Studia nad rozwojem Dolnego Śląska

URZĄD MARSZAŁKOWSKI WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO Identy kacja i delimitacja obszarów wzrostu i obszarów problemowych w województwie dolnośląskim (cz. 1) Studia nad rozwojem Dolnego Śląska nr 1 50 2012 ISSN 1508-7573 Wrocław, czerwiec 2012 www.umwd.dolnyslask.pl

URZĄD MARSZAŁKOWSKI WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO Studia nad rozwojem Dolnego Śląska nr 1 50 2012 Identyfikacja i delimitacja obszarów wzrostu i obszarów problemowych w województwie dolnośląskim (cz. 1) ISSN 1508-7573 Wrocław, czerwiec 2012 www.umwd.dolnyslask.pl

Studia nad rozwojem Dolnego Śląska są wydawane przez Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego. Skład i nadzór nad przygotowaniem redakcyjnym czasopisma: Wydział Koordynacji Polityki Regionalnej w Departamencie Rozwoju Regionalnego UMWD. Numer zawiera materiały będące częścią raportu pt. Identyfikacja i delimitacja obszarów wzrostu i obszarów problemowych w województwie dolnośląskim przygotowanego przez Urząd Statystyczny we Wrocławiu na zamówienie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Dolnośląskiego w ramach procesu aktualizacji Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego do roku 2020 Wrocław 2012 Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego ul. Wybrzeże Słowackiego 12-14 50-411 Wrocław Wersje elektroniczne Studiów nad rozwojem Dolnego Śląska są dostępne na stronie www.umwd.pl Skład, druk i oprawa Agencja Wydawnicza ARGI sc ul. Żegiestowska 11 50-542 Wrocław www.argi.pl

Szanowni Państwo! Skuteczne zarządzanie rozwojem Dolnego Śląska jest szczególnie istotne w obecnej sytuacji społecznogospodarczej Polski i Europy. Szanse rozwojowe, wynikające z przyszłej perspektywy finansowej Unii Europejskiej oraz aktualizacja Strategii Rozwoju Dolnego Śląska, wymagają precyzyjnego określenia wewnętrznych zasobów i konkurencyjności naszego regionu. W odpowiedzi na te potrzeby Urząd Statystyczny we Wrocławiu przygotował, na zamówienie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Dolnośląskiego, raport pt.: Identyfikacja i delimitacja obszarów wzrostu i obszarów problemowych w województwie dolnośląskim. Znajdą w nim Państwo analizy m.in.: potencjału demograficznego, kapitału intelektualnego i społecznego, spójności społecznej, potencjału gospodarczego i infrastruktury technicznej, środowiska naturalnego, innowacyjności i rynku pracy naszego regionu. Wnioski z przeprowadzonych badań ułatwią precyzyjny wybór kierunków działań publicznych na Dolnym Śląsku pod względem tematycznym i terytorialnym. Mam przyjemność zaprezentować Państwu pierwszy w tym roku numer Studiów nad rozwojem Dolnego Śląska, który zawiera analizę społecznej części potencjału województwa dolnośląskiego, zawartą w raporcie Urzędu Statystycznego. Warto się z nią zapoznać. Zapraszam do lektury. Rafał Jurkowlaniec Marszałek Województwa Dolnośląskiego WSTĘP 3

SPIS TREŚCI WSTĘP... 3 WPROWADZENIE... 5 I. METODOLOGIA BADANIA... 7 1. ZAKRES PRZEDMIOTOWY I PODMIOTOWY BADANIA. ŹRÓDŁA DANYCH... 9 2. ETAPY ANALIZY DANYCH... 11 II. ZRÓŻNICOWANIE WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO W RAMACH BADANYCH ZAKRESÓW TEMATYCZNYCH... 23 1. POTENCJAŁ DEMOGRAFICZNY / ZAGROŻENIA DEMOGRAFICZNE... 25 2. SPÓJNOŚĆ SPOŁECZNA / PROBLEMY SPOŁECZNE... 42 3. KAPITAŁ INTELEKTUALNY I SPOŁECZNY........ 74 SPIS TABEL..... 47 SPIS RYSUNKÓW... 47 4 SPIS TREŚCI

WPROWADZENIE Prezentowany raport przedstawia wyniki przeprowadzonych badań statystycznych Identyfikacja i delimitacja obszarów wzrostu i obszarów problemowych w województwie dolnośląskim, zrealizowanych na zamówienie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Dolnośląskiego zgodnie z umową o dzieło nr DG-P/271/12 z dnia 13 lutego 2012 r. Wykonanie niniejszego badania jest częścią działań podejmowanych przez województwo dolnośląskie w celu aktualizacji Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego do 2020 r. oraz planowania strategicznego Dolnego Śląska i wyznaczania obszarów strategicznej interwencji. Celem analizy jest określenie zróżnicowania stopnia rozwoju społeczno-gospodarczego powiatów województwa dolnośląskiego, przy identyfikacji jednostek zajmujących w rankingu najlepsze pozycje (relatywnie lepiej rozwinięte powiaty potencjalne obszary wzrostu) i zajmujących najsłabsze pozycje (jednostki peryferyjne potencjalne obszary problemowe) z zastosowaniem taksonomicznych miar rozwoju. Podstawą obliczenia taksonomicznych mierników rozwoju jest zaproponowany finalny zestaw wskaźników diagnostycznych, obliczonych na podstawie danych gromadzonych przez resort statystyki publicznej, powstały w wyniku przeprowadzonej obiektywnej weryfikacji znacznie obszerniejszego wstępnego zestawu wskaźników. Taksonomiczne mierniki rozwoju wskaźniki syntetyczne umożliwią określenie cech charakterystycznych wyróżnionych obszarów wzrostu i obszarów problemowych. Na potrzeby niniejszego raportu przyjęto, iż poziom rozwoju społeczno-gospodarczego powiatów zależy od potencjałów oraz barier rozwojowych występujących w zakresie sytuacji demograficznej (zagrożeń demograficznych), jakości środowiska naturalnego, wyposażenia jednostki w infrastrukturę techniczną. aktywności gospodarczej (potencjału gospodarczego), rozwoju innowacyjności, efektywnej działalności przedsiębiorstw, wprowadzania nowych rozwiązań, sytuacji na rynku pracy (adaptacyjności zasobu pracy), aktywności w życiu społecznym. Przez obszary wzrostu i obszary problemowe rozumie się wydzielone przestrzennie obszary administracyjne lub funkcjonalne, które cechują się specyficznym zestawem uwarunkowań i cech społecznych, gospodarczych lub środowiskowych, decydujących o występowaniu na ich terenie strukturalnych barier rozwoju lub trwałych (możliwych do aktywowania) endogenicznych potencjałów rozwojowych, do których może być adresowana odpowiednia interwencja publiczna Kolejnym celem analizy jest wskazanie dla danej jednostki terytorialnej powiatu mocnych i słabych stron (potencjałów rozwojowych i barier wzrostu) w ramach każdego wyróżnionego zakresu tematycznego na bazie obliczonych w ramach każdego zakresu tematycznego syntetycznych mierników rozwoju. Istotnym, końcowym etapem przeprowadzonej analizy wyróżnienia skupisk jednorodnych grup jednostek terytorialnych powiatów borykających się z określonymi trudnościami i barierami rozwojowymi, a także identyfikację i delimitację poszczególnych obszarów wzrostu tj. wyróżnienia skupisk jednorodnych grup jednostek terytorialnych powiatów wyróżniających się pozytywnie na tle pozostałych ze względu na swoją specyfikę. Raport składa się z uwag metodologicznych, obszernej części analitycznej oraz aneksu tabelarycznego zawierającego zestawienie wartości finalnych diagnostycznych wskaźników dla powiatów. WPROWADZENIE 5

