Warsztaty edukacyjne Bezdomność wśród dzieci i młodzieży w Polsce. Jak radzić sobie z tym problemem?
AGENDA Temat Czas 1. Cel projektu Children Rough Sleepers 5 min 2. Nieco statystyki - co Główny Urząd Statystyczny, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej i inne ośrodki 90 min badawcze mówią o bezdomności wśród dzieci 2.1. Prezentacja danych pochodzących z Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 45 min edycja 2011 2.2. Prezentacja danych pochodzących z badań Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej edycja 30 min 2010 i 2013 2.3. Prezentacja danych pochodzących z wydziałów ds. polityki społecznej urzędów wojewódzkich 15 min edycja dla województwa podkarpackiego 3. Co powoduje bezdomność wśród dzieci i młodzieży? Jak jej zapobiegać lub jak z niej wyjść? 90 min 3.1. Przemoc i nadużycia jako główne przyczyny bezdomności wśród dzieci i młodzieży 30 min 3.2. Wywiady wśród dzieci i młodzieży bezdomnej 60 min
1. Cel projektu Children Rough Sleepers CRS DAPHNE III PROGRAMME Numer projektu: JUST/2011/DAP/AG/3022 Czas realizacji: 01.01.2013-31.12.2014 Celem projektu jest zbadanie skali zjawiska dzieci uciekających z domu w wyniku doświadczania przemocy, wykorzystania seksualnego lub nadużycia i zaoferowanie im kompleksowej pomocy oraz wsparcie merytoryczne dla osób zajmujących się takimi dziećmi. Strona projektu: http://www.childrenroughsleepers.tk Ten projekt został zrealizowany przy wsparciu finansowym Komisji Europejskiej ramach programu Projekt lub publikacja odzwierciedlają jedynie stanowisko ich autora Komisja Europejska nie ponosi odpowiedzialności za umieszczoną nich zawartość merytoryczną.
2. Analiza potencjalnych źródeł danych o dzieciach i młodzieży bezdomnej Potencjalne źródła danych o dzieciach i młodzieży bezdomnej w Polsce: a) Statystyka publiczna, b) Statystyka ministerialna, c) Statystyka wydziałów ds. polityki społecznej w urzędach różnego szczebla, d) Statystyka instytucji pomocowych, e) Statystyka ośrodków badawczych, f) Statystyka projektowa.
2. Analiza potencjalnych źródeł danych o dzieciach i młodzieży bezdomnej Dane dotyczące bezdomności dzieci i młodzieży w Polsce a) wg zasięgu: ogólnopolskie regionalne lokalne b) wg reprezentatywności: reprezentatywne niereprezentatywne c) wg stopnia porównywalności między sobą: komparatywne niekomaratywne
2.1. Prezentacja danych pochodzących z Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań edycja 2011 Tabela 1. Dane opisowe badanej zbiorowości bezdomnych dzieci i młodzieży Grupa wieku Ogółem Bezdomni I kategorii Bezdomni II kategorii Ogółem Mężczyźni Kobiety Ogółem Mężczyźni Kobiety Ogółem Mężczyźni Kobiety liczba osób Ogółem 25773 19893 5880 9789 8252 1537 15984 11641 4343 0-19 1790 910 880 150 80 70 1640 830 810 odsetek osób liczonych w stosunku do ogółu w danej kategorii bezdomności (struktura pionowa) Ogółem 100 100 100 100 100 100 100 100 100 0-19 6,9 4,6 15,0 1,5 1,0 4,6 10,3 7,1 18,7 odsetek osób liczonych w stosunku do ogółu w danej grupie wieku i płci (struktura pozioma) Ogółem 100 100 100 38,0 41,5 26,1 62,0 58,5 73,9 0-19 100 100 100 8,4 8,8 8,0 91,6 91,2 92,0 Źródło: Tabele wynikowe Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, Wyd. GUS, Warszawa 2013, Tabela 52.
