Z wyspy na wyspę (kanaryjską)

WOJCIECH MACIEJOWSKI 206 Z wyspy na wyspę (kanaryjską) Archipelag Wysp Kanaryjskich (Islas Canarias) to grupa 13 wysp we wsch. części Oceanu Atlantyckiego, leżących w odległości od 100 do 500 km na północny zachód od zachodnich wybrzeży Afryki, pomiędzy 27 o 38 N (przyl. de los Saltos na wyspie Hierro) a 29 o 25 N (brzeg wyspy Alegranza na północ od Lanzarote) oraz 13 o 20 W (przyl. Prieta na wyspie Lanzarote) a 18 o 10 W (przyl. Barbudo na wyspie Hierro) (Morales i in. 2000). Łącznie ich powierzchnia wynosi 7456 km 2, a największymi wyspami są Teneryfa (2032 km 2 ), Fuerteventura (1661 km 2 ), Gran Canaria (1562 km 2 ), Lanzarote (846 km 2 ), La Palma (708 km 2 ), Gomera (369 km 2 ) i Hierro (269 km 2 ). Pod względem politycznym i administracyjnym Wyspy Kanaryjskie stanowią fragment terytorium Hiszpanii, tworząc odrębny region autonomiczny zwany Canarias, ze stolicą w Santa Cruz de Tenerife. Archipelag Wysp Kanaryjskich stanowi pasmo stożków wulkanicznych wyrastających z równiny abysalnej północnego Atlantyku (Stupnicka 1978). Występowanie strefy aktywnego wulkanizmu w tym miejscu nie jest do końca wyjaśnione. Istnieją aktualnie trzy różne teorie obrazujące powstanie wysp (Morales i in. 2000). Pierwsza z nich łączy występowanie czynnych wulkanów z wielkoprzestrzenną dyslokacją tektoniczną, będącą przedłużeniem strefy granicznej pomiędzy prekambryjską platformą saharyjską a górami Atlas na kontynencie afrykańskim. Strefa dyslokacji, o przebiegu WSW-ENE, została utworzona wprawdzie w okresach orogenez kaledońskiej i hercyńskiej, ale podczas fałdowania alpejskiego została ponownie uaktywniona (Furon 1963, Stupnicka 1978). Dowodem na to może być wiek najstarszych skał wulkanicznych, który przypada bowiem na środkowy miocen około 15-20

mln lat temu (Morales i in. 2000). Druga teoria wyjaśnia aktywność wulkaniczną istnieniem plamy gorąca (tzw. hot spot) w skorupie ziemskiej, związanej z długotrwale i stacjonarnie utrzymującym się pióropuszem w płaszczu Ziemi. Wreszcie trzecia teoria zakłada kolizję oceanicznej płyty atlantyckiej z blokiem kontynentu afrykańskiego. Zasadnicze rysy rzeźby wysp nawiązują oczywiście do efektów działalności wulkanicznej, a zróżnicowanie ich wyglądu bardzo często stanowi odzwierciedlenie upływu czasu od ostatnich erupcji. Na wszystkich wyspach w krajobrazie wyraźnie widoczne się stożki wulkaniczne, ale aktualnie czynne są zaledwie trzy: Teide na Teneryfie (ostatni wybuch w 1909 r.) oraz San Antonio (1949 r.) i Teneguía (1971 r.) na La Palmie (Simonis 1998, Morales i in. 2000). W czasach historycznych odnotowano silne erupcje arealne i wybuchy wulkanów na wyspie Lanzarote, z których ostatnie przypadają na lata 1730-1736 oraz rok 1824. Dowód tej aktywności stanowi skupisko wulkanów w zachodniej wyspy nazywane z tego względu Górami Ognia (Montañas del Fuego). Na pozostałych wyspach ślady katastrof zacierają powoli współczesne procesy morfogenetyczne. Przykładowo na Gran Canarii ostatnie erupcje miały miejsce 300 tys. lat temu, a na Fuerteventurze prawdopodobnie ponad 5 mln lat temu (Morales i in. 