W uwagach metodologicznych zaprezentowano przyjęte metody analizy danych, w szczególności tworzenia wskaźników syntetycznych, podziału powiatów na grupy oraz wyznaczania skupisk jednorodnych powiatów. Część analityczna została podzielona na rozdziały odpowiadające określonym zakresom tematycznym. W każdym z nich przedstawiono taksonomiczne miary rozwoju umożliwiające ranking powiatów ze względu na opisywany aspekt. Analizę zamyka przedstawienie wyników symulacji analizy skupień jednorodnych grup jednostek terytorialnych powiatów. Raport uzupełniono dwoma rozdziałami wprowadzającymi. W jednym przedstawiono sytuację społeczno-gospodarczą województwa dolnośląskiego na tle kraju i pozostałych województw. Drugi rozdział prezentuje województwo dolnośląskie na tle sąsiadujących regionów przygranicznych Niemiec i Czech.. 6 WPROWADZENIE

METODOLOGIA BADANIA

8 ZAKRES PRZEDMIOTOWY I PODMIOTOWY BADANIA. ŹRÓDŁA DANYCH

1 ZAKRES PRZEDMIOTOWY I PODMIOTOWY BADANIA. ŹRÓDŁA DANYCH Celem przeprowadzonej analizy jest identyfikacja i delimitacja obszarów wzrostu oraz obszarów problemowych w województwie dolnośląskim w ujęciu przestrzennym. Koncepcji obszarów problemowych jest wiele i różnorodne są kryteria ich identyfikacji i delimitacji 1. Mając na uwadze wyzwania rozwojowe kraju w perspektywie do 2030 r. 2, specyfikę endogenicznych potencjałów rozwoju społeczno-gospodarczego Dolnego Śląska, a także dostępność danych źródłowych w przekroju powiatowym, badaniem objęto następujące zakresy tematyczne: potencjał demograficzny/ zagrożenia demograficzne środowisko naturalne/ochrona środowiska potencjał infrastruktury technicznej potencjał gospodarczy/struktura gospodarki innowacyjność i efektywność przedsiębiorstw rynek pracy/ adaptacyjność zasobów pracy kapitał intelektualny i społeczny spójność społeczna/ problemy społeczne. W ramach każdego zakresu tematycznego wyróżniono aspekty (grupując wskaźniki), które umożliwiają bardziej szczegółowe scharakteryzowanie zróżnicowania wewnątrzwojewódzkiego pod względem badanego zakresu tematycznego, a ponadto są niezbędne ze względu na przyjętą metodologię (wyznaczanie wag). Taka analiza umożliwia, dla każdego aspektu danego zakresu tematycznego, wyznaczenie jednostek terytorialnych o dużym potencjale rozwojowym oraz jednostek borykających się z określonymi trudnościami i barierami rozwojowymi. Na potrzeby analizy przyjęto następującą definicję obszarów wzrostu i obszarów problemowych: Przez obszary wzrostu i obszary problemowe rozumie się wydzielone przestrzennie obszary administracyjne lub funkcjonalne, które cechują się specyficznym zestawem uwarunkowań i cech społecznych, gospodarczych lub środowiskowych, decydujących o występowaniu na ich terenie strukturalnych barier rozwoju lub trwałych (możliwych do aktywowania) endogenicznych potencjałów rozwojowych, do których może być adresowana odpowiednia interwencja publiczna. Koncepcja obszarów wzrostu i obszarów problemowych opiera się na powiązaniu ze sobą dwóch podstawowych elementów: 1. występowanie określonych barier i/lub potencjałów rozwojowych; 2. lokalizacja w przestrzeni. Zasadniczą wartością wynikającą z wyznaczenia obszarów wzrostu i obszarów problemowych powinno być lepsze zaadresowanie i poprawa efektywności interwencji publicznej prowadzonej w ramach polityki rozwoju regionu. Źródło: Urząd Marszałkowski, Wrocław 1 Por. m.in. Rakowska J., Wojewódzka-Wiewiórska A. Zróżnicowanie przestrzenne obszarów wiejskich w Polsce stan i perspektywy rozwoju w kontekście powiązań funkcjonalnych. Ekspertyza wykonana na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego. Warszawa, 2010, 2 Por. raporty: Polska 2030. Wyzwania rozwojowe, pod red. M.Boni, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa, 2011, Aktualizacja strategii rozwoju województw z uwzględnieniem uwarunkowań krajowych i unijnych. Przewodnik, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, 2011, Średniookresowa Strategia rozwoju Kraju - Strategia Rozwoju Kraju 2020,: Strategia innowacyjności i efektywności gospodarki, Strategia Rozwoju Kapitału ludzkiego, Strategia rozwoju kapitału społecznego, Identyfikacja i delimitacja obszarów problemowych i strategicznej interwencji w Polsce. Wnioski z analiz, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Instytut Badań Strukturalnych, Warszawa, 2009. METODOLOGIA BADANIA 9

Wyznaczenie obszarów wzrostu i obszarów problemowych ma na celu stworzenie warunków umożliwiających ukierunkowanie interwencji publicznej tematycznie i terytorialnie (geograficznie) za pomocą optymalnie dobranych narzędzi. Celami przeprowadzonej analizy są ponadto : określenie stopnia zróżnicowania rozwoju społeczno gospodarczego jednostek terytorialnych (mając na uwadze zaproponowane wskaźniki diagnostyczne charakteryzujące wyróżnione zakresy tematyczne) określenie dla danej jednostki terytorialnej poziomu rozwoju oraz syntetycznej pozycji jednostki na tle pozostałych; wyróżnienie jednostek zajmujących w rankingu najlepsze pozycje (relatywnie lepiej rozwinięte powiaty) i zajmujących najsłabsze pozycje (jednostki peryferyjne) dla każdego z przyjętych do badania ośmiu zakresów tematycznych przy zastosowaniu taksonomicznego miernika rozwoju wskazanie dla danej jednostki terytorialnej mocnych i słabych stron (potencjałów rozwojowych i barier wzrostu) identyfikacja i delimitacja poszczególnych obszarów problemowych, tj. wyróżnienie skupisk jednorodnych grup jednostek terytorialnych borykających się z określonymi trudnościami i barierami rozwojowymi, a także identyfikacja i delimitacja poszczególnych obszarów wzrostu, tj. wyróżnienia skupisk jednorodnych grup jednostek terytorialnych wyróżniających się pozytywnie na tle pozostałych ze względu na swoją specyfikę określenie cech charakterystycznych wyróżnionych obszarów wzrostu i obszarów problemowych. Wymienione zakresy tematyczne opisywane są za pomocą cech, których wartości liczbowe mają postać wskaźników, co umożliwia porównanie jednostek terytorialnych różnej wielkości. Wartości wskaźników dotyczą w zasadzie 2010 r., a jedynie w przypadku braku danych za 2010 r. najbardziej aktualnych. Podmiotem niniejszego badania są powiaty województwa dolnośląskiego (czwarty poziom Nomenklatury Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych NTS-4), zgodnie z podziałem terytorialnym określonym w ustawie z dnia 24 VII 1998 r. o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa (Dz. U. nr 96, poz. 603). Według stanu w dniu 31 XII 2010 r. w województwie dolnośląskim było 26 powiatów ziemskich oraz 3 powiaty grodzkie, tj. miasta na prawach powiatu: Jelenia Góra, Legnica i Wrocław. Źródłem danych empirycznych w analizie są informacje gromadzone przez resort statystyki publicznej (w tym głównie sprawozdawczość bieżąca) publikowane m.in. w rocznikach statystycznych, biuletynach, kwartalnikach oraz udostępniane na stronie internetowej GUS. Ponadto, skorzystano z danych pozastatycznych i dotyczyło to wskaźników istotnych z punktu widzenia przeprowadzonego badania, a nie zbieranych bezpośrednio przez statystykę (dane Wydziału Polityki Społecznej Dolnośląskiego Urzędu Wojewódzkiego, Okręgowej Komisji Egzaminacyjnej we Wrocławiu, Oddziału Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad we Wrocławiu, Dolnośląskiej Służby Dróg i Kolei, Zakładów Linii Kolejowych we Wrocławiu, Opolu i Wałbrzychu, Komendy Wojewódzkiej Policji we Wrocławiu). 10 ZAKRES PRZEDMIOTOWY I PODMIOTOWY BADANIA. ŹRÓDŁA DANYCH

