Spis treści 1 WIADOMOŚCI WSTĘPNE...................................... 5 Świat istot żywych........................................... 5 Komórka podstawowy element budowy organizmu zwierzęcego............ 9 Budowa komórki.......................................... 9 Skład chemiczny organizmów................................... 9 Kształt i funkcje komórek..................................... 10 Zestawienie wiadomości o budowie organizmu zwierzęcego............... 14 2 PIERWOTNIAKI............................................. 16 Budowa pełzaka i jego czynności życiowe............................. 17 Pierwotniaki oraz ich znaczenie w przyrodzie.......................... 21 Sprawdzian............................................... 24 ZWIERZĘTA 3 OGÓLNE WIADOMOŚCI O ZWIERZĘTACH.......................... 26 BEZKRĘGOWCE 4 PARZYDEŁKOWCE........................................... 34 Stułbia płowa i jej czynności życiowe............................... 35 Wybrane parzydełkowce....................................... 41 Sprawdzian............................................... 45 5 PŁAZIŃCE................................................ 46 Tasiemiec nieuzbrojony i jego przystosowanie do pasożytniczego trybu życia...... 46 Wybrane tasiemce oraz ich wpływ na zdrowie człowieka................... 49 6 NICIENIE................................................. 52 Glista ludzka i jej czynności życiowe................................ 52 Nicienie pasożytnicze oraz ich wpływ na żywicieli....................... 55 Sprawdzian............................................... 58 3
7 PIERŚCIENICE.............................................. 60 Dżdżownica ziemna i jej przystosowanie do życia w glebie.................. 60 Pierścienice żyjące w różnych środowiskach........................... 66 8 MIĘCZAKI................................................ 69 Ślimak winniczek i jego czynności życiowe............................ 69 Krewniacy winniczka......................................... 74 Małże, ich czynności życiowe oraz znaczenie w przyrodzie.................. 77 Głowonogi oraz ich środowisko życia............................... 80 Sprawdzian............................................... 82 9 STAWONOGI.............................................. 84 Skorupiaki................................................ 85 Rak rzeczny i jego czynności życiowe............................... 85 Skorupiaki oraz ich środowisko życia................................ 89 Pajęczaki................................................. 91 Pająk krzyżak i jego czynności życiowe.............................. 91 Wybrane pajęczaki........................................... 94 Owady.................................................. 97 Bielinek kapustnik i jego czynności życiowe........................... 97 Przegląd owadów oraz ich znaczenie w przyrodzie....................... 101 Zestawienie wiadomości o bezkręgowcach............................ 112 Sprawdzian............................................... 114
9 Stawonogi 84 Stawonogi to zmiennocieplne bezkręgowce, żyjące we wszystkich środowiskach na całym świecie w powietrzu, w wodzie i na lądzie. Mogą prowadzić wolno żyjący lub pasożytniczy tryb życia. Wśród stawonogów wyróżniamy skorupiaki, pajęczaki i owady. Ciało stawonogów jest podzielone na segmenty, które u większości łączą odcinki ciała. Są to głowa, tułów i odwłok u owadów i głowotułów oraz odwłok u skorupiaków i pajęczaków. Stawonogi mają parzyste, członowane odnóża. Człony odnóży są połączone ruchomo stawowo, stąd nazwa całej grupy zwierząt. Niektóre odnóża służą do chodzenia lub pływania, inne są przekształcone w czułki lub narządy gębowe. Ciało stawonogów okrywa twardy pancerz odgrywający rolę zewnętrznego szkieletu, do którego są przytwierdzone mięśnie. Chroni on ciało przed napastnikami, urazami mechanicznymi i przed zbytnią utratą wilgotności. W miejscach, gdzie łączą się poszczególne segmenty ciała lub części odnóży, pancerz jest cieńszy, co zapewnia zwierzęciu swobodę ruchów. Twarde okrycie ciała stawonogów powoduje, że ich wzrost odbywa się tylko w okresach linienia. Linienie to zrzucanie starego pancerza, pod którym wcześniej tworzy się nowy. Nowy pancerz jest miękki, elastyczny i większy niż poprzedni. Po opuszczeniu starego pancerza przez zwierzę nowy zostaje rozciągnięty przez rosnące ciało stawonoga. Pobieranie tlenu do oddychania i wymiana gazowa u stawonogów zależą od środowiska, w którym żyją. Wodne stawonogi do oddychania pobierają tlen z wody za pomocą skrzeli. Stawonogi żyjące na lądzie do oddychania pobierają tlen z powietrza atmosferycznego za pomocą płuc powierzchni oddechowych, znajdujących się we wnętrzu ciała (pajęczaki), lub tchawek (owady). Stawonogi są głównie rozdzielnopłciowe i jajorodne. Mają dobrze rozwinięte zmysły, zwłaszcza wzrok i Rozwielitka przedstawiciel skorupiaków węch.
