ZINTEGROWANY MONITORING ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO

ZINTEGROWANY MONITORING ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Zasady organizacji, system pomiarowy, wybrane metody badań Redaktorzy naukowi: Andrzej Kostrzewski Robert Kruszyk Robert Kolander Wydanie drugie, poprawione 2006 Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań Dzięgielowa 27, 60-680 Poznań Redakcja techniczna: Grażyna Gałążewska, Robert Kolander, Robert Kruszyk Poznań 2006

SPIS TREŚCI Wprowadzenie 1 Programy pomiarowe ZMŚP wytyczne organizacji sieci pomiarowej 1.1 Program pomiarowy A1: meteorologia 1.2 Program pomiarowy B1: zanieczyszczenie powietrza 1.3 Program pomiarowy C1: chemizm opadów atmosferycznych 1.4 Program pomiarowy C2: chemizm opadu podkoronowego 1.5 Program pomiarowy C3: chemizm spływu po pniach 1.6 Program pomiarowy D1: metale ciężkie i siarka w porostach 1.7 Program pomiarowy E1: gleby 1.8 Program pomiarowy F1: chemizm roztworów glebowych 1.9 Program pomiarowy F2: wody podziemne 1.10 Program pomiarowy G2: chemizm opadu organicznego 1.11 Program pomiarowy H1: wody powierzchniowe - rzeki 1.12 Program pomiarowy H2: wody powierzchniowe - jeziora 1.13 Program pomiarowy J1: flora i roślinność zlewni reprezentatywnej 1.14 Program pomiarowy J2: struktura i dynamika szaty roślinnej (powierzchnie stałe) 1.15 Program pomiarowy K1: uszkodzenia drzew i drzewostanów 1.16 Program pomiarowy M1: epifity nadrzewne 1.17.Program pomiarowy O1: fauna epigeiczna 1.18 Program pomiarowy P1: pokrycie terenu i użytkowanie ziemi 2. Zasady gromadzenia i przekazywania danych do bazy danych Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego 3. Aneksy 1. Zasady obliczeń przeliczeń danych 2. Zalecane metody analiz chemicznych wody, pobieranie, przechowywanie i utrwalanie próbek 3. Lista kodowa metod analitycznych 4. Lista kodowa metod wstępnego przygotowanie próby 5. Ocena poprawności analiz próbek wody 6. Systematyka gleb Polski i

7. Wykaz gatunków biegaczowatych monitorowanych w ramach ZMŚP 8. Wykaz wybranych gatunków porostów (Lista kodowa L2) 9. Kody najbardziej pospolitych gatunków drzew europejskich (lista kodowa B4) 10. Kody typów danych 11. Kody jakości danych 12. Kodowanie daty 13. Lista parametrów pomiarowych ii

Wprowadzenie Gromadzone dane pomiarowe w ramach Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego muszą spełniać standardy i normy oraz opierać się na sprawdzonych i porównywalnych metodach badań terenowych i analiz laboratoryjnych. W celu realizacji powyższego założenia w roku 1995 zostały opublikowane Zasady organizacji, system pomiarowy, wybrane metody badań pod redakcją A.Kostrzewskiego, A.Stacha i M.Mazurek w serii wydawniczej Biblioteka Monitoringu Środowiska. Opracowanie to zawiera zarówno podstawowe cele i założenia metodologiczne ZMŚP oraz zestawienia systemu pomiarowego, metod analityki laboratoryjnej, zasady gromadzenia i opracowania uzyskiwanych wyników badań. Ponad 10-letnie działanie sieci Stacji Bazowych ZMŚP i dotychczas zgromadzone doświadczenia stały się impulsem do przeprowadzenia weryfikacji zakresu pomiarowego oraz stosowanych metod badawczych. Zasadniczym założeniem przeprowadzonej weryfikacji było umożliwienie w dalszym ciągu wypełnianie podstawowego celu ZMŚP długofalowego monitoringu tendencji zmian głównych typów geoekosystemów Polski. Weryfikacja zakresu pomiarowego i metod badawczych miała także na celu osiągniecie zgodności z metodykami badań monitoringów specjalistycznych, oraz uwzględnienie zmian legislacyjnych w prawie polskim i zaleceń Unii Europejskiej. Dyskusja nad weryfikacją nie dotyczyła wyłącznie zakresu pomiarowego wykonywanych pomiarów i analiz, ale również ilości stanowisk pomiarowych oraz frekwencji pomiarów niezbędnych do otrzymania pełno wartościowych danych. Czynnikiem, który w znacznej mierze zadecydował o zmianach w systemie pomiarowym ZMŚP była automatyzacja i standaryzacja systemu pomiarowego wprowadzenie automatycznych stacji meteorologicznych, ciągła rejestracja poziomu wód podziemnych i powierzchniowych, wprowadzenie metody pasywnej analizy zanieczyszczeń powietrza czy pomiaru depozycji mokrej zanieczyszczeń. Weryfikację zakresu pomiarowego oparto na konsultacjach przeprowadzanych w zespole Specjalistów ZMŚP i Kierowników Stacji Bazowych, a także uwzględniono zarówno zalecenia monitoringu krajowego jak i europejskiego. Nowa edycja zweryfikowanego programu pomiarowo-badawczego ZMŚP obok zestawień tabelarycznych zakresów pomiarowych poszczególnych programów, zawiera w postaci załączników zasady kodowania i gromadzenia danych pomiarowych, oraz przygotowane standardy tabel i wykresów, które pozwolą na ujednolicenie raportów przygotowywanych corocznie przez Stacje Bazowe. Zamieszczone zestawienia zakresów pomiarowych zostały poszerzone o komentarze, które zawierają informacje zarówno o zasadach lokalizacji stanowisk pomiarowych, frekwencji pomiarów oraz wskazania zalecanych procedur analitycznych metod badań terenowych. Koordynator Programu ZMŚP Prof. dr habil. Andrzej Kostrzewski