2 ETAPY ANALIZY DANYCH Analiza zróżnicowania rozwoju społeczno-gospodarczego prowadzona jest poprzez: podanie wartości liczbowej każdej z cech (wskaźnika diagnostycznego) dla danego powiatu w wybranym momencie czasowym, co umożliwia szczegółową analizę w ramach każdego z badanych zakresów tematycznych syntetyzowanie informacji dostarczanych przez cechy zaliczone do jednego zakresu tematycznego i uzyskanie syntetycznej oceny powiatu na tle innych łączenie powiatów w grupy (skupienia) charakteryzujące się zbliżonymi wartościami wskaźników diagnostycznych. Wykres 1. Etapy delimitacji obszarów wzrostu oraz obszarów problemowych Źródło: Opracowanie własne. I Etap Dobór cech, które możliwie wyczerpująco i trafnie charakteryzowałyby analizowane zjawiska, wyróżnione zakresy tematyczne i aspekty potencjału rozwojowego jednostek terytorialnych powiatów. Zakres przedmiotowy przeprowadzonej analizy wynika głównie z merytorycznej ich ważności oraz dostępności danych statystycznych. Z tak dobranych cech statystycznych utworzono wstępny zestaw potencjalnych wskaźników diagno stycznych. METODOLOGIA BADANIA 11

Wstępny zestaw potencjalnych wskaźników diagnostycznych: Potencjał demograficzny/zagrożenia demograficzne Stan i rozmieszczenie ludności Gęstość zaludnienia (w osobach na km 2 ) Współczynnik przyrostu rzeczywistego (w ) Współczynnik urbanizacji (w %) Struktura ludności Udział dzieci w ogólnej liczbie ludności (w %) Współczynnik młodości demograficznej (w %) Współczynnik starości demograficznej Udział osób w wieku 50 lat i więcej w ogólnej liczbie osób w wieku produkcyjnym Obciążenie demograficzne osób w wieku produkcyjnym osobami w wieku poprodukcyjnym Ruch naturalny Współczynnik płodności kobiet Standaryzowany współczynnik zgonów Współczynnik przyrostu naturalnego Ruch wędrówkowy Współczynnik salda migracji (migracji netto) Współczynnik odpływu migracyjnego Mobilność przestrzenna - obrót migracji na 1000 ludności Środowisko naturalne/ochrona środowiska Zanieczyszczenia powietrza Emisja zanieczyszczeń powietrza z zakładów szczególnie uciążliwych - zanieczyszczenia gazowe na 1 km 2 (w tonach) Emisja zanieczyszczeń powietrza z zakładów szczególnie uciążliwych - zanieczyszczenia pyłowe na 100 km 2 (w tonach) Udział zanieczyszczeń pyłowych powietrza zatrzy manych lub zneutralizowa nych w urządzeniach do redukcji zanie czyszczeń w zakładach szczególnie uciążliwych w ogólnej wielkości wytworzonych zanieczyszczeń pyłowych (w %) Zanieczyszczenia wód powierzchniowych i gleb Odsetek nieoczyszczanych ścieków w ogólnej ilości ścieków wymagających oczyszczania (odprowa dzonych do wód lub do ziemi) w % Przepustowość dobowa komunalnych i przemysłowych oczysz czalni na 1000 ludności (w m 3 /dobę) Udział gruntów zdewasto wanych i zdegradowanych wyma gających rekultywacji w powierzchni gruntów ogółem Odpady uciążliwe dla środowiska Odpady wytworzone (z wyłączeniem odpadów komunalnych) w ciągu roku na 1 km 2 (w tonach) Odpady komunalne zmieszane (bez odpadów zebranych selektywnie) zebrane w ciągu roku na 1 mieszkańca (w kg) Walory środowiska przyrodniczego Udział obszarów prawnie chronionych w powierzchni ogółem (w %) Liczba mieszkańców miast na 1 ha parków, zieleńców i terenów zieleni osiedlowej ogólnodo stępnej 12 ETAPY ANALIZY DANYCH

Potencjał infrastruktury technicznej Infrastruktura wodociągowa Długość sieci rozdzielczej wodociągowej w km na 100 km 2 Udział ludności korzystającej z sieci rozdzielczej wodociągowej w ogólnej liczbie ludności (w %) Infrastruktura kanalizacyjna Długość sieci kanalizacyj nej w km na 100 km 2 Udział ludności korzystającej z sieci rozdzielczej kanalizacyjnej w ogólnej liczbie ludności (w %) Infrastruktura gazowa Długość czynnej sieci ga zowej w km na 100 km 2 Udział ludności korzystającej z sieci gazowej w ogólnej liczbie ludności (w %) Infrastruktura drogowa Długość dróg o nawierzchni twardej w km na 100 km 2 Odsetek dróg o nawierzchni twardej ulepszonej (w %) Infrastruktura kolejowa Długość linii kolejowych eksploatowanych w km na 100 km 2 Potencjał gospodarczy/struktura gospodarki Produkcja przemysłowa/produktywność pracy Produkcja sprzedana prze mysłu na 1 mieszkańca (ceny bieżące) w zł Produkcja sprzedana prze mysłu na 1 pracującego w przemyśle (w zł) Budownictwo Liczba oddanych mieszkań do użytkowania na 1000 ludności Udział gruntów przekaza nych inwestorom pod budownictwo mieszkaniowe w ogólnej powierzchni gruntów w zasobach gmin (w %) Produkcja sprzedana bu dowlano-montażowa na 1 mieszkańca (w zł) Produkcja sprzedana budowlano-montażowa na 1 pracującego w budownictwie (w zł) Nakłady inwestycyjne Nakłady inwestycyjne w przedsiębiorstwach na 1 mieszkańca (w zł) Kapitał zagraniczny Liczba spółek z kapitałem zagranicznym na 10 tys. mieszkańców Udział kapitału zagranicz nego w ogólnej wartości kapitału podstawowego spółek z takim kapitałem (w%) Wartość kapitału zagranicznego spółek na 10 tys. mieszkańców (w zł) Rolnictwo Udział podmiotów zareje strowanych w sektorze rolniczym w ogólnej liczbie zarejestrowanych podmiotów (w %) Udział użytków rolnych w powierzchni ogółem (w %) Sektor usług Liczba podmiotów gospodarki narodowej zarejestrowanych w rejestrze REGON w sekcjach: handel i naprawa pojazdów samochodowych; transport i gospodarka magazynowa; zakwaterowanie i gastronomia; informacja i komunikacja w w przeliczeniu na 1000 mieszkańców Udział spółek handlowych w ogólnej liczbie jednostek zarejestrowanych w rejestrze REGON (w %) Turystyka Wskaźnik gęstości bazy noclegowej METODOLOGIA BADANIA 13

