowoczesna zabudowa blokowa z pełnym wyposażeniem w instalacje sanitarne. Surowce wysortowywane w kabinie sortowniczej w dniu poboru próbki to: szkło białe, PET (kolorami: biały, niebieski, zielony), 6

chemia gospodarcza, gruz, metale. Liczba pracujących sortowaczy w kabinie sortowniczej 4 pracowników. Frakcje tworzyw sztucznych w balaście stanowi głównie folia (PELD i PEHD), która razem z frakcją papieru, tektury i tekstyliów może być po rozdrobnieniu wyseparowana za pomocą separatora powietrznego. Tak uzyskana mieszanina lekkiej frakcji - substancji palnych stanowi produkt, którego sprzedaż pozytywnie wpłynie na rachunek ekonomiczny zakładu. frakcja<10 mm 1,66 % m.w. zawartość %-wa (m.w.) 50 40 30 20 spożywcze roślinne 18,56 % m.w. spożywcze zwierzęce 0,36 % m.w. papier i tektura 37,72 % m.w. tworzywa szuczne 23,38 % m.w. materiały tekstylne 3,18 % m.w. 10 0 szkło 6 % m.w. metale 0,74 % m.w. organiczne pozostałe 7,06 % m.w. uśredniony skład morfologiczny odpadów - badania,,letnie" - bloki mineralne pozostałe 0,94 % m.w. Rys.3 Skład morfologiczny frakcji odpadów za kabiną sortowania ręcznego (tzw. balast trafiający na składowisko). Propozycję rozbudowy fukcjonujących w Polsce instalacji sortowania (kolor zielony) o urządzenia pozwalające na formowanie paliwa z frakcji palnej odpadów komunalnych przedstawiono na rys. 4. Przenośnik załadowczy i wznoszący Przesiewacz bębnowy - dwusekcyjny (Ø 25 mm, Ø 80 mm) Ø 25 mm frakcja mineralna Ø 80 mm frakcja biologiczna Proces doczyszczania frakcji biologicznej Przenośnik sortowniczy z kabiną sortowniczą Surowce wtórne zapewniające ekonomiczną opłacalność procesu Odpady niebezpieczne i frakcje powodujące ryzyko uszkodzenia lub szybszego zużycia noży urządzenia rozdrabniającego Separator magnetyczny Urządzenie rozdrabniające (zapewniające jednostopniowe rozdrobnienie odpadów) Separator powietrzny kompostowanie Za urządzeniem rozdrabniającym zaleca się zamontowanie separatora metali magnetycznych i niemagnetycznych Frakcja ciężka składowisko Frakcja lekka belownica Paliwo do energetycznego wykorzystania Rys. 4. Propozycja rozbudowy funkcjonujących w Polsce instalacji sortowania. 7

4.1 Ocena efektywności ZZO W pracy [6] poddano ocenie różnego rodzaju typoszeregi urządzeń (instalacje sortowania). Analizie poddano siedem różnych instalacji począwszy od prostych instalacji sortowania typowych dla warunków polskich składających z przesiewacza i kabiny sortowania ręcznego aż po rozwinięte systemy przetwarzania odpadów pozwalające na otrzymanie paliw formowanych. Dla każdego z typoszeregów przeprowadzono symulację rozdziału próbki odpadów o tej samej masie 10 Mg i tym samym przyjętym składzie morfologicznym. Skład morfologiczny został tak dobrany, aby odzwierciedlał on skład morfologiczny typowych dla warunków polskich odpadów komunalnych. W pracy [6] przedstawiono analizę symulacyjną rozdziału próbki odpadów komunalnych w ZZO, z oceną skuteczności procesu segregacji realizowanego w różnych typoszeregach urządzeń. W oparciu o znane wskaźniki sortowalności i czystości poszczególnych frakcji w rzeczywistych urządzeniach ZZO, stworzono model pozwalający na symulację rozdziału zadanej masy odpadów o znanym składzie morfologicznym. Głównym wyznacznikiem efektywności ZZO jest masowy wskaźnik wykorzystania odpadów, który przedstawia jego zdolność do maksymalnego przetworzenia masy odpadów w użyteczne i zbywalne surowce i produkty, a tym samym ogranicza strumień odpadów kierowanych na składowisko. Masowy wskaźnik wykorzystania odpadów komunalnych dla rozpatrywanych typoszeregów urządzeń można przedstawić wzorem: X1 n W m = 100% X p Gdzie: W m - Masowy wskaźnik wykorzystania odpadów komunalnych ZZO, %, X p całkowita masa odpadów komunalnych na wejściu do ZZO, Mg, X 1-n całkowita masa wysortowanych surowców przeznaczonych do wykorzystania energetycznego, materiałowego, biologicznego uwzględniająca masę zanieczyszczeń znajdujących się w poszczególnych wydzielonych surowcach i uzyskanych produktach, Mg (przy założeniu że udział zanieczyszczeń nie dyskwalifikuje możliwości ich dalszego przetworzenia czy wykorzystania spełniony jest warunek zbytu wysortowanych frakcji tzn.: X Z X Z graniczne X Z masa zanieczyszczeń w wysortowanej frakcji X, X Z graniczne maksymalny udział zanieczyszczeń w danej frakcji pozwalający jeszcze na jej materiałowe wykorzystanie.) Rezultaty uzyskane z przeprowadzonych symulacji pozwalają dobrać optymalne, dla danych warunków rozwiązanie i oszacować ilość produktów i surowców otrzymywanych z konkretnego typoszeregu urządzeń. Przykład symulacji rozdziału odpadów dla jednej z analizowanych instalacji przedstawiono na rys.5. Wykorzystane w symulacjach wskaźniki sortowalności i czystości zostały wyznaczone na instalacji sortowania w Rybniku jak również na instalacji sortownia w Turku (Finlandia). Zostały one wyznaczone w oparciu o pracę rzeczywistych urządzeń, takich jak: przesiewacze bębnowe, rusztowe, rozdrabniacze, separatory metali magnetycznych, niemagnetycznych, separator powietrzny itp.. W wyniku przeprowadzonych symulacji rozdziału próbki opadów możliwe było określenie masowego wskaźnika wykorzystania odpadów dla każdego z typoszeregów. Wskaźnik ten pozwala na ocenę efektywności zakładu i prowadzonych procesów. Im wyższy wskaźnik tym mniejszy strumień odpadów trafia na składowisko i wyższe dochody z sprzedaży surowców i produktów generuje zakład. 8