1 PROGRAMY POMIAROWE ZMŚP - wytyczne organizacji sieci pomiarowej 1.1 PROGRAM POMIAROWY A1: METEOROLOGIA Halina Lorenc (Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej w Warszawie) Zdzisław Prządka (Instytut Ochrony Środowiska w Warszawie) CEL POMIARÓW: Warunki klimatyczne mają bardzo istotny wpływ na funkcjonowanie i przemiany ekosystemów. Zmienność dobowa i sezonowa większości procesów abiotycznych i biotycznych uwarunkowana jest czynnikami klimatycznymi. Regulują one również atmosferyczny dopływ materii z zewnątrz. Dane z obserwacji meteorologicznych są niezbędne do porównań z przeciętnymi warunkami dla wielolecia, określenia powtarzalności ekstremalnych zjawisk klimatycznych i związanych z nimi reakcji ekosystemów. ZALECANA METODYKA: Wybierając miejsce na lokalizację pomiarów meteorologicznych należy zwrócić uwagę, aby teren był reprezentatywny pod względem warunków mezoklimatycznych dla całego monitorowanego obszaru ZMŚP (zlewni). Wskazane jest, aby stanowisko pomiarów meteorologicznych znajdowało się w jego obrębie. Unikać należy miejsc o specyficznym mikroklimacie np.: zaklęsłości czy też odsłoniętych wierzchowin. Pomiary meteorologiczne wykonuje się na terenie tzw. poletka (ogródka) meteorologicznego. Lokalizacja ogródka ma zasadnicze znaczenie dla uzyskiwania poprawnych wyników pomiarów. Powierzchnia terenu powinna być w miarę "otwarta", niezakłócająca swobodnego przepływu strug powietrza, bez znacznych deniwelacji, porośnięta trawą do wysokości 10-15 cm. W okresie zimy śnieg zalega tu w sposób naturalny od czasu pojawienia się aż do zaniku. Szczegółowy opis lokalizacji i zasady obserwacji poszczególnych elementów meteorologicznych zawarte są w publikacji IMGW (Janiszewski 1988). Zawarte są w niej jednocześnie wytyczne co do metod obserwacji uwzględniające standardy Światowej Organizacji Meteorologicznej. Algorytmy dla obliczeń parametrów meteorologicznych W celu zachowania pełnej porównywalności danych z siecią IMGW Stacje Bazowe ZMŚP winny przyjąć wymienione niżej algorytmy obliczania wartości średnich temperatury powietrza, wilgotności względnej i prędkości wiatru. Algorytmy te dotyczą pomiarów wykonywanych 24 (lub 8) razy na dobę. Wielolecie obejmuje dostępne lata obserwacyjne wraz z bieżącym rokiem pomiarowym. Kierunek i prędkość wiatru mierzona jest na podstawie wartości uśrednionych za 10 minut poprzedzających termin pomiaru. Np. wartość kierunku i prędkości wiatru dla godziny 12.00 UTC określamy na podstawie wartości uśrednionych za okres 11.50-12.00 UTC. Jeżeli mamy do czynienia z wiatrem zmiennym, a tym samym uśrednienie kierunku wiatru nie oddaje sytuacji rzeczywistej, podajemy kierunek przeważający. Obok wartości kierunku wiatru podajemy wtedy kod PR. W sytuacji, gdy zmienność wiatru jest na tyle duża, że nie można określić kierunku przeważającego podajemy kierunek wiatru, który wystąpił ostatni raz podczas obserwacji i dodatkowo poza wartością kierunku wiatru podajemy kod ZM. - A1-1