2.1. Prezentacja danych pochodzących z Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań edycja 2011 Tabela 2. Podział bezdomnych ogółem oraz bezdomnych należących do I i II kategorii według płci w odniesieniu do bezdomnych ogółem oraz bezdomnych w wieku 0-19 lat Grupa wieku Ogółem Bezdomni I kategorii Bezdomni II kategorii Mężczyźni Kobiety Mężczyźni Kobiety Mężczyźni Kobiety Ogółem 77,19% 22,81% 84,30% 15,70% 72,83% 27,17% 0-19 50,84% 49,16% 53,33% 46,67% 50,61% 49,39% Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Tabele wynikowe Ludność. Stan i struktura demograficznospołeczna..., op. cit., Tabela 52.
2.1. Prezentacja danych pochodzących z Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań edycja 2011 Tabela 3. Bezdomni ogółem i bezdomni w wieku 0-19 lat według długości okresu pozostawania w bezdomności Wiek Ogółem do 3 miesięcy (włącznie) od 4 do 12 miesięcy (włącznie) Okres bezdomności 2-3 lata 4-8 lat powyżej 8 lat nieustalony Ogółem 9 789 288 888 1 404 1 691 1 898 3 620 0-19 150 7 20 34 46 12 31 Mężczyźni 8 252 247 728 1 194 1 425 1 652 3 006 0-19 80 4 10 14 26 6 20 Kobiety 1 537 41 160 210 266 246 614 0-19 70 3 10 20 20 6 11 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Tabele wynikowe Ludność. Stan i struktura demograficznospołeczna..., op. cit., Tabela 47.
2.2. Prezentacja danych pochodzących z badań Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej edycja 2010 i 2013 Tabela 4. Liczba usług pomocy dla osób bezdomnych udzielonych dzieciom w stosunku do usług udzielonych ogółem w roku 2010 placówki noclegowe pozanoclegowe województwo/opis dzieci ogółem dzieci ogółem dolnośląskie 184 2124 4 995 kujawsko-pomorskie 85 1530 80 698 lubelskie 108 624 0 248 lubuskie 8 538 8 335 łódzkie 168 2697 5 196 małopolskie 32 1253 7 651 mazowieckie 261 6507 34 1048 opolskie 9 636 0 240 podkarpackie 2 1678 7 170 podlaskie 37 1350 2 255 pomorskie 84 1650 60 1095 śląskie 166 2271 11 674 świętokrzyskie 128 1388 0 335 warmińsko-mazurskie 4 955 5 462 wielkopolskie 215 4976 6 773 zachodniopomorskie 248 3470 87 1261 RAZEM 1739 33647 316 9436 Źródło: Sprawozdanie z realizacji działań na rzecz ludzi bezdomnych w województwach w roku 2010, Materiał Informacyjny Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2012 r., s. 12.
Tabela 5. Liczba osób bezdomnych zdiagnozowanych podczas badania w roku 2013 Źródło: Sprawozdanie z realizacji działań na rzecz ludzi bezdomnych w województwach w roku 2012 oraz wyniki ogólnopolskiego badania liczby osób bezdomnych (7/8 lu 2.2. Prezentacja danych pochodzących z badań Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej edycja 2010 i 2013 Tabela 5. Liczba osób bezdomnych zdiagnozowanych podczas badania w roku 2013 placówki ogółem noclegowe pozanoclegowe województwo/opis dzieci ogółem dzieci ogółem dzieci ogółem dolnośląskie 160 2896 114 2 092 46 804 kujawsko-pomorskie 261 2645 71 1 486 190 1159 lubelskie 67 1092 66 861 1 231 lubuskie 19 726 19 418 0 308 łódzkie 119 2130 110 1 633 9 497 małopolskie 49 1722 44 1 305 5 417 mazowieckie 136 3136 92 2 430 44 706 opolskie 74 1011 64 650 10 361 podkarpackie 15 1060 15 814 0 246 podlaskie 13 623 13 499 0 124 pomorskie 69 2682 64 1 825 5 857 śląskie 167 3805 159 3 201 8 604 świętokrzyskie 34 677 33 554 1 123 warmińsko-mazurskie 18 1292 9 912 9 380 wielkopolskie 150 2576 125 1 900 25 676 zachodniopomorskie 187 2639 135 1 578 52 1061 RAZEM 1 538 30 421 1 133 22 158 405 8 254 Źródło: Sprawozdanie z realizacji działań na rzecz ludzi bezdomnych w województwach w roku 2012 oraz wyniki ogólnopolskiego badania liczby osób bezdomnych (7/8 luty 2013), Materiał Informacyjny Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2013 r., s. 9.