Dla analizowanych w pracy ZZO otrzymano wskaźniki wykorzystania odpadów dla przyjętego na wejściu składu morfologicznego odpadów w zakresie od 21 83%. Najwyższy masowy wskaźnik wykorzystania odpadów (83%) mogą osiągnąć tylko duże nowoczesne i zintegrowane Zakłady Zagospodarowania Odpadów, które nastawione są jednocześnie na formowanie paliw, pozyskanie wartościowych surowców wtórnych jak również frakcji biologicznej i mineralnej z odpadów komunalnych. Rys.5. Bilans procesu przetwarzania odpadów dla wybranego typoszeregu urządzeń (symulacja rozdziału poszczególnych składników). Zastosowane na rys. oznaczenia: P.B. przesiewacz bębnowy, K.S.R. kabina sortowania ręcznego, R. rozdrabniacz, S.M.M. separator metali magnetycznych, S.M.N.- separator metali niemagnetycznych, S.P. separator powietrzny 9

4. Wnioski Przetwarzanie odpadów komunalnych wymaga budowy nowoczesnych zintegrowanych ZZO rozwiązujących w sposób kompleksowy problem gospodarki odpadami danego regionu. Głównym wyznacznikiem efektywności ZZO jest masowy wskaźnik wykorzystania odpadów, który przedstawia jego zdolność do maksymalnego przetworzenia masy odpadów w użyteczne i zbywalne surowce i produkty, a tym samym ogranicza strumień odpadów kierowanych na składowisko. Najwyższy masowy wskaźnik wykorzystania odpadów (~83%) mogą osiągnąć tylko duże nowoczesne i zintegrowane ZZO, które nastawione są jednocześnie na formowanie paliw, pozyskanie wartościowych surowców wtórnych jak również frakcji biologicznej i mineralnej z odpadów komunalnych. Literatura: [1] Wandrasz J.W., Wandrasz A. J.: Paliwa formowane, biopaliwa i paliwa z odpadów w procesach termicznych, Wyd.,,Seidel-Przywecki Sp. z o. o., Warszawa 2006 [2] Wandrasz J.W., Hryb W.:,,Rola i znaczenie instalacji sortowania w systemie gospodarki odpadami Czystsza Produkcja w Polsce, wyd. Simpress 6/2003, s. 18. [3] Wandrasz J.W., Hryb W.:,,Problemy segregacji odpadów w powiązaniu z potencjalnym wykorzystaniem uzyskanych produktów III Międzynarodowa Konferencja,, Stan Obecny i Perspektywy Rozwoju Zrównoważonego w Europie Środkowej i Wschodniej Białystok/Kleosin 12-13 grudzień 2005 [4] Wandrasz J. W.:,, Procesy współspalania węgla z paliwami PAKOM i UPAK w energetyce i ciepłownictwie w pracy Wandrasz J. W., Nadziakiewicz J.:,, Paliwa z odpadów Tom II, Gliwice 1999 [5] GUS [6] Hryb W.:,, Analiza optymalizacyjna procesów segregowania i sortowania odpadów Praca w trakcie realizacji doktorat w KTiUZO Politechniki Śląskiej. [7] Rysunek do założeń ostatecznej koncepcji ZZO i rekultywacji istniejącego wysypiska w Hajnówce, autorzy: Hryb W., Kabac J., Huryń R., opracowanie: Dec A., Dec P.; Konsultacja naukowa prof. dr hab. inż. Janusz W. Wandrasz, dr inż. S. Poskrobko; 10