Skorupiaki Skorupiaki są stawonogami wodnymi, które żyją w wodach słodkich i słonych. W morzach i oceanach niektóre skorupiaki żyją przy brzegu, inne przystosowały się do życia w głębinach, jeszcze inne unoszą się w toni wodnej. Niektóre skorupiaki żyją na lądzie w wilgotnych miejscach. Ciało skorupiaków jest zbudowane z segmentów. U niektórych sąsiadujące segmenty są zrośnięte, np. u raka głowa zrośnięta z tułowiem tworzy głowotułów okryty jednolitym pancerzem. Skorupiaki do oddychania pobierają tlen z wody za pomocą skrzeli. Rak rzeczny i jego czynności życiowe Rak rzeczny jest stawonogiem należącym do skorupiaków. Żyje tylko w wodzie. Zamieszkuje dobrze natlenione i czyste wody rzek i potoków. Jest uważany za wskaźnik czystości wód. Budowa zewnętrzna raka rzecznego czułki, narządy zmysłu dotyku, węchu i równowagi służące do rozpoznawania otoczenia odnóża zakończone szczypcami służące do chwytania, obrony i zdobywania pokarmu oczy narząd wzroku służące do obserwacji otoczenia narządy gębowe służące do pobierania pokarmu głowotułów pokryty mocnym pancerzem chroniącym ciało raka przed napastnikami odnóża kroczne służące do poruszania się odwłok zbudowany z segmentów przystosowany do pływania wachlarz na odwłoku, przystosowany do pływania 85
9 Rak pręgowany Rak rzeczny Ciało raka składa się z głowy zrośniętej z tułowiem, czyli głowotułowia, oraz odwłoka. Z przodu głowy znajdują się czułki narządy zmysłu dotyku, służące do rozpoznawania otoczenia, oraz narządy gębowe służące do pobierania i rozdrabniania pokarmu. Po obu stronach głowy są rozmieszczone oczy narząd zmysłu wzroku. Znajdują się one na słupkach i działają niezależnie od siebie. Dzięki temu rak może patrzeć we wszystkich kierunkach, nie poruszając się. To ciekawe Rak rzeczny żeruje tylko nocą. Dzień spędza w ukryciu w wykopanych jamkach lub pod korzeniami drzew. Głębokość, na jakiej przebywa, zależy od temperatury wody. Wiosną i latem żeruje na płyciznach. Im jest chłodniej, tym schodzi głębiej, jednocześnie mniej jedząc. W zimie wcale nie pobiera pokarmu. Głowotułów raka jest pokryty twardym pancerzem chroniącym go przed napastnikami. Jest to jednocześnie zewnętrzny szkielet, do którego są przyczepione liczne mięśnie. Na głowotułowiu znajdują się odnóża kroczne, służące do poruszania się, oraz odnóża zakończone szczypcami, którymi rak broni się i zdobywa pokarm. Odwłok jest zbudowany z segmentów. Nie jest on tak sztywny jak tułów. Końcowy segment ma wachlarzowaty kształt. Odwłok jest przystosowany do pływania, a u samicy dodatkowo do noszenia jaj i młodych raków. Rak odżywia się roślinami wodnymi, drobnymi wodnymi bezkręgowcami, a także martwymi zwierzętami, np. śniętymi rybami i inną padliną. Z tego względu odgrywa ważną rolę czyściciela dna z rozkładających się resztek. Do oddychania rak pobiera tlen z wody za pomocą skrzeli znajdujących się z obu stron ciała pod pancerzem głowotułowia. Rak jest rozdzielnopłciowy i jajorodny. Samica składa jaja w zgięciu odwłoka, do którego samiec składa plemniki. Zapłodnione jaja są przyczepione na odwłoku i noszone przez całą zimę. Dopiero na wiosnę lub na początku lata wychodzą z nich młode raki. W ciągu pierwszego roku młody rak szybko rośnie, ponieważ kilkakrotnie linieje. W następnych latach rośnie znacznie wolniej. 86
1 Pokoloruj pola, w których są wpisane cechy stawonogów. Stawonogi to organizmy: których odnóża są członowane kręgowe Ćwiczenia jajorodne których ciało jest zbudowane z segmentów stałocieplne obupłciowe zmiennocieplne żyworodne rozdzielnopłciowe których człony odnóży są połączone stawowo bezkręgowe 2 Uzupełnij schemat nazwami grup zwierząt, które należą do stawonogów. STAWONOGI 3 Pokoloruj pola, w których podane cechy opisujące raka są prawdziwe. Rak do oddychania pobiera za pomocą skrzeli tlen rozpuszczony w wodzie. Rak do oddychania pobiera za pomocą płuc tlen z powietrza atmosferycznego. Rak odżywia się padliną, ale poluje też na żywe zwierzęta wodne. Rak odżywia się roślinnością przybrzeżną. Rak rodzi żywe młode, jest więc żyworodny. Rak jest zwierzęciem jajorodnym. 87