2000). Najwyższy w całym archipelagu jest masyw Teide na Teneryfie, którego szczyt - Pico de Teide - osiąga wys. 3718 m n.p.m. Jest to też z pewnością jedna z najwyższych na świecie wolno stojących gór, jako że Teide wyrastając z dna morskiego, którego głębokość w tym miejscu wynosi 3500 m, daje łączną wys. całego stożka przekraczającą 7200 m. Największe wulkany Wysp Kanaryjskich posiadają rozległe kaldery. Do najbardziej okazałych należą: kaldera Las Cañadas del Teide na Teneryfie (średnica 12 km), kaldera Caldera de Taburiente (średnica 10 km) na La Palmie i zatopiona częściowo w wodach Oceanu Atlantyckiego przez trzęsienie ziemi kaldera na wyspie Hierro. Bardzo charakterystyczne w rzeźbie są również głębokie, okresowo odwadniane doliny rzeczne (tzw. barrancós). Występują one w zasadzie na wszystkich wyspach, przy czym niewielkie rozmiary osiągają one na Fuerteventurze i Lanzarote, co wynika z faktu, iż w stosunku do pozostałych wysp te są zdecydowanie niższe i bardziej płaskie. Do prawdziwych fenomenów natury należy natomiast zaliczyć doliny rzeczne Gomery (np. Vallehermoso, Valle Gran Rey) czy wyjątkowo głęboki wąwóz Masca w zachodniej części Teneryfy. Z innych ciekawostek morfologicznych na uwagę zasługuje olbrzymie pole piaszczystych wydm w okolicy Maspalomas na południu Gran Canarii. 207

Wyspy Kanaryjskie - średnie opady roczne 200 400 600 800 1000 mm 0 20 40 60km La Palma O C E A N Lanzarote Gomera Teneryfa Gran Canaria Fuerteventura Hierro A T L A N T Y C K I Mapa 1. Średnie opady roczne (oprac. na podstawie: Morales i in. 2000) Wyspy Kanaryjskie - gęstość zaludnienia 2 stolica regionu Canarias Liczba mieszkańców na km inne ważniejsze miasta La Palma O C E A N 0 20 40 50 150 350 60km Lanzarote Arrecife Santa Cruz de la Palma Puerto de la Cruz Santa Cruz de Tenerife Puerto del Rosario Gomera Teneryfa Las Palmas de Gran Canaria Fuerteventura Valverde Hierro San Sebastian de la Gomera Gran Canaria A T L A N T Y C K I Mapa 2. Gęstość zaludnienia ( oprac. na podstawie: Morales i in. 2000) Archipelag Wysp Kanaryjskich leży w strefie klimatu zwrotnikowego. Bliskość Sahary oraz opływający je z północy na południe chłodny Prąd Kanaryjski powodują, że klimat wysp jest ciepły i suchy. Średnie temperatury roczne na wybrzeżach wahają się bowiem od 18 do 21 o C (Morales i in. 2000). W okresie zimowym (styczeń-luty) średnie temperatury osiągają 16-20 o C, natomiast w okresie letnim (lipiecsierpień) wzrastają do 23-25 o C. Z kolei temperatury maksymalne 208

dochodzą w lutym do 25-26 o C, natomiast w lipcu przekraczają 35 o C. W najwyższych położeniach jest jednak zdecydowanie chłodniej, na szczycie Teide w porze zimowej przez kilka tygodni zalega cienka warstwa śniegu. Średnie opady roczne (mapa 1) wahają się od 50-250 mm na wybrzeżach do ponad 1100 mm w wyższych położeniach (Martyn 2000, Morales i in. 2000). W przebiegu rocznym zarysowują się jednak dość znaczne różnice. Najwyższe opady notowane są w okresie zimowym czyli od listopada do lutego, natomiast latem na niektórych wyspach (m.in. Lanzarote, Fuerteventura, Gran Canaria) od czerwca do sierpnia