Wskaźnik funkcji turystycznej Liczba turystów zagra nicznych korzystających z noclegów w obiektach turystycznych na 1000 ludności Wskaźnik poziomu rozwoju bazy noclegowej Stopień wykorzystania miejsc noclegowych w % Finanse jednostek samorządu terytorialnego Dochody jednostek samo rządu terytorialnego z tytułu udziału w podatkach dochodowych od osób praw nych i fizycznych na 1 mieszkańca (w zł) Udział wydatków mająt kowych inwestycyjnych jednostek samorządu te rytorialnego w wydatkach ogółem (w %) Otrzymane przez jednostki samorządu terytorialnego środki finansowe na programy i projekty UE w przeliczeniu na 1 mieszkańca (w zł) Innowacyjność i efektywność przedsiębiorstw Przedsiębiorstwa innowacyjne w przemyśle Udział jednostek innowa cyjnych w ogólnej liczbie przedsiębiorstw (w %) Nakłady na działalność innowacyjną w przemyśle przypada jące na innowacyjne przedsiębiorstwo, które poniosło nakłady (ceny bieżące; w tys. zł) Udział przychodów netto ze sprzedaży produktów nowych lub istotnie ulepszo nych wprowadzonych na rynek w latach 2008-2010 w przychodach netto ze sprzedaży ogółem (w %) Udział przedsiębiorstw przemysłowych wykorzystujących komputery (duże, minikomputery, mikrokomputery) do sterowania i regulacji procesami technologicznymi w przedsiębiorstwach ogółem (w %) Efektywność przedsiębiorstw (nie inansowych) Odsetek przedsiębiorstw wykazujących zysk netto (w %) Wskaźnik rentowności obrotu netto (w %) Przychody netto ze sprze daży produktów, towarów i materiałów na 1 przedsiębiorstwo (w tys. zł) Wskaźnik poziomu kosztów z całokształtu działalności Rynek pracy/adaptacyjność zasobów pracy Rynek pracy - zatrudnienie Liczba pracujących na 100 osób w wieku 15 lat i więcej Udział pracujących w wieku 50 lat i więcej w ogólnej liczbie pracujących Praca w warunkach zagrożenia Udział zatrudnionych w warunkach zagrożenia na 100 osób pracujących Liczba poszkodowanych w wypadkach przy pracy na 1000 osób pracujących Rynek pracy zasoby rejestrowanego bezrobocia Stopa rejestrowanego bez robocia Udział zarejestrowanych bezrobotnych absolwentów w ogólnej liczbie bezrobotnych Udział zarejestrowanych bezrobotnych poprzednio pracujących w ogólnej liczbie bezrobotnych Płynność rynku pracy Wskaźnik płynności rynku pracy 14 ETAPY ANALIZY DANYCH

Saldo bezrobocia na 100 nowo zarejestrowanych bezrobotnych Przeciętna liczba nowo zarejestrowanych bezrobot nych przypadająca na 1 ofertę pracy zgłoszoną w ciągu roku Efektywność systemu pośrednictwa pracy i aktywizacji zawodowej Liczba bezrobotnych uczestniczących w szkoleniach w zakresie aktywnego poszukiwania pracy oraz zajęciach aktywizacyjnych w przeliczeniu na 100 wyrejestrowa nych bezrobotnych Odsetek bezrobotnych, którzy podjęli pracę w trakcie lub po ukończeniu stażu albo programu przygotowania zawodowego w ogólnej liczbie bezro botnych, którzy ukończyli staż albo program przygotowania zawodowego w (%) Liczba bezrobotnych, którzy po skorzystaniu z aktywnych form pomocy bezrobotnych zarejestrowali się po raz kolejny w przeliczeniu na 100 bezrobotnych nowo zarejestrowanych Wynagrodzenia Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto (w zł) Wskaźnik zróżnicowania decylowego przeciętnych wynagrodzeń brutto Kapitał intelektualny i społeczny Kwali ikacje siły roboczej Odsetek pracujących z wykształceniem wyższym ze stopniem naukowym co naj mniej doktora, z tytułem magistra, lekarza lub równo rzędnym w liczbie pracujących ogółem (w %) Odsetek przedstawicieli władz publicznych, wyższych urzędników i kierowników oraz specjalistów w ogólnej liczbie pracujących (w %) Efektywność kształcenia (na podstawie danych Okręgowej Komisji Egzaminacyjnej) Średnie wyniki egzaminu gimnazjalnego (część humanistyczna; w pkt.) Średnie wyniki egzaminu gimnazjalnego (część matematyczno-przyrodnicza; w pkt.) Zdawalność matur w liceach ogólnokształcących udział uczniów, którzy nie zdali egzaminu maturalnego (w %) Zdawalność matur w liceach profilowanych udział uczniów, którzy nie zdali egzaminu maturalnego (w %) Nauka języków obcych Liczba uczniów szkół podstawowych dla dzieci i młodzieży (bez szkół specjalnych) uczących się języka obcego jako przedmiotu dodatkowego na 100 uczniów Liczba uczniów szkół gimnazjalnych dla dzieci i młodzieży (bez szkół specjalnych) uczących się języka obcego jako przedmiotu dodatkowego na 100 uczniów Kapitał społeczny społeczeństwo obywatelskie Liczba zarejestrowanych fundacji, stowarzyszeń i organizacji społecznych na 1000 mieszkańców Frekwencja w wyborach samorządowych 2010 (w %) Kondycja zdrowotna społeczeństwa Liczba chorych dzieci i młodzieży pozostających pod opieką lekarza POZ na 1000 dzieci i młodzieży Leczeni w poradniach zdrowia psychicznego na 10 tys. ludności Współczynnik umieralno ści okołoporodowej (w %) Liczba zgonów, których przyczyną były nowo twory na 100 tys. ludności Liczba zgonów, których przyczyną były choroby układu krążenia na 100 tys. ludności Różnica wartości wskaź nika natężenia umieralno ści z powodu nowotworów lub chorób układu krąże nia w roku badanym i roku wcześniejszym METODOLOGIA BADANIA 15