1. Średnia dobowa jest to średnia arytmetyczna obliczona ze średnich godzinnych temperatury, (lub wilgotności względnej, lub prędkości wiatru) obserwowanej 24 razy w ciągu doby w godzinach: 00, 01, 02, 03, 04, 05, 06, 07, 08, 09, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23 UTC: T śr. dob. t ( t00 t01 t02... t21 t22 23 ) lub obserwowanej co 3 godziny i dzielonej przez 8. : 24 2. Średnia miesięczna jest to średnia arytmetyczna obliczona ze średnich godzinnych wartości temperatury (lub wilgotności względnej, lub prędkości wiatru) rejestrowanej w 24 (lub 8) terminach obserwacyjnych w ciągu wszystkich dni miesiąca (31, 30, 29 lub28): n Tśr. mies. ( tn00 tn01 tn02... tn21 tn22 tn23) : 24n 1 n liczba dni w miesiącu lub obserwowanej co 3 godziny i dzielonej przez 8. 3. Średnia roczna jest to średnia arytmetyczna obliczona z wartości średnich miesięcznych temperatury (lub wilgotności względnej, lub prędkości wiatru): Tśr. rocz. ( tśr. I... t śr. XII ) :12 t śr.i średnia temperatura stycznia t śr.xii średnia temperatura grudnia 4. Średnie wieloletnie wartości temperatury powietrza (lub wilgotności względnej, lub prędkości wiatru) obliczamy z wartości średnich rocznych. Wielolecie obejmuje dostępne lata obserwacyjne wraz z bieżącym rokiem pomiarowym: Tśr. wiel. ( t śr. R1... t śr. RN ) : N t śr.r1 średnia temperatura pierwszego roku N liczba lat 5. Kierunek wiatru podajemy w podziale na osiem sektorów o szerokości 45. 337,5 N 22, 5, 22,5 NE 67, 5, 67,5 E 112, 5, 112,5 SE 157, 5, 157,5 S 202, 5, 202,5 SW 247, 5, 247,5 N 292, 5, 292,5 NW 337, 5. Za ciszę przyjmuje się wiatr o prędkości poniższej progu detekcji anemometru (np. poniżej U z =0.4m/s). Należy podawać informację o progu detekcji używanego anemometru. Wielolecie obejmuje dostępne lata obserwacyjne wraz z bieżącym rokiem pomiarowym. 6. Wysokość opadów atmosferycznych podajemy na podstawie pomiarów deszczomierzem Hellmanna raz w ciągu doby o godzinie 6 UTC (tzw. opad dobowy). Czas trwania opadów w ciągu doby mierzymy deszczomierzem rejestrującym (np. korytkowym) z rozdzielczością godzinową. Wielolecie obejmuje dostępne lata obserwacyjne wraz z bieżącym rokiem pomiarowym. 7. Promieniowanie całkowite rejestrujemy za pomocą wypoziomowanego pyranometru. Wartości średnie mierzy i podaje się z rozdzielczością godzinową w W/m 2 mówimy wtedy - A1-2

o natężeniu promieniowania całkowitego. Energię promieniowania całkowitego oblicza się sumując średnie godzinne wartości natężenia promieniowania i podaje się w kwh/m 2. 1J = 1 Ws, 1 W=J/s, 1kWh = 11000W6060s = 3 600 000 Ws = 3 600 000 J, 1kWh/ m 2 = 3 600kJ/ m 2. Kontrola i weryfikacja danych: Osoba archiwizująca dane z pomiarów meteorologicznych zobowiązana jest po zakończeniu miesiąca dokonać ich zestawienia i przeprowadzić kontrolę logiczną i rachunkową. Po przeprowadzeniu archiwizacji na magnetycznych nośnikach informacji powinna być zastosowana automatyczna kontrola danych. Celem tego rodzaju kontroli jest przede wszystkim wyodrębnienie z całości materiału wartości wątpliwych: błędnych lub mało prawdopodobnych. Zasygnalizowane wartości powinny być przedmiotem analizy szczegółowej. Zasady kontroli źródłowych danych meteorologicznych podane są w opracowaniach Janiszewskiego (1988) i Pruchnickiego (1987). - A1-3

PARAMETRY POMIAROWE: program podstawowy Jednostka - Parametr Kod Lista dokładność Częstotliwość parametru kodowa (ilość miejsc pomiarów dziesiętnych) temperatura powietrza na 2 m TA_D ZM C...1 24/dobę minimalna temperatura TA_N ZM C...1 1/dobę powietrza maksymalna temperatura TA_X ZM C...1 1/dobę powietrza temperatura minimalna TA_G ZM C...1 1/dobę powietrza przy powierzchni gruntu (na 5 cm) temperatura gruntu na T_S ZM C...1 24/dobę głębokościach 5, 20 i 50 cm wilgotność względna HH DB %...0 24/dobę powietrza na 2 m wysokość opadów na 1 m RR_T ZM mm...1 1/dobę czas trwania opadów w ciągu RR_P ZM H...0 rejestracja doby ciągła prędkość wiatru na 10 m WIV DB m/s...1 24/dobę kierunek wiatru na 10 m WID DB [-]...0-7 24/dobę wysokość pokrywy śnieżnej SC_H ZM cm...0 1/dobę usłonecznienie SOL_P ZM min...0 rejestracja ciągła Promieniowanie całkowite SOL_T ZM W/m 2...0 24/dobę (natężenie) Promieniowanie całkowite (energia) SOL_E ZM kwh/m 2...0 1/dobę program rozszerzony Parametr Kod parametru Lista kodowa Jednostka - dokładność (ilość miejsc dziesiętnych) Częstotliwość pomiarów gęstość śniegu SC_WC ZM g/cm 3...2 1/dobę lub 5/dobę (podczas intensywnych opadów śniegu i w czasie intensywnego topnienia) promieniowanie UV-B SOL_UVB IM W/m 2...0 24/dobę ciśnienie atmosferyczne PRES ZM hpa...1 24/dobę - A1-4