deszcze nie padają w ogóle. Ilość otrzymywanych opadów wyraźnie zależy od położenia geograficznego (stopnia wysunięcia w ocean) i czynnika orograficznego (wysokości wyspy). Położone najbliżej kontynentu afrykańskiego, płaskie Fuerteventura i Lanzarote otrzymują niewiele opadów. Z kolei najbardziej wysunięta na zachód La Palma, będąca jednocześnie wysoką barierą dla mas powietrza, otrzymuje opadów zdecydowanie najwięcej. Godny podkreślenia jest też fakt, że większą ich część zbierają stoki eksponowane na północ i północny wschód. Wiąże się to z ogólną cyrkulacją atmosferyczną czyli przewagą napływu mas powietrza z północy i północnego-wschodu, a więc niosących w porze zimowej wilgotne powietrze wraz z pasatem północno-wschodnim (Martyn 2000). Warunki klimatyczne wywierają silny wpływ na szatę roślinną pokrywającą Wyspy Kanaryjskie. Kierunek napływu wilgotnego powietrza obficie zraszającego stoki dowietrzne barier gór decyduje o zróżnicowaniu całego archipelagu na suchy, półpustynny wschód oraz wilgotniejszy, bardziej zielony zachód. Jednocześnie dwudzielność taka dotyka wnętrza samych wysp, które z kolei charakteryzują się suchym południem i południowym zachodem oraz bardziej wilgotnym północnym wschodem. Ponadto wraz ze wzrostem wysokości (do 1800-2000 m n.p.m.) ilość opadów się zwiększa, dzięki czemu roślinność dodatkowo układa się piętrowo (Arco Aguilar i Delgado 2000, Podbielkowski 2002). Najniżej położone do wys. 400-500 m n.p.m. piętro inframedyterańskie (inframediterráneo) pokrywają zbiorowiska półpustynne (hiszp. tabaibal y cardonal). Składają się na nie krzewinkowe suchorośla jak Plocama pendula, lawenda Lavandula pinnata, Launaea arborescens, L. spinosa, szparag Asparagus arborescens, Asteriscus periceus, A. intermedius i liczne sukulenty, np. starce Kleinia neriifolia czy wilczomlecze Euphorbia regis-jubae, E. canariensis, E. balsamifera, E. handiensis. Od 500 do 800-1200 m n.p.m. rozciąga się piętro termomedyterańskie (termomediterráneo), które porastają drzewiaste zarośla (hiszp. bosque termófilo) z jałowcem Juniperus turbina subsp. canariensis, oliwką (Olea 209

europaea subsp. cerasiformis), pistacjami (Pistacia lentiscus, P. atlantica), endemicznym dla wysp drzewem smoczym czyli draceną właściwą (Dracaena draco) i tworzącym zbiorowiska wtórne daktylowcem kanaryjskim (Phoenix canariensis). Wyżej położone, od 800-1200 do 2000-2200 m n.p.m., piętro mezomedyterańskie (mesomediterráneo) zajmują zbiorowiska leśne. Najważniejszym z nich jest makaronezyjski las wawrzynolistny (hiszp. laurisilva) występujący na najbardziej wilgotnych siedliskach, często w strefie obfitych mgieł. Dominuje tu laur kanaryjski (Laurus canariensis=l. azorica), a domieszkę stanowią Ocotea foetens, smaczliwka Persea indica, Apollonias barbujana i Picconia excelsa, silnie splątane epifitami i pnączami, m.in. bluszczami - kanaryjskim (Hedera canariensis) i pospolitym (H. helix), powojem kanaryjskim (Convolvulus canariensis), Semele androgyna i Smilax sp. Las ten uważany jest za relikt z trzeciorzędu (Podbielkowski 2002). Na siedliskach nieco suchszych las laurowy