Spójność społeczna/problemy społeczne Osoby w trudnej sytuacji na rynku pracy Liczba zarejestrowanych bezrobotnych w wieku 24 lat i mniej na 100 osób w wieku 18-24 lata Udział bezrobotnych bez kwalifikacji zawodowych w ogólnej liczbie bezrobotnych (w %) Udział bezrobotnych pozo stających bez pracy powyżej 24 miesięcy w ogólnej liczbie bezrobotnych/liczba długotrwale bezrobotnych na 1000 osób w wieku produkcyjnym (w %) Liczba długotrwale bezrobotnych na 1000 osób w wieku produkcyjnym Trudne warunki mieszkaniowe Liczba rodzin objętych pomocą społeczną z powodu bezdomności na 10 tys. mieszkańców Udział mieszkań bez ła zienki w ogólnej liczbie mieszkań (w %) Zagrożenie ubóstwem materialnym Udział pracujących otrzy mujących przeciętne mie sięczne wynagrodzenie brutto poniżej 50% prze ciętnego miesięcznego wy nagrodzenia brutto w województwie Wysokość zaległości w opłatach za mieszkanie w zasobach gminnych na 1 mieszkanie zalegające z opłatami (w zł) Liczba rodzin objętych pomocą społeczną z powodu ubóstwa na 10 tys. mieszkańców Bezpieczeństwo publiczne Liczba przestępstw stwier dzonych w zakończonych postępo waniach przygotowaw czych na 1000 ludności Udział przestępstw o charakterze kryminalnym w ogólnej liczbie przestępstw stwier dzonych w zakończonych postępo waniach przygotowaw czych (w %) Ofiary śmiertelne wypad ków drogowych na 100 tys. ludności Alkoholizm, narkomania, przemoc w rodzinie Liczba rodzin objętych pomocą społeczną z powodu alkoholizmu na 10 tys. mieszkańców Liczba rodzin objętych pomocą społeczną z powodu narkomanii na 10 tys. mieszkańców Liczba rodzin objętych pomocą społeczną z powodu przemocy w rodzinie na 10 tys. mieszkańców Dostęp do usług publicznych Liczba położnych na 10 tys. kobiet w wieku 15-49 lat Liczba lekarzy specjalistów na 10 tys. mieszkańców Przeciętna liczba porad lekarskich na 1 mieszkańca Liczba dzieci przebywających (w ciągu roku) w żłobkach na 100 dzieci w wieku 0-3 lat Liczba dzieci w przedszkolach na 100 dzieci w wieku 3-5 lat Liczba szkół średnich na 1000 ludności w wieku 16-18 lat Liczba seansów w kinach na 1000 ludności Niepełnosprawność Liczba ofert pracy na 100 zarejestrowanych niepeł nosprawnych bezrobot nych Liczba rodzin objętych pomocą społeczną z powodu niepełnosprawności na 10 tys. ludności W analizie szczególnie zwrócono uwagę na wskaźniki przyjmujące ekstremalne wartości, a więc takie, które świadczą o wyjątkowo korzystnej sytuacji (potencjał rozwojowy) albo przeciwnie wyjątkowo niekorzystnej sytuacji (bariery wzrostu). Klasyczną miarą charakteryzującą empiryczny obszar zmienności badanego wskaźnika, np. zróżnicowania przestrzennego w przekroju powiatowym jest rozstęp, czyli różnica między wartością maksymalną a minimalną, tj. dla danego roku t 16 ETAPY ANALIZY DANYCH

t t t R xmax xmin, gdzie t t x max, x min, oznaczają ekstremalną (odpowiednio maksymalną, minimalną) wartość wskaźnika w powiatach w roku t. Z uwagi na fakt, iż rozstęp nie daje informacji o zróżnicowaniu poszczególnych war tości cechy w zbiorowości, skorzystano z współczynnika zmienności, V S t który oznacza, jaki procent przeciętnej wartości danej cechy stanowi jej przeciętne zróżnicowanie. Uwzględniając niejednorodność powiatów pod t względem liczby ludności, powierzchni, dla badanego okresu t, współczynnik zmienności V S obliczono jako iloraz odchylenia standardowego s t t i wartości ważonej średniej arytmetycznej wskaźnika x (równego przeciętnej wartości wskaźnika w województwie), na podstawie wzoru: t t s V. S 100 % t x t Dla każdego i-tego powiatu (i=1, 2,.29) i badanego roku t ważoną średnią arytmetyczną x z wagami w oraz odchylenie standardowe s t przedstawić można w postaci: x t i t i t x woj t w i x t n i 1 w t i x t i x t woj, s t, gdzie wartość wskaźnika w i-tym powiecie w roku t, przeciętna wartość wskaźnika w województwie w roku t, waga dla i-tego powiatu w roku t, która równa się udziałowi liczby osób danej kategorii (ew. powierzchni) w ogólnej liczbie osób danej kategorii (ew. w ogólnej powierzchni) w województwie. II. Etap Utworzenie finalnego zestawu wskaźników diagno stycznych. Ze zbioru potencjalnych wskaźników diagnostycznych, wykorzystując klasyczny współ czynnik zmienności oparty na odchyleniu standardowym V s, dokonano eliminacji cech cha rakteryzujących się niskim zróżnicowaniem. Przyjęto, że zbyt słabymi właściwościami diagno stycznymi odznaczają się cechy, dla których współczynnik zmienności jest mniejszy od wartości progowej wynoszącej 10%. Kolejnym kryterium doboru cech do analizy było ich słabe skorelowanie. W niniejszej analizie przyjęto arbitralnie 3 w przekroju powiatowym progowy poziom współczynnika korelacji równy 0,7. Zatem, dla każdego wyróżnionego aspektu badawczego obliczono współczynniki korelacji wszystkich par potencjalnych zmiennych i wybrano taki zestaw zmiennych, dla których współczynniki korelacji przyjmowały wartości niższe od przyjętej wartości progowej. W wyniku przeprowadzonej procedury eliminacji wskaźników nieistotnych, tj. takich dla których współczynnik zmienności był mniejszy niż 10% i/lub współczynnik korelacji był większy niż 0,7, otrzymano finalny zestaw wskaźników diagno stycznych, który jest bazą dalszej analizy, tj. obliczenia dla każdego zakresu tematycznego syntetycznego miernika rozwoju, a na jego podstawie dokonanie delimitacji obszarów. W analizie zaprezentowano w ośmiu tablicach wartości dla typu cech. n i 1 w t i ( x t i x) 2 III. Etap Konstrukcja miernika syntetycznego 1. Określenie charakteru przyjętych do badania cech diagnostycz nych podział cech na stymulanty oraz destymulanty. Pod pojęciem stymulant rozumie się cechy, których wysokie war- 3 W analizach statystycznych zwykle przyjmuje się, że wartość współczynnika korelacji Pearsona z przedziału [0,7; 0,9) świadczy o znaczącej zależności korelacyjnej między zmiennymi. METODOLOGIA BADANIA 17