ZAPIS DANYCH W RAPORCIE ROCZNYM: Zestawienia tabelaryczne i opracowanie graficzne należy wykonać oddzielnie dla roku kalendarzowego i hydrologicznego 1. Promieniowanie całkowite Należy przedstawić sumy miesięczne promieniowania całkowitego a jeśli jest mierzone promieniowanie odbite (albedo) to także bilansu promieniowania. Promieniowanie bezpośrednie jest częścią energii promienistej, która przez atmosferę dociera do powierzchni ziemskiej bezpośrednio od Słońca pod postacią promieni równoległych (bez rozproszonych). Promieniowanie rozproszone to ta część promieni, która ulega odchyleniu (zmianie kierunku) na skutek niejednorodności optycznej atmosfery. Promieniowanie całkowite jest sumą promieniowania bezpośredniego i rozproszonego. Bilans promieniowania (saldo radiacyjne) jest różnicą pomiędzy przychodem i rozchodem ciepła drogą promieniowania. Tabela. Sumy miesięczne promieniowania całkowitego [kwh/m 2 ] i bilansu promieniowania [kwh/m 2 ] (osobno dla roku kalendarzowego i osobno dla roku hydrologicznego). I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Rok T Q s 2. Warunki termiczno-opadowe Sumę roczną wysokość opadów atmosferycznych i średnią roczną temperaturę powietrza na wysokości 2 m należy przedstawić za pomocą wykresu (osobno dla roku kalendarzowego i osobno dla roku hydrologicznego). Sumy roczne opadów atmosferycznych [mm] odpowiadają osi rzędnych a średnia temperatura powietrza [C] osi odciętych. Wykres należy uzupełnić granicami klas przedziałów zgodnie z klasyfikacją termiczno-opadową zaproponowaną przez Lorenc (1998). Poza danymi z bieżącego roku pomiarowego wykres powinien zawierać także wartości przynajmniej od roku 1994. Poniżej zasady klasyfikacji opadowej i termicznej. Nr klasy Norma roczna opadu [%] Ocena roku 1. poniżej 50 skrajnie suchy 2. 50 74 bardzo suchy 3. 75 89 suchy 4. 90 110 normalny 5. 111 125 wilgotny 6. 126 150 bardzo wilgotny 7. powyżej 150 skrajnie wilgotny Normową wartość roczną opadu należy obliczać na podstawie możliwie długich serii danych (przynajmniej ostatnie dziesięciolecie). - A1-5

Nr klasy Przedział wartości obliczony wg T śr.wiel. Ocena roku 1. T T 2, SD ekstremalnie ciepły śr. rocz. śr. wiel. 5 2. T,0SD T T 2, SD anomalnie ciepły śr. wiel. 2 śr. rocz. śr. wiel. 5 3. T,5SD T T 2, SD bardzo ciepły śr. wiel. 1 śr. rocz. śr. wiel. 0 4. T,0SD T T 1, SD ciepły śr. wiel. 1 śr. rocz. śr. wiel. 5 5. T,5SD T T 1, SD lekko ciepły śr. wiel. 0 śr. rocz. śr. wiel. 0 6. T,5SD T T 0, SD normalny śr. wiel. 0 śr. rocz. śr. wiel. 5 7. T,0SD T T 0, SD lekko chłodny śr. wiel. 1 śr. rocz. śr. wiel. 5 8. T,5SD T T 1, SD chłodny śr. wiel. 1 śr. rocz. śr. wiel. 0 9. T,0SD T T 1, SD bardzo chłodny śr. wiel. 2 śr. rocz. śr. wiel. 5 10. T,5SD T T 2, SD anomalnie chłodny śr. wiel. 2 śr. rocz. śr. wiel. 0 11. T T 2, SD ekstremalnie chłodny śr. rocz. śr. wiel. 5 T śr.wiel. temperatura średnia wieloletnia (normowa). Wartość normową temperatury należy obliczać na podstawie możliwie długich serii danych (przynajmniej ostatnie dziesięciolecie). T śr.rocz. temperatura średnia roczna SD odchylenie standardowe Tabela. Średnie roczne temperatury powietrza [C] i sumy roczne opadów [mm] w latach (osobno dla roku kalendarzowego i osobno dla roku hydrologicznego). [ ] 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 [ ] T śr.rocz. Op Powyższa tabela powinna zawierać średnie roczne temperatury powietrza i sumy roczne opadów dla wszystkich dostępnych lat. 3. Temperatura powietrza Tabela. Średnia miesięczna temperatura powietrza [C] w Stacji Bazowej (osobno dla roku kalendarzowego i osobno dla roku hydrologicznego). I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Rok T śr.mies. Należy wykonać wykres kolumnowy grupowany zestawiający średnie miesięczne temperatury powietrza w Stacji Bazowej (osobno dla roku kalendarzowego i osobno dla roku hydrologicznego) na tle średnich wartości miesięcznych dla dostępnego wielolecia. - A1-6