CRS Tabela 5. Liczba bezdomnych rodzin na terenie województwa podkarpackiego w latach 2007, 2009 i 2011 (.) dane nie są wiarygodne - A Study Relating to Children Rough Sleepers who are Runaways & Homeless and Victims Źródło: Ankieta na temat osób bezdomnych w województwie podkarpackim za rok: 2007, 2009 i 2011; dane pozyskane z Wydziału Polityki Społecznej Podkarpackiego Urzędu Woj 2.3. Prezentacja danych pochodzących z wydziałów ds. polityki społecznej urzędów wojewódzkich edycja dla województwa podkarpackiego Tabela 6. Liczba bezdomnych rodzin na terenie województwa podkarpackiego w latach 2007, 2009 i 2011 Wyszczególnienie 2007 2009 2011 Liczba bezdomnych rodzin ogółem 15 45 29 Osoby bezdomne samotnie wychowujące dzieci 7 15 14 Kobiety 7 13 13 Mężczyźni 0 2 1 Liczba bezdomnych, pełnych rodzin (rodzice wraz z dziećmi) 2. 4 Liczba bezdomnych, bezdzietnych małżeństw, konkubinatów 6 5 11 (.) dane nie są wiarygodne Źródło: Ankieta na temat osób bezdomnych w województwie podkarpackim za rok: 2007, 2009 i 2011; dane pozyskane z Wydziału Polityki Społecznej Podkarpackiego Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie.
CRS Tabela 5. Liczba bezdomnych rodzin na terenie województwa podkarpackiego w latach 2007, 2009 i 2011 (.) dane nie są wiarygodne - A Study Relating to Children Rough Sleepers who are Runaways & Homeless and Victims Źródło: Ankieta na temat osób bezdomnych w województwie podkarpackim za rok: 2007, 2009 i 2011; dane pozyskane z Wydziału Polityki Społecznej Podkarpackiego Urzędu Woj 2.3. Prezentacja danych pochodzących z wydziałów ds. polityki społecznej urzędów wojewódzkich edycja dla województwa podkarpackiego Tabela 7. Liczba bezdomnych rodzin z dziećmi na terenie województwa podkarpackiego w latach 2007, 2009 i 2011 Liczba dzieci w rodzinie 2007 2009 2011 1 dziecko 3 6 11 2 dzieci 5 5 0 3 dzieci 0 2 4 4 i więcej dzieci 2 2 0 RAZEM 10 15 15 Źródło: Ankieta na temat osób bezdomnych w województwie podkarpackim za rok: 2007, 2009 i 2011, op. cit.
CRS Tabela 5. Liczba bezdomnych rodzin na terenie województwa podkarpackiego w latach 2007, 2009 i 2011 (.) dane nie są wiarygodne - A Study Relating to Children Rough Sleepers who are Runaways & Homeless and Victims Źródło: Ankieta na temat osób bezdomnych w województwie podkarpackim za rok: 2007, 2009 i 2011; dane pozyskane z Wydziału Polityki Społecznej Podkarpackiego Urzędu Woj 2.3. Prezentacja danych pochodzących z wydziałów ds. polityki społecznej urzędów wojewódzkich edycja dla województwa podkarpackiego Tabela 8. Wiek bezdomnych dzieci w województwie podkarpackim w latach 2007, 2009 i 2011 dzieci w wieku Rok od 4 do 6 od 7 do 13 od 14 do powyżej Wiek do 3 lat Razem lat lat 16 lat 16 lat 2007 7 6 9 1 0 23 2009 9 8 6 3 2 28 2011 8 6 9 0 0 23 Źródło: Ankieta na temat osób bezdomnych w województwie podkarpackim za rok: 2007, 2009 i 2011, op. cit.