tości wskazują na wysoki poziom rozwoju społeczno-gospodarczego, świadczą o wysokich potencjałach rozwojowych, istotnych przewagach konkurencyjnych. Destymulantami są cechy, których wysokie wartości mogą hamować rozwój społeczno-gospodarczy, świadczą o występowaniu barier rozwojowych. Pożądane są, zatem niskie wartości tych cech. Wstępny zestaw wskaźników diagnostycznych wraz z określeniem charakteru wskaźnika (S stymulanta, D destymulanta) jego definicji z krótkim uzasadnieniem wyboru przedstawiono w rozdziałach 3.1 3.8. 2. Normalizacja cech wskaźników diagnostycznych Dla każdego z przyjętych do badania zakresu tematycznego oraz dla każdego powiatu, na podstawie finalnego zestawu cech wskaźników diagnostycznych - dokonano normalizacji cech. Wymaga ona znajomości wartości ekstremalnych (minimum i maksimum) poszczególnych cech i stosuje się ją w celu: sprowadzenia wartości poszczególnych wskaźników do wzajemnej porównywalności, co oznacza w praktyce ujednolicenie różnorodnych jednostek miary poszczególnych wskaźników oraz ujednolicenie rzędów wielkości wskaźników, ujednolicenia charakteru zmiennych (przekształcenia wszystkich zmiennych do postaci stymulant), sprowadzenia ujemnych wartości poszczególnych wskaźników do wartości dodatnich, zastąpienia zróżnicowanych zakresów zmienności wskaźników zakresem ujednoliconym (np. przedziałem [0, 1]). W przypadku cech o charakterze stymulant zastosowano przekształcenie według wzoru: t t xij min{ x } t ij Z, i, j t t max{ xij } min{ xij } a w przypadku cech o charakterze destymulant według wzoru: Z max{ x gdzie: t x ij wartość j-tego wskaźnika diagnostycznego (j = 1,, n; n liczba wskaźników) dla i-tego powiatu (i = 1,, 29) w okresie t, min{ x t minimalna wartość j-tego wskaźnika w powiatach w okresie t, ij } max{ x t } maksymalna wartość j-tego wskaźnika w powiatach w okresie t. ij t W wyniku normalizacji otrzymano wskaźniki, Z i które przyjmują wartości z przedziału [0,1],, j przy czym wartość 1 otrzymuje jednostka (powiat), dla której cecha przyjmuje wartość maksymalną, natomiast wartość 0 - jednostka (powiat), dla której cecha przyjmuje wartość minimalną. 3. W ramach każdego wyróżnionego zakresu tematycznego przypisanie unormowanym wskaźnikom diagnostycznym wag, określającym skalę ważności poszczególnych wskaźników danego aspektu. Wagi wskaźników zależą od wagi przypisanej wyróżnionym aspektom w ramach poszczególnych zakresów tematycznych i wagi przypisanej wskaźnikom w ramach aspektów. Z uwagi na wiele polemik dotyczących metod formalno-statystycznych określania wag dla zmiennych diagnostycznych przypisano jednakowe znaczenie każdemu aspektowi (niezależnie od liczby zmiennych charakteryzujących poszczególne aspekty) 1/m k oraz jednakowe znaczenie każdej zmiennej w ramach poszczególnych aspektów 1/n mk, czyli dla j-tego wskaźnika diagnostycznego w k-tym zakresie waga ma postać: } t t t ij ij i, j t t max{ xij } min{ xij x, } 18 ETAPY ANALIZY DANYCH

w jk m k 1 n, gdzie m k liczba wyróżnionych aspektów w ramach danego zakresu tematycznego, k = 1,, 8 (1 potencjał demograficzny/ zagrożenia demograficzne, 2 środowisko naturalne/ ochrona środowiska, 3 potencjał infrastruktury technicznej, 4 potencjał gospodar czy/ struktura gospodarki, 5 innowacyjność i efektywność działalności przed-się biorstw,6 rynek pracy/adaptacyjność zasobów pracy, 7 kapitał intelektualny i spo łeczny, 8 spójność społeczna/problemy społeczne), n mk liczba wskaźników diagnostycznych w m-tym aspekcie i k-tym zakresie. MS t ik m 4. Obliczenie miernika syntetycznego dla każdego i-tego powiatu w ramach każdego k-tego zakresu tematycznego według wzoru: Dodatkowo, zgodnie z powyższą metodologią w ramach k-tego zakresu tematycznego dla każdego m k-tego aspektu policzono cząstkowe mierniki syntetyczne i-tego powiatu, przypisując jednakowe znaczenie każdej cesze, tj. wagę równą 1/n mk. Cząstkowy miernik syntetyczny ma postać: nmk t 1 t MSim Z k ijmk j 1 nmk t Mierniki syntetyczne dla poszczególnych k tych zakresów tematycznych MS ik oraz mierniki t cząstkowe MS imk dla każdego m k-tego aspektu przyjmują wartości z przedziału [0, 1]. Ogólnie, im wyższa wartość miernika taksonomicznego, tym dany powiat charakteryzuje się wyższym poziomem badanego zjawiska. 5. Podział jednostek terytorialnych (powiatów) na podstawie poziomu wartości miernika syntetycznego na 4 grupy. Wykorzystano do tego metodę trzech średnich 4. Punktem wyjścia tej metody klasyfikacji jest zbiór powiatów uporządkowanych według malejących wartości mierników rozwoju, dla których policzono średnią arytmetyczną MS. Dla powiatów, w których mierniki rozwoju były większe niż obliczona średnia MS, policzono kolejną średnią MS 1. Podobnie dla powiatów dla których mierniki rozwoju były mniejsze niż średnia MS z wszystkich, policzono średnią MS 2. Zbiór powiatów został podzielony na 4 rozłączne grupy: I grupa (wysoki poziom powiaty wysoko rozwinięte) miernik MS i > MS 1, II grupa (średni poziom) miernik MS i w przedziale MS < MS MS, i 1 III grupa (niski poziom) miernik MS i w przedziale MS 1 < MS i MS, IV grupa (bardzo niski poziom) miernik MS i MS 2, gdzie: MS średnia arytmetyczna miernika, MS wartość miernika dla i-tego powiatu. i Ponadto, wyróżniono w grupie I jednostki plasujące się w rankingu na pierwszych trzech miejscach obszary wzrostu oraz jednostki zajmujące w grupie IV ostatnie 3 miejsca, czyli przyjmujące najniższe wartości wskaźników, które nazywamy obszarami problemowymi. W przypadku gdy grupa I lub IV zawierała mniej niż trzy elementy (powiaty) wówczas odpowiednio obszar wzrostu/obszar problemowy zawierał wszystkie elementy danej grupy, tj. 1 lub 2 powiaty. k mk n mk j 1 w jk Z t ijk t MS imk 4 Por. min. E. Nowak, Metody taksonomiczne w klasyfikacji obiektów gospodarczych, PWE, Warszawa, 1999, s. 92-94. METODOLOGIA BADANIA 19

IV. Etap Delimitacja wyznaczenie skupisk jednorodnych powiatów, charakteryzujących się zbliżonym poziomem wskaźników diagnostycznych (unormowanych) pod względem analizowanych zakresów tematycznych analiza skupień (metoda K-średnich). Podstawą zgrupowania powiatów w skupienia rozłączne obszary O 1, O K (takie, aby każdy powiat był jednoznacznie przypisany tylko do jednego skupienia O K ) i otrzymania typologii tych obszarów, stanowiły obliczone dla każdego aspektu w ramach zakresów tematycznego cząstkowe mierniki syntetyczne ( MS im t i odległości d ij między każdą parą powiatów (i-tego, j-tego), w szczególności powiatów należących do różnych skupień: t d ij 41 m 1 ( MS gdzie m łączna liczba aspektów; m = 1,, 41 (1 stan i rozmieszczenie ludności, 2 struktura ludności,, 40 ograniczony dostęp do usług publicznych, 41 niepełnosprawność) Ponadto, w ramach każdego K-tego skupienia (O K ) zostały obliczone odległości d io między każdym i K - tym powiatem z tego skupienia a środkiem ciężkości skupienia, opisanym średnimi wartościami cząstkowych mierników syntetycznych: t im MS t jm 2 ) t d io 41 m 1 ( MS t im MS t m 2 ) gdzie MS t m n i 1 n k liczba powiatów w K-tym skupieniu. Dobór powiatów do odpowiednich skupień opiera się na minimalizacji łącznej sumy kwadratów odległości powiatów do środków ciężkości odpowiednich K-skupień: Ogólnie, przy pomocy metody K-średnich 5 w ramach analizy zostało utworzonych K skupień powiatów k K n k 1 i 1 K rozłącznych obszarów 6, w możliwie największym stopniu różniących się od siebie (badając dla każdego skupienia średnie unormowanych cząstkowych mierników syntetycznych MS im t oraz maksymalizując zmienności między skupieniami) oraz możliwie homogenicznych wewnętrznie, tj. w każdym skupieniu w możliwie największym stopniu podobnych (poprzez minimalizację zmienności wewnątrz skupień na podstawie odległości każdego miernika z danego skupienia do wyznaczonej średniej). Zgodnie z przyjętą metodą, powiaty w każdym wyróżnionym skupieniu tworzącym charakterystyczny obszar, są jednocześnie: w możliwie największym stopniu do siebie podobne pod względem wybranych zakresów tematycznych i aspektów w ramach zakresów, maksymalnie różne od pozostałych skupień. K ( d 1 n t io K ) MS 2. t im, 5 Por.m.in. Ekonometria. Metody i analiza problemów ekonomicznych, pod red. K. Jajugi, Wyd. AE Wrocław 1998 s. 33, J. Dziechciarz, Ekonometria metody, przykłady, zadania, PWE, Wrocław 2003, s. 275 oraz podręcznik elektroniczny programu Statistica. 6 Liczba obszarów zostanie ostatecznie ustalona po przeprowadzeniu symulacji na danych empirycznych. 20 ETAPY ANALIZY DANYCH