4. Opady atmosferyczne Tabela. Parametry opadowe (osobno dla roku kalendarzowego i osobno dla roku hydrologicznego). miesiąc I... opad całkowity wysokość [mm] opad śniegu wysokość [mm] Opad maksymalny dobowy [mm] ilość dni z opadem (w tym z opadem śniegu) ilość dni z opadem śniegu ilość dni z pokrywą śnieżną XII Suma roczna SD X Należy wykonać wykres kolumnowy grupowany zestawiający rozkład miesięcznych sum opadów mierzonych w Stacji Bazowej na tle średnich wartości miesięcznych dla dostępnego wielolecia (osobno dla roku kalendarzowego i osobno dla roku hydrologicznego). W formie wykresu kolumnowego przedstawić należy także miesięczny rozkład współczynnika pluwiometrycznego (osobno dla roku kalendarzowego i osobno dla roku hydrologicznego). Współczynnik oblicza się według poniższego wzoru: WP współczynnik pluwiometryczny P i suma opadu w danym miesiącu, P r suma opadu rocznego WP Pi 12 P r 5. Temperatury gruntu Tabela. Średnie miesięczne temperatura gruntu na głębokości 5, 20 i 50 cm [C] w Stacji Bazowej (osobno dla roku kalendarzowego i osobno dla roku hydrologicznego). I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Rok T 5 cm T 20 cm T 50 cm Należy wykonać jeden wykres liniowy przedstawiający trzy krzywe temperatur (5, 20 i 50 cm) w Stacji Bazowej (osobno dla roku kalendarzowego i osobno dla roku hydrologicznego). 6. Warunki anemometryczne Tabela. Prędkość średnia miesięczna i maksymalna wiatru [m/s] w Stacji Bazowej (osobno dla roku kalendarzowego i osobno dla roku hydrologicznego). I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Rok V śr V max - A1-7

Należy sporządzić wykres radarowy, przedstawiający częstotliwości kierunków wiatru w podziale na 8 sektorów (osobno dla roku kalendarzowego i osobno dla roku hydrologicznego) na tle dostępnego wielolecia. 337,5 N 22, 5, 22,5 NE 67, 5, 67,5 E 112, 5, 112,5 SE 157, 5, 157,5 S 202, 5, 202,5 SW 247, 5, 247,5 N 292, 5, 292,5 NW 337, 5. Wielolecie obejmuje dostępne lata obserwacyjne wraz z bieżącym rokiem pomiarowym. Uzupełnienie wykresu stanową informacje o udziale procentowym cisz w analizowanym roku pomiarowym i w wieloleciu przy jednoczesnym podaniu progu detekcji używanego anemometru. - A1-8

ZAPIS DANYCH W BAZIE DANYCH: podprogram: A1 - Meteorologia (wybrane parametry) obszar instytucja stanowisko kod medium lista medium poziom data Skala parametr lista parametru wartość wsk. jakości danych wsk. typu danych kod metody wstępnego przyg. próby lista metod wstępnego przyg.próby 1-2 3-6 7-8 9-11 12-19 20-21 22-25 26-35 36-38 39-48 49-50 51-57 58-58 59-59 60-65 66-67 68-70 71-72 73-102 tekst tekst tekst tekst tekst tekst liczba (cm) tekst Liczba tekst tekst liczba tekst tekst tekst tekst tekst tekst tekst A1 09ZM SW 001 200 03-11-01 1 TA_D ZM 7.5 X oc A1 09ZM SW 001 100 03-11-01 1 T_S ZM 6.5 X oc A1 09ZM SW 001 150 03-11-01 1 T_S ZM 7.6 X oc A1 09ZM SW 001 200 03-11-01 1 HH DB 85 X % A1 09ZM SW 001 3000 03-11-01 1 RR_T ZM 0.5 S mm podprogram (kolumny 1-2) zawiera kod podprogramu obszar (kolumny 3-6) kod Stacji Bazowej instytucja (kolumny 7-8) kod instytucji wykonującej pomiar stanowisko (kolumny 9-11) kod stanowiska kod medium (kolumny 12-19) kod medium pole pozostaje puste lista kodowa medium (kolumny 20-21) kod listy pole pozostaje puste poziom (kolumny 22-25) wysokość w cm umieszczenia przyrządu pomiarowego nad powierzchnią terenu data (kolumny 26-35) - format RRRR-MM-DD skala (kolumny(36-38) liczba przyrządów do pomiaru danego parametru parametr (kolumny 39-48) lista kodowa parametru (kolumny 49-50) kod listy, która zawiera dany parametr (DB, ZM, IM) wartość (kolumny 51-57) wskaźnik jakości danych (kolumna 58) patrz aneks 11 wskaźnik typu danych (kolumna 59) patrz aneks 10, W bazie podawana jest wartość kierunku wiatru (wskaźnik M - moda) w formie kodu 8 kierunkowej róży wiatrów (od 0 do 7, począwszy od N zgodnie z ruchem wskazówek zegara). Wartość 8 przyjmuje się dla cisz, tj. dla wiatrów poniżej 0,2 m/s. Przy standardowej frekwencji pomiarów (3 na dobę) parametr ten jest w raporcie pomijany. Kod kierunku wiatru jest uzupełniany o kod PR (wpisujemy w pole dodatkowe info) w sytuacji, kiedy mamy do czynienia z wiatrem zmiennym i podajemy jedynie kierunek przeważający. W sytuacji, gdy zmienność wiatru jest na tyle duża, że nie można określić kierunku przeważającego podajemy kierunek wiatru, który wystąpił ostatni raz podczas obserwacji poza wartością kierunku wiatru podajemy kod ZM (wpisujemy w pole dodatkowe in fo). kod metody wstępnego przygotowania próby (kolumny 60-65) - pole pozostaje puste lista kodowa metod wstępnego przygotowania próby (kolumny 66-67) - pole pozostaje puste kod metody analitycznej (kolumny 68-70) pole pozostaje puste lista kodowa metod analitycznych (kolumny 71-72) - pole pozostaje puste jednostka (kolumny 73-102) A1-- 9 - - kod metody analitycz nej lista metod analitycz nych podprogram jednostka