zastępuje zbiorowisko leśno-krzewiaste z przewagą wrzośców - drzewiastego (Erica arborea) i azorskiego (E. azorica), woskownicy Myrica faya, chruściny kanaryjskiej (Arbutus canariensis) i ostrokrzewu kanaryjskiego (Ilex canariensis). Z kolei na stokach zawietrznych mało zasobnych w opady panującym zbiorowiskiem jest las sosnowy (hiszp. el pinar canario) z sosną kanaryjską (Pinus canariensis). Dwa najwyższe piętra roślinne - supramedyterańskie (supramediterráneo, 2200-2900 m n.p.m.) i oromedyterańskie (oromediterráneo, powyżej 2900 m n.p.m.) pokrywa mało zwarta roślinność wysokogórska z charakterystycznymi kulistymi gatunkami poduszkowymi, jak np. Spartocytisus supranubium czy Adenocarpus viscosus (Arco Aguilar i Delgado 2000). Warto zaznaczyć duży udział gatunków endemicznych zarówno we florze, jak i faunie archipelagu. Tylko wśród roślin naczyniowych osiąga on 19,8% (Arco Aguilar i Delgado 2000). Wymienić tu należy dracenę smoczą, sosnę kanaryjską, laur kanaryjski czy liczne rośliny zielne, np. z rodzaju Aeonium i Echium. W faunie tylko wśród stawonogów stopień endemizmu sięga 45%, natomiast wśród kręgowców wynosi on 17,7% (z liczby 124 gatunków 22 to endemity), przy czym największy jest wśród gadów 93% oraz ssaków 15,8% (Bacallado Aránega i in. 2000). Różnorodność form terenu, cech klimatu i roślinności, tworzących silnie zróżnicowane krajobrazy, została zagrożona zwiększającą się szybko liczbą turystów. W trosce o zachowanie środowiska przyrodniczego w stanie niewiele zmienionym od naturalnego do połowy lat 90-tych XX w. zostało założonych 145 obszarów chronionych, 210

zajmujących łącznie powierzchnię 3012 km 2 czyli 40,4% całego archipelagu (Esquivel i in. 1995). W tej liczbie mieszczą się cztery parki narodowe i są to: Garajonay, Teide, Caldera de Taburiente i Timanfaya. Wyspy Kanaryjskie znane były już od czasów starożytnych pod nazwą Wyspy Szczęśliwe albo też Wyspy Psie (od łac. słowa canis, stąd ich obecna nazwa). Z pewnością zamieszkane były już przed II w. p.n.e. (Simonis 1998) przez lud Guanczów, zajmujący się rolnictwem, pasterstwem, myślistwem i garncarstwem. W XIV w. wyspy zostały ponownie odkryte przez Europejczyków, będąc celem wypraw Portugalczyków, Francuzów i Hiszpanów. Od 1479 r. przekazane zostały w ręce Hiszpanów (należały do Królestwa Kastylii), którzy dokonali ich kolonizacji, dokonując prawie całkowitej eksterminacji Guanczów. W czasie wielkich odkryć geograficznych wyspy stanowiły ważny punkt na szlaku morskim do Ameryki Północnej (zaopatrywano się tu w żywność i wodę pitną). W 1936 r. właśnie tutaj wybuchł bunt gen. Franco, rozpoczynający wojnę domową w Hiszpanii. Zgodnie z nową konstytucją Hiszpanii proklamowaną w 1978 r., zezwalającą na tworzenie regionów autonomicznych, wyspy uzyskały status samodzielnego regionu autonomicznego w roku 1982 (Plit 1997). Ludność wysp to potomkowie hiszpańskich kolonizatorów, u niektórych mieszkańców widoczne są jednak wyraźne rysy Guanczów, a także domieszka krwi murzyńskiej. Łączna liczba mieszkańców Wysp Kanaryjskich wynosiła w 2001 roku prawie 1,8 mln. Najwięcej z nich żyje na Gran Canarii (755,5 tys.) i Teneryfie (744,1 tys.), natomiast najmniej, bo tylko 9,4 tys. na Hierro (Der Fischer Weltalmanach... 