Otrzymano więc typologię dolnośląskich powiatów składającą się z K skupień obszarów, która jest odzwierciedleniem zróżnicowania regionalnego międzypowiatowego województwa. Typologię podzielono dodatkowo na dwie kategorie: obszary relatywnie lepiej rozwinięte, dla których priorytetem powinien być przede wszystkim rozwój o charakterze polaryzacyjnym, tereny peryferyjne pod względem ekonomicznym oraz przestrzennym, dla których optymalną ścieżką rozwoju wydaje się być rozwój dyfuzyjny oparty na realizacji wewnętrznych potencjałów oraz absorpcji rezultatów wzrostu wypracowanych w ramach względnie silniejszych ośrodków rozwojowych. Analizę statystyczną obszarów wzrostu i obszarów problemowych w układzie powiatowym poprzedzono dodatkowo diagnozą sytuacji społeczno-gospodarczej województwa dolnośląskiego na tle kraju i pozostałych województw, w tym w szczególności województw sąsiadujących. Ponadto, w wybranych aspektach tematycznych rozwoju społeczno-gospodarczego zaprezentowano województwo dolnośląskie na tle sąsiadujących regionów przygranicznych. METODOLOGIA BADANIA 21

ZRÓŻNICOWANIE WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO W RAMACH BADANYCH ZAKRESÓW TEMATYCZNYCH

24 ETAPY ANALIZY DANYCH

1 POTENCJAŁ DEMOGRAFICZNY / ZAGROŻENIA DEMOGRAFICZNE W niniejszym raporcie potencjał demograficzny przedstawiono za pomocą wybranych cech demograficznych charakteryzujących stan i rozmieszczenie ludności, strukturę ludności, ruch naturalny oraz ruch wędrówkowy. Szczególnie uwypuklono te wskaźniki, które mogą wskazać na zróżnicowanie przemian demograficznych w poszczególnych powiatach, a także mogą służyć do identyfikacji negatywnych zjawisk (zagrożeń demograficznych). W układzie przestrzennym umożliwiają one: monitorowanie procesów demograficznych wpływających na sytuację społeczno-ekonomiczną województwa, co pozwala na dostosowanie polityki społecznej (w tym określenie odpowiedniego poziomu infrastruktury społecznej) do skutków zachodzących zmian i przeciwdziałanie niekorzystnym zjawiskom, określenie stopnia zróżnicowania rozwoju demograficznego powiatów, pod względem wartości wyróżnionych grup wskaźników charakteryzujących stan liczebny i rozmieszczenie ludności, strukturę ludności, ruch naturalny i ruch migracyjny, identyfikację obszarów wyróżniających się najlepszą sytuacją pod względem potencjału demograficznego oraz obszarów, w których miejsce mają niekorzystne dla rozwoju społeczno--gospodarczego procesy depopulacyjne (ubytek liczby ludności), utrzymująca się w czasie nadwyżka zgonów nad urodzeniami żywymi, odpływ migracyjny, starzenie się społeczeństwa, w tym starzenie się potencjalnych zasobów siły roboczej. Tabela 1.1. Potencjał demograficzny/zagrożenia demograficzne wstępny zestaw potencjalnych wskaźników diagnostycznych Grupy wskaźników Definicja wskaźnika 1.1. Stan i rozmieszczenie ludności 1.1.1. Gęstość zaludnienia Liczba mieszkańców przypadająca na 1 km 2 powierzchni (we dług faktycznego miejsca za mieszkania, stan w dniu 31 XII). 1.1.2. Współczynnik przyrostu rzeczywistego (w ) 1.1.3. Współczynnik urbani zacji (w %) 1.2 Struktura ludności 1.2.1. Udział dzieci w ogólnej liczbie ludności Wyrażona w promilach zmiana liczby ludności w ciągu roku (tj. różnica między dwoma stanami ludności na początek i koniec badanego roku w porównaniu do stanu na początku roku). Udział ludności miejskiej w ludności ogółem (według faktycznego miejsca zamieszkania, stan w dniu 31 XII). Udział dzieci w wieku 0-14 lat w ogólnej liczbie ludności (we dług faktycznego miejsca za mieszkania, stan w dniu 31 XII). Charakter wskaźnika S S S S Uzasadnienie wyboru wskaźnika Jedna z najczęściej stosowanych w badaniach demograficznych charakterystyk rozmieszczenia ludności. Umożliwia określenie rocznego tempa wzrostu/ ubytku ludności oraz monitorowanie procesów depopula cyjnych. Im większy stopień urbanizacji tym większe możliwości rozwoju dzia łalności usługowej. Zróżnicowane regionalne ze wzglę du na stopień urbanizacji i zwią zany z nią poziom koncentracji ludności na obszarach miejskich jest jedną z przyczyn nierówno miernego roz mieszczenia ludności. Wskaźnik ten umożliwia monitorowanie rozwoju liczebnego mieszkańców miast. Charakteryzuje teraźniejszy i przyszłościowy potencjał demograficzny - młodość społeczeństwa. ZRÓŻNICOWANIE WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO W RAMACH BADANYCH ZAKRESÓW TEMATYCZNYCH 25