CRS Tabela 5. Liczba bezdomnych rodzin na terenie województwa podkarpackiego w latach 2007, 2009 i 2011 (.) dane nie są wiarygodne - A Study Relating to Children Rough Sleepers who are Runaways & Homeless and Victims Źródło: Ankieta na temat osób bezdomnych w województwie podkarpackim za rok: 2007, 2009 i 2011; dane pozyskane z Wydziału Polityki Społecznej Podkarpackiego Urzędu Woj 2.3. Prezentacja danych pochodzących z wydziałów ds. polityki społecznej urzędów wojewódzkich edycja dla województwa podkarpackiego Tabela 9. Przyczyny powstania bezdomności wśród rodzin z dziećmi w województwie podkarpackim w latach: 2007, 2009 i 2011 Przyczyny / Liczba rodzin 2007 2009 2011 eksmisje 6 12 5 deficyt mieszkaniowy 3 3 10 likwidacja hoteli robotniczych 0 0 0 bezrobocie 4 4 10 przemoc w rodzinie 8 6 13 zdarzenie losowe 2 3 0 świadomy wybór innego sposobu życia i odmiennego systemu wartości 1 8 3 odrzucenie przez rodzinę i środowisko osób zarażonych wirusem HIV i chorobą AIDS 0 0 0 różne rodzaje patologii - alkoholizm, przestępczość itp. 7 18 14 Źródło: Ankieta na temat osób bezdomnych w województwie podkarpackim za rok: 2007, 2009 i 2011, op. cit.
3. Co powoduje bezdomność wśród dzieci i młodzieży? Jak jej zapobiegać lub jak z niej wyjść? Bezdomny to osoba pozbawiona dachu nad głową (E. Zaleska) W najcięższym położeniu, a więc tych, którzy w części literatury światowej (w modelowym uproszczeniu) określani są jako bezdomni uliczni (street homeless) i bezdomni schroniskowi (shelter homeless) (A. Przymeński) Bezdomny to człowiek nieposiadający własnego mieszkania lub osoba o specyficznych predyspozycjach, która nie akceptuje norm społecznych, która w imię wolności dokonała wyboru pewnego sposobu życia typ wędrowca tułacza (M. Pisarska)
3. Co powoduje bezdomność wśród dzieci i młodzieży? Jak jej zapobiegać lub jak z niej wyjść? Dzieci ulicy to dzieci poniżej 18 roku życia, które przez krótszy lub dłuższy czas żyją w środowisku ulicznym. Przenoszą się z miejsca na miejsce i mają swoje grupy rówieśnicze i inne kontakty. Są zameldowani pod adresem rodziców lub jakiejś instytucji socjalnej. Charakterystyczne jest to, że z rodzicami, przedstawicielami szkół i instytucji pomocy i służb socjalnych, które ponoszą za nie odpowiedzialność, dzieci te mają słaby kontakt lub nie mają go w ogóle (Def. Rady Europy z 1994 r.)
3. Co powoduje bezdomność wśród dzieci i młodzieży? Jak jej zapobiegać lub jak z niej wyjść? Def. przyjęta na gruncie nauki polskiej: Dzieci ulicy to dzieci i młodzież, które większość swojego życia spędzają na ulicy, dla których jest ona głównym środowiskiem życia. Dzieci (młodzież) te często mieszczą się w minimum określanym przez placówki oświatowe, sypiają w domach swoich rodziców czy opiekunów, ale nie znajdują tam żadnego wsparcia emocjonalnego, przebywają więc na ulicy nie tylko z poczucia nudy i braku alternatywnych zajęć, ale z powodu życiowej i emocjonalnej konieczności. Ulica jest dla nich domem, szkołą, miejscem pracy i życia (T. Kołodziejczyk)
3. Co powoduje bezdomność wśród dzieci i młodzieży? Jak jej zapobiegać lub jak z niej wyjść? Cechy dzieci ulicy : osamotnienie emocjonalnie, opuszczenie lub odrzucenie psychicznie i społecznie przez swoich rodziców, pozostawienie bez opieki, a także pozbawienie ich możliwości zaspokajania swoich potrzeb w domu rodzinnym, zaniedbanie wychowawcze i socjalizacyjne, pochodzenie z rodziny dysfunkcjonalnej, identyfikacja z podkulturą destruktywną grupy rówieśniczej, w której przebywa, przejawianie zachowań antyspołecznych i pozostawanie w konflikcie z rolami społecznymi (dziecka, ucznia), bycie ofiarą przemocy, nieuczęszczanie do szkoły, bycie poza systemem placówek edukacyjno opiekuńczych, przebywanie w miejscach niekontrolowanych przez dorosłych, funkcjonowanie destruktywnie tj. dzieci żebrzące, kradnące, wałęsające się, uzależnione, agresywne itp.