2002). Średnia gęstość zaludnienia jest bardzo wysoka i wynosi 239 osób/km 2 (2001), ale zaznaczyć trzeba, że osadnictwo zlokalizowane jest przede wszystkim na wybrzeżach wysp. Głównymi miastami archipelagu są ośrodki administracyjne wysp: Santa Cruz de Tenerife, Las Palmas de Gran Canaria, Santa Cruz de la Palma, Puerto de la Cruz czy San Sebastian de la Gomera, ale w ostatnim czasie szybki rozwój widoczny jest w bardzo popularnych kurortach turystycznych. Podstawę gospodarki wysp stanowi silnie rozwinięta turystyka i wyspecjalizowane rolnictwo. Dzięki wybitnym walorom wypoczynkowym (łagodny klimat przez cały rok, tereny górskie i nadmorskie) oraz doskonale rozwiniętej infrastrukturze turystycznej Wyspy Kanaryjskie stanowią region turystyczny o światowej sławie i znaczeniu międzynarodowym. Łączna liczba turystów, która odwiedziła archipelag w roku 2001 przekroczyła 10 mln (Der Fischer Weltalmanach... 2002). Na wszystkich dużych wyspach istnieją bazy 211

noclegowe łącznie z luksusowymi hotelami, zaplecza gastronomiczne, baseny, pola golfowe, korty tenisowe, ośrodki sportów wodnych i inne. Bardzo silnie rozwinięta jest też sieć transportowa (lotniska, autostrady, drogi szybkiego ruchu). Przez wzgląd na turystów zostały zagospodarowane obszary wzdłuż morskich wybrzeży (czarne plaże piaszczyste, żwirowe i skaliste), z wieloma kąpieliskami (m.in. Puerto de la Cruz, Playa de las Americas, Las Palmas de Gran Canaria, Maspalomas, Arrecife, Jandia Playa). W oparciu o sztuczne nawadnianie na wyspach uprawia się pszenicę, jęczmień, kukurydzę, ziemniaki, trzcinę cukrową, winorośl, oliwki, tytoń, palmę daktylową, banany, cytrusy i drzewa owocowe (Plit 1997, Simonis 1998). Przemysł rozwinięty tylko w większych miastach. Najważniejszymi zakładami są rafineria ropy naftowej i stocznie remontowe w Santa Cruz de Tenerife, ponadto dominuje już tylko przemysł spożywczy. W transporcie dominują przewozy morskie i lotnicze. Głównymi portami morskimi są Santa Cruz de Tenerife, Las Palmas de Gran Canaria i Puerto de la Cruz, natomiast lotniska znajdują się na wszystkich dużych wyspach poza Gomerą, na której znajduje się ono dopiero w budowie. Wyprawę z wyspy na wyspę rozpoczynamy na lotnisku Tenerife Sur na Teneryfie, gdzie najczęściej lądują czarterowe samoloty z turystami. Teneryfa wyłoniła się morza około 12-13 mln lat temu i jest największą z wszystkich wysp. Symbolami wyspy są najwyższy szczyt całego archipelagu i w zasadzie całej Hiszpanii - Pico de Teide (3718 m n.p.m.) oraz najstarszy okaz drzewa smoczego zwany Drago Milenario, rosnący w Icod de los Vinos na północy wyspy. Wycieczkę rozpoczynamy od stolicy Santa Cruz de Tenerife. Miasto założone w końcu XV w. rozwinęło się na przełomie XVIII i XIX w. jako ważny ośrodek handlowy i port, na drodze morskiej pomiędzy Europą i Ameryką (Simonis 1998). Obecnie, poza funkcją administracyjną, miasto pełni rolę ośrodka przemysłu petrochemicznego (rafineria ropy naftowej dostarcza jednej z najtańszych