LITERATURA CLINO, 1972: CLINO. WMO/OMM, No 117,TP.52. Geneva. Guidance, 1992: Guidance for the Preparation of Climatological Standard Normals (Surface Data) for the Period 1961-1990 for Publicatin by WMO. Maszynopis dołączony do pisma WMO z dn. 29.10.1992r., Geneva. Guide, 1983: Guide to Climatological Practices, WMO-No100, Geneva 1983. International, 1984: International Meteorological Vocabulary, WMO-No.182, Geneva. Janiszewski, F., 1988: Wskazówki dla posterunków meteorologicznych. Wydanie II uaktualnione. IMGW, Warszawa. Lorenc H., Suwalska-Bogucka M., 1993: Dlaczego nie można zrezygnować z nocnych obserwacji temperatury i wilgotności względnej powietrza na posterunkach meteorologicznych w Polsce?. Gazeta Obserwatora IMGW, 6. Lorenc H., 1998: Ocena stopnia realizacji programu obserwacje meteorologiczne i badania klimatyczne systemie Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego oraz synteza uzyskanych wyników badań za okres 1994 1997. ZMŚP. [w:] Kostrzewski, A. (red.), Zintegrowany Monitoring Środowiska Przyrodniczego, Funkcjonowanie i tendencje rozwoju geoekosystemów Polski, Materiały z IX Sympozjum ZMŚP, Storkowo, 2 4 września 1998, Bib. Monit. Środ., W-wa. Lorenc H., Suwalska-Bogucka M., 1995: Metody obliczania średniej dobowej temperatury i wilgotności względnej powietrza. Materiały Badawcze IMGW, Seria: Meteorologia -24. Maciążek, A., 1995: Pomiary meteorologiczne i hydrologiczne w Zintegrowanym Monitoringu Środowiska Przyrodniczego. [w:] Kostrzewski, A. (red.), Zintegrowany Monitoring Środowiska Przyrodniczego. Propozycje programowe, Bib. Monit. Środ., W-wa. Pruchnicki, J., 1987: Metody opracowań klimatologicznych. PWN, Warszawa. - A1-- 10 -