3.1. Przemoc i nadużycia jako główne przyczyny bezdomności wśród dzieci i młodzieży Zjawisko przemocy wobec dzieci jest w polskim wymiarze sprawiedliwości szeroko opisane i skodyfikowane prawnie: - Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. 1997, Nr 88, poz. 533 z późn. zm.), - Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. 1964, Nr 9, poz. 59 z późn. zm.), - Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz. U. 2005, Nr 180, poz. 1493 z późn. zm.).
3.1. Przemoc i nadużycia jako główne przyczyny bezdomności wśród dzieci i młodzieży Przemoc w rodzinie (definicja): Jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste osób wymienionych w pkt 1 [tj. członka rodziny], w szczególności narażające te osoby na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą.
3.1. Przemoc i nadużycia jako główne przyczyny bezdomności wśród dzieci i młodzieży Wyniki różnych sondaży przeprowadzonych przez ośrodki badawcze i Policję: 14% respondentów żyje w gospodarstwach domowych, w których ofiarą przemocy były dzieci, dzieci doświadczały w największym stopniu przemocy psychicznej, spośród wszystkich ofiar przemocy psychicznej 10% stanowiły dzieci, przemocy fizycznej doświadczało 7% z dzieci, 91% z respondentów zetknęło się z przemocą psychiczną wobec dzieci przynajmniej raz, 39% - kilka razy, zaś 35% - wiele razy, w przypadku przemocy seksualnej wobec dziecka, aż 70% respondentów zetknęło się z nią, a 39% z nich było jej świadkami.
3.1. Przemoc i nadużycia jako główne przyczyny bezdomności wśród dzieci i młodzieży W pilotażowym badaniu uczestników programu oddziaływania korektywnoedukacyjnego dla sprawców przemocy w rodzinie odbywających karę w zakładach penitencjarnych udział wzięło 66 mężczyzn osadzonych w tych jednostkach. Deklarowali oni, że w ich przypadku ofiarami przemocy domowej były w 32% dzieci (żony/partnerki 74%, rodzice 29%). Dane Komendy Głównej Policji sprawozdawane poprzez Niebieską Kartę (2013): Ogólna liczba ofiar przemocy - 86 797 Liczna ofiar małoletnich - 19 254 Liczba dzieci umieszczonych w nie zagrażającym im miejscu (np. rodzina zastępcza, dalsza rodzina, placówka opiekuńcza) - 426
3.1. Przemoc i nadużycia jako główne przyczyny bezdomności wśród dzieci i młodzieży Przemoc i nadużycia są wymieniane w literaturze przedmiotu jako przyczyny zjawiska bezdomności dzieci i pojawiania się tzw. dzieci ulicy ; Według badań terenowych zrealizowanych na zlecenie Miejskiego Programu Przeciwdziałania Przestępczości Młodzieży w Krakowie pt. Dzieci Ulicy w 9 milionowej grupie dzieci żyjących w Polsce aż 1,2 miliona z nich to dzieci ulicy ; Według danych Rzecznika Praw Dziecka cytowanych w tym ostatnim dokumencie, aż 60 tys. dzieci to dzieci ulicy; Z danych Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań wynika, że wśród 96 osób poniżej 19 roku życia główną przyczyną wejścia w bezdomność były: wymeldowanie decyzją administracyjną, wypędzenie z mieszkania, pozostawienie mieszkania rodzinie z własnej inicjatywy oraz ucieczka przed przemocą. Ucieczka przed przemocą jest wymieniana jako jedna z głównych przyczyn powodujących bezdomność wśród dzieci i młodzieży.