Grupy wskaźników 1.2.2. Współczynnik młodo ści demograficznej 1.2.3. Współczynnik starości demograficznej 1.2.4. Udział osób w wieku 50 lat i więcej w ogólnej liczbie osób w wieku pro dukcyjnym 1.2.5. Obciążenie demograficzne osób w wieku produkcyjnym osobami w wieku poprodukcyj-nym 1.3. Ruch naturalny. Reprodukcja ludności 1.3.1. Współczynnik płodno ści kobiet 1.3.2. Standaryzowany współ czynnik zgonów 1.3.3. Współczynnik przyrostu naturalnego 1.4. Ruch wędrówkowy 1.4.1. Współczynnik salda migracji (migracji netto) Definicja wskaźnika Liczba dzieci w wieku 0-14 lat przypadająca na 100 osób w wieku 65 lat i więcej (we dług faktycznego miejsca za miesz kania, stan w dniu 31 XII). Udział osób w wieku 65 lat i więcej w ogólnej liczbie (we dług faktycznego miejsca za mieszkania, stan w dniu 31 XII). W ogólnej liczbie osób w wieku produkcyjnym (męż czyźni w wieku 18-64 lata i kobiety w wieku 18-59 lat) udział osób wieku 50 lat i więcej, czyli kobiet w wieku 50-59 lat i mężczyzn w wieku 50-64 lata (według faktycznego miejsca zamieszkania, stan w dniu 31 XII). Liczba osób w wieku popro dukcyjnym (tj. mężczyźni w wieku 65 lat i więcej oraz kobiety w wieku 60 lat i więcej) przypadająca na 100 osób w wieku produkcyjnym (według faktycznego miejsca zamiesz kania, stan w dniu 31 XII). Liczba urodzeń żywych w badanym okresie przy pa dająca na 1000 kobiet w wieku rozrodczym, tj. w wieku 15-49 lat (według stałego miejsca zamieszkania matki, stan w dniu 30 VI). Oznacza, w przeliczeniu na 1000 ludności liczbę zgonów, które wystąpiłyby w danej populacji, gdyby struktura wieku była taka sama, jak struktura wieku populacji wzorcowej przyjętej do bada nia (dla województwa ogó łem) przy przy jęciu cząstko wych współ czyn ników zgo nów badanej popula cji (stan na 30 VI, według stałego miejsca za meldowania). Wielkość przyrostu naturalnego (tj. różnicy między liczbą urodzeń żywych a liczbą zgo nów w da nym roku) do liczby ludności (stan na 30 VI według stałego miej sca zamel dowania) w przeli czeniu na 1000 ludności. Iloraz salda migracji na pobyt stały w ciągu roku do liczby ludności zameldowanej na pobyt stały w dniu 30 VI da nego roku w przeliczeniu na 1000 mieszkańców.saldo migracji jest to różnica (ujemna lub dodatnia) pomiędzy napływem (zameldowaniami) i odpływem (wy meldowaniami z pobytu stałego) ludności. Charakter wskaźnika S D D D S D S S Uzasadnienie wyboru wskaźnika Charakteryzuje teraźniejszy i przyszłościowy potencjał demograficzny - młodość społeczeństwa. Dysproporcje w udziałach dzieci (w wieku 0-14 lat) i osób starszych (w wieku 65 lat i więcej) warunkują tempo zmian ludności oraz kształtowanie się przy szłościowych trendów płodno ści i umieralności. Charakteryzuje przyszłościowy potencjał demograficzny - starze nie się społeczeństwa w wyniku wzrostu udziału osób starszych. Starzenie się ludności wpływa w istotnym stopniu na rynek pracy, wydajność i wzrost gospo darczy, a także na ochronę so cjalną i finanse publiczne. Prezentuje strukturę populacji osób charakteryzujących się zdol nością do pracy, tj. potencjalnych zasobów siły roboczej zasilających rynek pracy. W szczególności wskazuje na zjawisko starzenia się zasobów pracy. Wskazuje na dysproporcję w udziałach ludności w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym. Stopniowe zwiększanie się warto ści tego współczynnika świadczy również o starzeniu się społeczeństwa oraz o zwiększonym obciążeniu demograficznym potencjalnych zasobów siły roboczej osobami, które mogą zasilać za soby biernych zawodowo. Płodność kobiet jest jednym z ważniejszych czynników warunkujących przebieg procesu repro-dukcji ludności, możliwości wzrostu liczby ludności. Charakterystyka natężenia umieralności uwzględniająca różnice w strukturze wiekowej ludności. Charakteryzuje możliwości wzro stu liczby ludności związane z natu ralną, biologiczną reproduk cją lud ności i jest wynikiem kształtowania się charakterystyk natężenia urodzeń i zgonów. Migracje ludności obok przyrostu naturalnego są czynnikiem kształtującym stan liczebny ludności.w szczególności, dodatnie saldo migracji netto może świadczyć o atrakcyjności danej jednostki terytorialnej, szerokim dostępie do rozmaitych usług oraz rozwiniętej infrastrukturze społecznej, dobrej sytuacji na rynku pracy. Umożliwia identyfikację obszarów wyludniających się. 26 POTENCJAŁ DEMOGRAFICZNY / ZAGROŻENIA DEMOGRAFICZNE

Grupy wskaźników 1.4.2. Współczynnik odpływu migracyjnego 1.4.3. Mobilność przestrzenna obrót migracji na 1000 ludności Definicja wskaźnika Współczynnik odpływu mi gracyjnego liczba ludności opuszczająca daną jednostkę administracyjną powiat (wymeldowania z pobytu stałego do innej jednostki w kraju lub za granicę) przypadająca na 1000 osób według stałego miejsca zamieszkania (stan w dniu 30 VI). Suma wszystkich osób migrujących napływ i od pływ mi gracyjny łącznie w przelicze niu na 1000 ludno ści (według stałego miejsca, stan w dniu 30 VI). Charakter wskaźnika D S Uzasadnienie wyboru wskaźnika Wzrost odpływu ludności może świadczyć o pogorszeniu się wa runków życia. Elastyczny rynek pracy wymaga mobilności przestrzennej gotowości i możliwości podejmowania pracy poza miejscem zamieszka nia. Obrót migracji wewnętrznych (ru chliwość ludności) może świadczyć o przestrzennej mobilności. W wyniku przeprowadzenia procedury doboru wskaźników ze wstępnego zestawu potencjalnych wskaźników diagnostycznych, wyeliminowano zmienne: charakteryzujące się małym zróżnicowaniem (wykorzystując klasyczny współczynnik zmienności oparty na odchyleniu standardowym), tj.: udział osób w wieku 50 lat i więcej w ogólnej liczbie osób w wieku produkcyjnym, współczynnik płodności kobiet, będące nośnikiem podobnych lub bardzo zbliżonych informacji (wykorzystując klasyczny współczynnik korelacji Pearsona jako miarę podobieństwa), tj.: udział dzieci w wieku w wieku 0-14 lat i więcej w ogólnej liczbie ludności, współczynnik starości demograficznej, obciążenie demograficzne osób w wieku produkcyjnym osobami w wieku poprodukcyjnym. Pozostałe cechy, po wyeliminowaniu nieistotnych z punktu widzenia przyjętych założeń, utworzyły finalny zestaw wskaźników diagnostycznych: Stan i rozmieszczenie ludności gęstość zaludnienia (w osobach na 1 km 2 ) współczynnik przyrostu rzeczywistego (w ) współczynnik urbanizacji (w %) Struktura ludności współczynnik młodości demograficznej Ruch naturalny. Reprodukcja ludności standaryzowany współczynnik zgonów współczynnik przyrostu naturalnego Ruch wędrówkowy współczynnik salda migracji (migracji netto) współczynnik odpływu migracyjnego mobilność przestrzenna obrót migracji na 1000 ludności Stan i rozmieszczenie ludności Mierniki rozwoju umożliwiające ranking powiatów pod względem różnic w stanie i rozmieszczeniu ludności obliczono na podstawie gęstości zaludnienia, stopnia urbanizacji oraz współczynnika przyrostu rzeczywistego ludności, tzn. wskaźników, które są podstawą wielu analiz demograficznych, charakteryzujących zasoby ludnościowe. Współczynnik gęstości zaludnienia jest jedną z najczęściej stosowanych w badaniach demograficznych charakterystyk rozmieszczenia przestrzennego ludności. Według stanu w dniu 31 XII 2010 ZRÓŻNICOWANIE WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO W RAMACH BADANYCH ZAKRESÓW TEMATYCZNYCH 27