benzyn wśród krajów Unii Europejskiej), chemicznego (produkcja nawozów) i spożywczego, a także ośrodka turystycznego i kąpieliska. Najciekawszymi zabytkami są z pewnością: kościół Nuestra Seniora de la Concepcion z (XVI w.) odbudowany po pożarze w 1652 r., kościół Iglesia de San Francisco (XVII-XVIII w.), twierdza Castillo de San Juan (XVII w.) i piękny Teatr Guimera (XIX w.). W Santa Cruz de Tenerife trzeba też uzyskać specjalne zezwolenie uprawniające do wstępu na sam szczyt Pico de Teide. W drodze na najwyższą górę Teneryfy mijamy miasteczko Candelaria, będące centrum 212

pielgrzymkowym słynącym z wielkiej bazyliki Nuestra Señora de Candelaria (XVI-XIX w.). Przejeżdżamy kolejne piętra roślinne półpustynne, potem jałowcowe i leśne z sosną kanaryjską, wreszcie niedaleko krawędzi wielkiej kaldery, pojawia się krzewiasta roślinność wysokogórska. W wyższych partiach powietrze staje się zupełnie suche dzięki czemu, widoczność pozwala dojrzeć inne wyspy leżące bardzo blisko Teneryfy - Gomerę (na zachodzie) i Gran Canarię (na wschodzie). Pokonując skalistą krawędź kaldery Las Cañadas del Teide wkraczamy na terytorium parku narodowego. Park założony w 1954 roku powstał dla ochrony wulkanicznego krajobrazu i zachowania porastającej ją osobliwej roślinności. W oddali już maluje nam się szczyt, do którego podstawy dojeżdżamy wygodną asfaltową drogą, pomiędzy brunatno-czarnymi polami lawy, przesypującymi się piaskami pochodzącymi z ich niszczenia, często o jasnym zabarwieniu, co sprawia, że krajobraz niekiedy przypomina powierzchnię Księżyca. Sam stożek wulkanu Teide, posiada kilka stożków przybyszowych (m.in. Pico Viejo, 3105 m n.p.m.), a jego stoki pokrywa mozaika roślin poduszkowych, zastępowana powyżej wys. 2600 m n.p.m. przez zbiorowiska piargowe z udziałem fiołka Viola cheiranthifolia i lepnicy Silene nocteolens. Park stanowi cel wypraw dużej części turystów odwiedzających Teneryfę, nie wszyscy jednak podejmują wysiłek zdobycia szczytu Teide. Przeważająca część ludzi korzysta tylko z kolejki linowej TELEFERICO i kończy podboje na wys. 3560 m n.p.m. Posiadając jednak zezwolenie udajemy się dalej i po godzinnej wspinaczce wśród skał, pokrytych wykwitami siarkowymi, osiągamy sam krater. Wspaniałą panoramę na całej wyspy podziwiamy tylko przez chwilę, gdyż rozrzedzone powietrze i unoszące się opary siarkowodoru nie pozwalają swobodnie oddychać. Zjeżdżamy kolejką na dno kaldery i opuszczamy park Teide. Krętą drogą zjeżdżamy do Los Cristianos, skąd promem odpływamy na La Palmę. Wyspa La Palma wyłoniła się ponad powierzchnię oceanu około 2 mln lat temu. Tworzy ją wulkaniczne pasmo górskie o przebiegu NNW- SSE. Jedne z najwyższych opadów w całym archipelagu sprawiają, że wyspa jest bardzo zielona, a żyzne wulkaniczne stoki pozwalają uprawiać banany, tytoń, kwiaty strelicji czy trzcinę cukrową. Objazd wyspy rozpoczynamy w jej stolicy - Santa Cruz de la Palma. Miasto zostało założone w końcu XV w. i już od XVI w. zaznaczył się szybki jego rozwój jako ośrodka przemysłu stoczniowego (Simonis 1998). Z tego okresu pochodzą najważniejsze zabytki miasta: ratusz, kaplica Ermita de Nuestra Señora de la Luz i kościół Iglesia de la Encarnación, natomiast nieco później powstały twierdze Castillio de Santa Catalina i Castillio de 213