1.2 PROGRAM POMIAROWY B1: ZANIECZYSZCZENIE POWIETRZA Tomasz Śnieżek, Anna Degórska (Instytut Ochrony Środowiska w Warszawie) CEL POMIARÓW: Pomiary stężenia gazów, aerozoli i pyłu w powietrzu umożliwiają ocenę bezpośredniego wpływu zanieczyszczeń powietrza na rośliny i zdrowie ludzi, jak również służą do oszacowania suchej depozycji tych zanieczyszczeń. ZALECANA METODYKA: Uwagi ogólne Przy lokalizowaniu miejsca pomiarów należy stosować się do następujących kryteriów: Stanowisko pomiarów zanieczyszczenia atmosfery powinno być dostatecznie oddalone od lokalnych źródeł zanieczyszczeń (szlaków komunikacyjnych, obszarów zurbanizowanych i przemysłowych, ferm hodowlanych itp.), i znajdować się poza strefą wpływu najbliższego punktu osadniczego (co najmniej o 100 m). Dotyczy to również obiektów samej Stacji Bazowej, które nie mogą stanowić źródła emisji zanieczyszczeń. W rejonie stanowiska pomiarowego w ciągu najbliższych dziesięcioleci nie może być zaplanowana budowa dużych obiektów przemysłowych, tras komunikacyjnych i osiedli. Należy ograniczać czynniki wpływające na lokalne zróżnicowanie warunków rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń w stosunku do warunków typowych dla rozważanego rejonu, a więc unikać lokalnych zagłębień terenu, wzniesień i stromych skarp, otoczenia wilgotnych łąk, bagien i dużych zbiorników wody. Właściwa lokalizacja stanowiska pozwoli osiągać wyniki reprezentatywne dla dużych obszarów. W ramach programu B1 (zakres podstawowy) do pomiarów zanieczyszczeń powietrza powinna być wykorzystywana metoda pasywna. Można również wykorzystywać wyniki pomiarów stężeń zanieczyszczeń powietrza prowadzonych metodami manualnymi lub automatycznymi, uzyskiwane w ramach innych programów badawczych. Metoda pasywna Na stacjach zalecane są pomiary stężenia dwutlenku siarki i dwutlenku azotu w powietrzu metodą pasywną z miesięcznym okresem ekspozycji próbnika (od pierwszego do ostatniego dnia miesiąca). Na każdym stanowisku pomiarowym powinny być zainstalowane co najmniej trzy próbniki pasywne pochodzące od jednego producenta. Powinny być zawieszone swobodnie na nitkach, pod daszkiem chroniącym je od dostępu opadu oraz od promieniowania słonecznego. Powinny być umieszczone w miejscach dobrze przewietrzanych. Odległość między próbnikami nie jest krytyczna. Należy je rozmieścić w odległości od kilku do kilkudziesięciu metrów jeden od drugiego, na wysokości od jednego do dziesięciu metrów nad powierzchnią terenu, zgodnie z zaleceniami producenta. Teren powinien być pokryty zwartą, niską roślinnością (najlepiej trawą). Próbniki po ekspozycji wysyła się do analizy do ich producenta. Należy stosować się do wymagań producenta dotyczących okresów przesyłania próbników do analizy oraz zakresu informacji o warunkach meteorologicznych panujących w okresie ekspozycji. Inne metody Aparatura pomiarowa powinna być umieszczona w specjalnie do tego celu przygotowanym kontenerze lub w budynku stacji. Czerpnię do poboru próbek powietrza należy usytuować nad B1-1

dachem lub przy zewnętrznej ścianie budynku. W przypadku umiejscowienia czerpni nad dachem wyklucza się pokrycie go materiałem, z którego wydzielają się zanieczyszczenia - np. po rozgrzaniu jego powierzchni. Dlatego wyklucza się pokrycie dachu papą. Określenie zasad szczegółowej lokalizacji czerpni próbek powietrza wiąże się z koniecznością wyeliminowania lokalnych zaburzeń przepływu w miejscu poboru próbki i zapewnieniem swobodnego dopływu powietrza do czerpni. Właściwe umiejscowienie czerpni powinno spełniać następujące warunki: wysokość poboru próbki: 3-10 m nad powierzchnią ziemi. Dopuszcza się odstępstwa od tej zasady na niektórych stacjach. Wyniki pomiarów wykonywanych w warunkach odstępstwa od tej zasady powinny być wyraźnie oznaczone zarówno w rocznym raporcie jak i w zestawieniu danych przesyłanych do bazy danych, odległość wlotu czerpni od konstrukcji poziomych i pionowych (dach, ściany budynku, parapety) - powyżej 1 m, odległość od sąsiadujących budynków wchodzących w skład stacji nie powinna być mniejsza niż 2-krotna różnica wysokości przeszkody i wysokości umieszczenia czerpni, oddalenie od zwartej grupy drzew nie może być mniejsze niż 20 m a od pojedynczych drzew powinno być większe niż 2-krotna różnica wysokości drzewa i umieszczenia czerpni, wokół czerpni musi być zapewniony niezakłócony przepływ powietrza, co najmniej w obrębie łuku 270 lub 180 (dla czerpni umieszczonej przy ścianie budynku) od strony nawietrznej dla przeważających kierunków wiatru, na dachu i w najbliższym otoczeniu budynku, gdzie zlokalizowana jest czerpnia wykluczone jest istnienie źródeł emisji mierzonych substancji - kominów, otworów wentylacyjnych itp. Aby pomiary były pełnowartościowe powinny być spełnione następujące warunki dodatkowe: budynek pomiarowy musi mieć zapewnione ogrzewanie w sezonie zimowym; dopuszczalne jest jedynie ogrzewanie elektryczne, w zabudowaniach stacji nie może istnieć jakiekolwiek źródło emisji gazów pochodzących z procesów spalania bądź wyciągów i odciągów laboratoryjnych itp., w bezpośredniej bliskości punktu pomiarów zanieczyszczeń powietrza (100 m) nie może przebiegać droga, na której odbywa się regularny ruch pojazdów z silnikami spalinowymi. B1-2