3.2. Wywiady wśród dzieci i młodzieży bezdomnej Kroki metodyki badawczej: 1. Określenie kontekstu sytuacyjnego 2. Zdefiniowanie problemu badawczego 3. Wskazanie celów badawczych 4. Określenie możliwych sposobów realizacji badań 5. Realizacja badań 6. Wnioskowanie
CRS Realizacja badań - A Study Relating to Children Rough Sleepers who are Runaways & Homeless and Victims W toku prac opracowano dwa semi-ustrukturyzowane kwestionariusze wywiadów pogłębionych, zawierające odpowiednio 18 pytań skierow 3.2. Wywiady wśród dzieci i młodzieży bezdomnej Cele badań Ogólnym celem badawczym było zatem określenie skali i przyczyn występowania zjawiska bezdomności wśród dzieci i młodzieży. Cele szczegółowe: identyfikacja czynników warunkujących powstanie bezdomności; określenie charakteru bezdomności; wskazanie kluczowych doświadczeń związanych z bezdomnością; identyfikacja czynników eliminujących bezdomność i zapobiegających jej.
CRS Realizacja badań - A Study Relating to Children Rough Sleepers who are Runaways & Homeless and Victims W toku prac opracowano dwa semi-ustrukturyzowane kwestionariusze wywiadów pogłębionych, zawierające odpowiednio 18 pytań skierow 3.2. Wywiady wśród dzieci i młodzieży bezdomnej Realizacja badań W toku prac opracowano semi-ustrukturyzowany kwestionariusz wywiadów pogłębionych zawierający 38 pytań skierowanych do dzieci i młodzieży. Całość badań przeprowadzono w dziewięciu krajach europejskich na tych samych zasadach, tj. wśród 20 dzieci z danego kraju. Badania zrealizowane zostały w terminie od lipca do grudnia 2013 r.
3.2. Wywiady wśród dzieci i młodzieży bezdomnej Identyfikacja czynników warunkujących powstanie bezdomności: dość często: alkoholizm jednego lub obojga rodziców; czasami: konflikty dzieci z rodzicami, w tym ogólnie inną wizję swojego życia; niektóre z dzieci wskazywały bezpośrednie działania powodujące zaistnienie bezdomności, bez sięgania do przyczyn takiego stanu; w większości przypadków, dzieci potrafiły stwierdzić, jakie czynniki w obrębie sytuacji w rodzinie mogły spowodować zaistnienie ich bezdomności.
3.2. Wywiady wśród dzieci i młodzieży bezdomnej Określenie charakteru bezdomności: W przeważającej większości przypadków, bezdomność miała charakter instytucjonalny. Dzieci z różnych powodów trafiały do placówek zajmujących się systemową opieką nad dziećmi pozbawionymi opieki (izby dziecka, domy dziecka). Część z tych dzieci w efekcie działań trafiła do rodzin zastępczych, kilkoro pozostało w placówkach opiekuńczych prowadzonych przez struktury kościoła katolickiego, zaś część wróciła do rodzinnych domów. Tylko w kilku przypadkach (dwa z dwudziestu), bezdomność miała najcięższy, tradycyjnie pojmowany charakter. Wśród badanych dzieci, które decydowały się na ucieczkę z domu rodzinnego, bezdomność miała charakter ukryty.
3.2. Wywiady wśród dzieci i młodzieży bezdomnej Kluczowe doświadczenia związane z bezdomnością: bezdomność była dla wszystkich dzieci przeżyciem znaczącym, często traumatycznym; dzieci wskazywały także, że konieczność przeniesienia się do pogotowia opiekuńczego lub do placówki była dla nich nieprzyjemnym doświadczeniem; starsze dzieci zauważały jednak pewne pozytywy pobytu w placówce opiekuńczowychowawczej.