La Virgen, które miały bronić miasto przed częstymi w XVII i XVIII w. napadami piratów. Atrakcyjną ciekawostką jest też dzisiaj muzeum morskie znajdujące się w replice statku Kolumba - Santa María, a panoramę całego miasta najlepiej jest oglądać z punktu widokowego Mirador de la Concepcion, usytuowanego na ostrej skale ponad portem morskim. Z Santa Cruz de la Palma udajemy się na południe. Krętą górską drogą dojeżdżamy do Las Nieves, gdzie znajduje się Sanktuarium Matki Boskiej Śnieżnej (XVII w.) z ołtarzem zawierającym 18 kg czystego srebra, nieco dalej mijamy Mazo, miejscowość słynącą z wyrobów garncarskich i szkołą tego tradycyjnego rzemiosła - El Molino, wreszcie na moment zatrzymujemy się przy pustelni Cueva de Belmaco, jednej z wielu na wyspie naturalnych jaskiń lawowych, zamieszkanych przez pustelników. Docieramy na sam południowy kraniec wyspy do Fuencaliente. Tu rozciąga się piękny widok na zachodnie wybrzeże wyspy oraz wspaniały krater wulkanu San Antonio (632 m n.p.m.). Idąc ścieżką wzdłuż krateru stąpamy po świeżym popiole wulkanicznym i dochodzimy do miejsca, z którego rozciąga się widok na ostatni ślad działalności wulkanicznej na wyspach czyli stożek wulkanu Teneguía (427 m n.p.m.) - erupcja w 1971 r. - będący obecnie pomnikiem natury. Posuwając się na północ wyspy, wzdłuż jej zachodniego wybrzeża, mijamy rezerwat krajobrazowy Tamanca i dojeżdżamy do miejscowości Playa de Las Manchas. Stąd rozciąga się panorama na centralne pasmo wulkaniczne wyspy, z najwyższymi szczytami Volcan La Deseada (1949 m n.p.m.) i Pico Nambroque (1922 m n.p.m.). Tuż obok znajduje się pomnik przyrody Del Tudo Volcanico de Todoque, założony na skalistym polu lawowym, będącym wynikiem erupcji w końcu XIX w. Kolejnym punktem wyprawy jest największa atrakcja przyrodnicza La Palmy czyli park narodowy Caldera de Taburiente. Park zajmujący powierzchnię 46 km 2 i utworzony w 1954 roku, powstał dla ochrony unikalnego, wulkanicznego krajobrazu i zachowania endemicznej flory. Tworzy go rozległa kaldera wulkaniczna (średnica 8 km), z wysokimi (często ponad 1000 m) niemal pionowymi ścianami skalnymi opadającymi do jej wnętrza. Brzeg kaldery jest poszarpany i tworzą go pojedyncze, wysokie szczyty, z kulminacjami Roque de los Muchachos (2423 m n.p.m.), Roque Chico (2372 m n.p.m.) i Pico de la Cruz (2351 m n.p.m.). Ostatnim etapem jest powrót do Santa Cruz de la Palma przez tunel drogowy wykuty pod głównym pasmem górskim La Palmy. Zdecydowanie odmiennym krajobrazem od wyżej opisanych charakteryzuje się Lanzarote, wyspa położona najbliżej Afryki. Cechą charakterystyczną jest tu największa liczba kraterów wulkanicznych 214