4 Napisz, jaką funkcję w organizmie raka pełnią wymienione części jego ciała. głowotułów odwłok odnóża kroczne odnóża ze szczypcami 5 Odczytaj nazwy zaszyfrowane w rebusach. Uzupełnij nimi zdania. DO Z S W DKA WARK SZ PÓ Y CH R Rak ma narządy, dzięki którym rozpoznaje środowisko i znajduje pokarm. Narządem wzroku są na. 88
Skorupiaki oraz ich środowisko życia Skorupiaki to różnorodna grupa zwierząt mająca duże znaczenie w przyrodzie. W jeziorach i stawach żyją rozwielitki i widłonogi. Wchodzą one w skład planktonu i są bardzo ważnym pokarmem dla ryb. Skorupiaki planktonowe, np. widłonogi, w morzu są pokarmem dla ryb i ssaków morskich. Ośliczka i kiełż zdrojowy żywią się obumarłymi szczątkami roślin. Skorupiaki te można spotkać tylko w czystej wodzie i dlatego są one biologicznym wskaźnikiem czystości wód. Ośliczka Widłonóg Krab Kryl W ciepłych morzach żyją np. kraby, homary, krewetki i langusty, które są cenionym przez ludzi pożywieniem. Planktonowy kryl, żyjący w wodach wokół Antarktydy, jest podstawowym pokarmem pingwinów, ryb, niektórych fok, a także wielorybów. Niektóre skorupiaki, np. stonogi, przystosowały się do życia na lądzie. W Polsce żyje wiele ich odmian. Najczęściej jest spotykany prosionek (stonóg piwniczny). Prosionek (stonóg piwniczny) 89
Ćwiczenia 1 Połącz nazwę skorupiaka ze środowiskiem, w którym żyje. krab SKORUPIAKI ŻYJĄCE ośliczka kiełż zdrojowy na lądzie prosionek krewetka homar kryl w wodzie rozwielitka rak langusta 2 Odczytaj wyraz zaszyfrowany w rebusie. Uzupełnij nim zdanie. Z WER WIÓRKA S = TKI to skorupiaki, które wchodzą w skład planktonu i są ważnym pokarmem dla ryb. 90
9 ZESTAWIENIE WIADOMOŚCI O BEZKRĘGOWCACH GRUPA ZWIERZĄT, ŚRODOWISKO ŻYCIA I PRZEDSTAWICIELE PARZYDEŁKOWCE żyją w środowisku wodnym. stułbia płowa chełbia modra CHARAKTERYSTYCZNE CECHY GRUPY ciało zbudowane z dwóch warstw komórek, wewnątrz jest jama chłonąco-trawiąca występowanie postaci polipa lub meduzy drapieżne wymiana gazowa całą powierzchnią ciała rozmnażanie polipów bezpłciowe, meduz płciowe PŁAZIŃCE część żyje we wnętrzu ciała żywiciela. tasiemiec uzbrojony tasiemiec bąblowcowy ciało płaskie, złożone z członów na główce występują przyssawki pasożyt, pokarm chłonie całą powierzchnią ciała oddychanie beztlenowe obojnaki i jajorodne, rozwój w dwóch żywicielach NICIENIE niektóre żyją we wnętrzu ciała żywiciela, inne w glebie. włosień kręty glista ludzka ciało wydłużone, w przekroju okrągłe część jest pasożytami oddychanie całą powierzchnią ciała rozdzielnopłciowe i jajorodne wolno żyjące lub rozwój w jednym żywicielu 112
ZESTAWIENIE WIADOMOŚCI O BEZKRĘGOWCACH GRUPA ZWIERZĄT, ŚRODOWISKO ŻYCIA I PRZEDSTAWICIELE PIERŚCIENICE niektóre żyją w wilgotnej, urodzajnej glebie, inne w słodkich wodach o zamulonym dnie. dżdżownica rureczniki pijawka CHARAKTERYSTYCZNE CECHY GRUPY ciało zbudowane z pierścieni wymiana gazowa całą powierzchnią ciała obupłciowe i jajorodne MIĘCZAKI większość żyje w wodzie, niektóre na lądzie. winniczek skójka ośmiornica miękkie ciało okryte muszlą u ślimaków spiralną, u małży dwuklapową ślimaki lądowe roślinożerne, małże filtrują drobne organizmy z wody obupłciowe i jajorodne STAWONOGI niektóre żyją w środowisku wodnym, inne w lądowym. rak krzyżak bielinek kapustnik u owadów ciało podzielone na głowę, tułów i odwłok, a u skorupiaków i pajęczaków na głowotułów i odwłok, pokryte pancerzem członowane odnóża są połączone ruchomo stawowo wzrost ciała w okresie linienia wymiana gazowa u skorupiaków za pomocą skrzeli, u pajęczaków płuc, a u owadów tchawek niektóre są drapieżne, inne roślinożerne rozdzielnopłciowe i jajorodne, w rozwoju motyla występuje postać larwy i poczwarki 113