3.2. Wywiady wśród dzieci i młodzieży bezdomnej Czynniki eliminujące bezdomność i zapobiegające jej : Wyjście z bezdomności często wskazywanym czynnikiem wyjścia z bezdomności była pomoc ze strony obcych osób; czasem byli to pracownicy ośrodków opiekuńczych, czasem zaś rodzice znajomych tych dzieci; w niektórych przypadkach dzieci otrzymały pomoc od swoich rówieśników, zaś w jednym, dziecko samo podjęło decyzję o zakończeniu świadomie wybranej bezdomności;
3.2. Wywiady wśród dzieci i młodzieży bezdomnej Czynniki eliminujące bezdomność i zapobiegające jej : Zapobieganie bezdomności doświadczenie przez dzieci różnych form pomocy ze strony najbliższych; wsparcie rodziny, jej umocnienie i rozwiązanie jej wewnętrznych problemów; prawidłowe funkcjonowanie rodziny; poczucie bezpieczeństwa w domu rodzinnym; doświadczenie miłości, szacunku i szczerości w rodzinie
Bezdomność w Polsce - diagnoza na dzień 31 stycznia 2010 r., Materiał informacyjny Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa lipiec 2010 r. CRS Ludność. Tabela Stan i struktura 5. Liczba demograficzno-społeczna. bezdomnych rodzin Narodowy na terenie Spis województwa Powszechny Ludności podkarpackiego i Mieszkań 2011, w latach Wyd. GUS, 2007, Warszawa 2009 2013. i 2011 Narodowy (.) Spis dane nie Powszechny są wiarygodne Ludności i Mieszkań 2011, Wyd. GUS, Warszawa 2012. - A Study Relating to Children Rough Sleepers who are Runaways & Homeless and Victims Sprawozdanie Źródło: Ankieta z realizacji na temat działań osób na bezdomnych rzecz ludzi w bezdomnych województwie w podkarpackim województwach za rok: w 2007, roku 2009 2010, i 2011; Materiał dane Informacyjny pozyskane z Wydziału Ministerstwa Polityki Pracy Społecznej i Polityki Podkarpackiego Społecznej, Urzędu Warszawa Woj Sprawozdanie z realizacji działań na rzecz ludzi bezdomnych w województwach w roku 2012 oraz wyniki Ogólnopolskiego badania liczby osób bezdomnych (7/8 luty 201 Tabele przeglądowe i wynikowe Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, Wyd. GUS, Warszawa 2013. Bibliografia Bezdomność w Polsce - diagnoza na dzień 31 stycznia 2010 r., Materiał informacyjny Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa lipiec 2010 r. Dębski M., Bezdomne kobiety w województwie pomorskim. Raport, Gdańsk 2009. Dzieci ulicy. Raport z socjologicznych badań terenowych na zlecenie Miejskiego Programu Przeciwdziałania Przestępczości Młodzieży w Krakowie, (red. B. Sierocka, M. Drewniak), Kraków 2009. Dziecko na ulicy. Zwalczanie przemocy wobec dzieci ulicy. Przewodnik metodologiczny (red. D. Cueff), Wyd. GPAS, Warszawa 2006. Encyklopedia socjologii t.1 A-J (red. W. Kwaśniewicz), Warszawa 1998. Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, Wyd. GUS, Warszawa 2013. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, Wyd. GUS, Warszawa 2012. Poczucie nieegalitarności, ubóstwo, bezdomność a zjawiska patologii społecznej w aktualnej rzeczywistości (red. T. Sołtysiak), Włocławek 1999. Sprawozdanie z realizacji działań na rzecz ludzi bezdomnych w województwach w roku 2010, Materiał Informacyjny Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2012 r. Sprawozdanie z realizacji działań na rzecz ludzi bezdomnych w województwach w roku 2012 oraz wyniki Ogólnopolskiego badania liczby osób bezdomnych (7/8 luty 2013), Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Materiał informacyjny, Warszawa, lipiec 2013 r. Tabele przeglądowe i wynikowe Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, Wyd. GUS, Warszawa 2013.