(ponad 300) spośród wszystkich wysp, a także najbardziej skąpa, półpustynna roślinność, co wynika z niewielkiego wzniesienia wyspy ponad poziom morza, nie pozwalającego na zwiększone opady. Wyprawę rozpoczynamy od parku narodowego Timanfaya, położonego na zachodzie wyspy. Utworzony w 1974 roku i zajmujący terytorium 51 km 2 park, obejmuje fragment łagodnie nachylonej ku wybrzeżom morskim pagórkowatej równiny zbudowanej z law i tufów wulkanicznych, ze śladami licznych erupcji. W krajobrazie dominuje ponad 200 kraterów, z kompleksem 25 kraterów nazywanych Górami Ognia (Montañas del Fuego), które wznoszą się ponad zastygłe strumienie lawy, pokryte miejscami grubą warstwą popiołów i bomb wulkanicznych. Wysoka temperatura panująca tuż pod powierzchnią gruntu (magma jeszcze nie zastygła, gdyż ostatnie erupcje notowane były jeszcze w XIX i XX w.) sprawia, że prawdziwą atrakcję dla odwiedzających stanowią wywoływane przez pracowników parku sztuczne gejzery (do skalnych szczelin wlewana jest woda, która natychmiast jest z niej wyrzucana w postaci pary wodnej), szybkie rozpalanie ogniska (do małego dołka wrzuca się suche gałązki, po czym wskutek wysokiej temperatury następuje samozapłon) czy ekologiczny grill (kiełbaski opiekane są przez naturalne ciepło ziemi). Ze względu na szczególny charakter ochrony park zwiedza się klimatyzowanym autobusem, wolno poruszającym się jednokierunkową szosą, pomiędzy kolorowymi stożkami wygasłych wulkanów. Dla chętnych jest też możliwość przejażdżki wielbłądem. Z Timanfayi bardzo blisko jest do słynącego z pięknej szmaragdowej barwy jeziorka Charco, leżącego niedaleko miejscowości El Golfo. Ostatnim punktem wyprawy po Lanzarote jest pobyt w jaskini lawowej Jameos del Agua, na północnym wschodzie wyspy. W skalistym dnie jaskini, powstałej w wyniku erupcji wulkanu Monte Corona (609 m n.p.m.) około 5000 lat temu (Esquivel i in. 1995), znajduje się małe jeziorko. W nim z kolei żyje jeden z endemicznych gatunków fauny, niewielki albinotyczny krab Minidopsis polymorpha (Esquivel i in. 1995). LITERATURA Arco Aguilar M.J., Delgado O.R., 2000, Naturaleza de Canarias. Flora y Vegetación, [w:] Canarias Isla a Isla, Praca zbiorowa, Centro de la Cultura Popular Canaria, Arafo. Bacallado Aránega J.J., Ortega Muñoz G., Delgado Castro G., Moro Abad L., 2000, Naturaleza de Canarias. Fauna, [w:] Canarias Isla a Isla, Praca zbiorowa, Centro de la Cultura Popular Canaria, Arafo. 215

Der Fischer Weltalmanach 2003, 2002, Fischer Verlag, Frankfurt am Main, s. 1-1407. Esquivel J.L.M., Court H.G., Redondo Rojas C.E., Fernandez I.G., Jaime I.C., 1995, La Red Canaria de Espacios Naturales Protegidos, Gobierno de Canarias, Medio Ambiente, s. 1-412. Furon R., 1963, Geology of Africa. Martyn D., 2000, Klimaty kuli ziemskiej, PWN, Warszawa, s. 1-360. Morales A.G., Hernández Luis J.A., Torrecabota P.R., 2000, La Geografía de Canarias, [w:] Canarias Isla a Isla, Praca zbiorowa, Centro de la Cultura Popular Canaria, Arafo. Plit F., 1997, Wyspy Kanaryjskie, [w:] Encyklopedia Geograficzna Świata. Tom II - Afryka, A. Jelonek (red.), Opres, Kraków, s. 391-392. Podbielkowski Z., 2002, Fitogeografia części świata. Tom I. Europa, Azja, Afryka, PWN, Warszawa, s. 1-403. Simonis D., 1998, Wyspy Kanaryjskie, Lonely Planet & Pascal, Bielsko- Biała, s. 1-302. Stupnicka E., 1978, Zarys geologii regionalnej świata, Wydawnictwa Geologiczne, s. 1-324. 216