PARAMETRY POMIAROWE: program podstawowy Parametr siarka w dwutlenku siarki S-SO 2 (oznaczana metodą manualną, automatyczną) azot w dwutlenku azotu N-NO 2 (oznaczany metodą manualną, automatyczną) siarka w dwutlenku siarki S-SO 2 (oznaczana pasywną) azot w dwutlenku azotu N-NO 2 (oznaczany metodą pasywną) program rozszerzony Kod parametru GAZY Lista kodowa Jednostka dokładność (ilość miejsc dziesiętnych) SO2S DB ug/m3...1 1/dobę NDON DB ug/m3...1 1/dobę Częstotliwość pomiarów SO2S_P ZM ug/m3...1 1/miesiąc NDON_P ZM ug/m3...1 1/miesiąc GAZY dwutlenek węgla CO 2 CO2 DB ug/m3...1 1/dobę 2 ozon O 3 O3 DB ug/m3...1 1/dobę 2 GAZY + AEROZOLE azot azotanowy [HNO 3 (g)+no 3 (a)] NO3N_T IM ug/m3...1 1/dobę 3 azot amonowy [NH 3 (g)+nh 4 (a)] NH4N_T IM ug/m3...1 1/dobę 3 AEROZOLE I PYŁ siarka siarczanowa S-SO 4 SO4S DB ug/m3...1 1/dobę 3 pył zawieszony PM10 ZM ug/m3...1 1/dobę 3 2 średnie wartości dobowe z pomiarów ciągłych 3 próbki dobowe B1-3

ZAPIS DANYCH W RAPORCIE ROCZNYM W przypadku związków SO 2, NO 2, SO 4, NO 3, NH 4 zarówno w raporcie rocznym jak i w danych przekazywanych do bazy danych podaje się stężenia form pierwiastkowych, poza przypadkami kiedy wymagana jest inna postać zapisu. Średnie stężenia zanieczyszczeń powietrza powinny być obliczane jako średnie arytmetyczne wyników pomiarów jednostkowych. W rocznym raporcie z realizacji podprogramu zanieczyszczenie powietrza należy zamieścić następujące informacje, zestawienia tabelaryczne oraz wykresy. Tabela. Metodyki poboru prób i oznaczeń zanieczyszczeń powietrza. (dane przykładowe) Składnik Metoda poboru Objętość powietrza Czas poboru próbki Metoda oznaczania SO 2 pasywna próbka miesięczna chromatografia jonowa NO 2 pasywna próbka miesięczna chromatografia jonowa O 3 analizator pomiar ciągły, czas fotometria automatyczny uśredniania 1 godzina Tabela Zanieczyszczenie powietrza (program podstawowy). Metoda... miesiąc S-SO 2 SO 2 N-NO 2 NO 2 XI... XII rok hydrologiczny kompletność [%] średnia arytm. SD MAX MIN ilość wyników < próg wykrywalności rok kalendarzowy kompletność [%] średnia arytm. SD MAX MIN wielolecie (...) 1 średnia arytm. SD MAX MIN ilość wyników < próg wykrywalności 1 na podstawie lat hydrologicznych m/m 3 B1-4

Tabela Zanieczyszczenie powietrza program rozszerzony. miesiąc: S-SO4 N- (NH 3 +NH 4 ) N- (HNO 3 +NO 3 ) µg/m 3 XI... XII rok hydrologiczny kompletność [%]średnia arytm. SD MAX MIN ilość wyników < próg wykrywalności rok kalendarzowy kompletność [%] średnia arytm. SD MAX MIN ilość wyników < próg wykrywalności wielolecie (...) 1 średnia arytm. SD MAX MIN O 3 CO 2 PM 10 1 na podstawie lat hydrologicznych; wielolecie obejmuje okres dostępnych pełnych lat obserwacyjnych z uwzględnieniem roku raportowania Tabela. Zanieczyszczenia powietrza - średnie roczne dla dostępnych lat obserwacji (program podstawowy) Tabela. Zanieczyszczenia powietrza - średnie roczne dla dostępnych lat obserwacji (program rozszerzony) S-SO 4 N(NH 3 + N(NO 3 + O 3 CO 2 PM 10 rok S-SO 2 N-NO 2 NH 4 ) HNO 3 ) µg/m 3 µg/m 3 rok hydrologiczny 1994 1995. 2005. rok kalendarzowy 1994 1995. 2005. Podać metodę pomiaru (dotyczy S-SO 2 i N-NO 2 ) B1-5

Uzyskane wyniki dla NO 2, SO 2, O 3 i PM 10 należy odnieść do wartości kryterialnych ustalonych zarówno dla ochrony zdrowia ludzi oraz roślin określonych w Rozporządzeniu MŚ z dn. 6 czerwca 2002r. w sprawie dopuszczalnych poziomów niektórych substancji w powietrzu, alarmowych poziomów niektórych substancji w powietrzu oraz marginesów tolerancji dla dopuszczalnych poziomów niektórych substancji (Dz.U.87/2002 z dn. 27.06.2002). Wyciąg z Rozporządzenia MŚ z dn. 6 czerwca 2002r. w sprawie dopuszczalnych poziomów niektórych substancji w powietrzu, alarmowych poziomów niektórych substancji w powietrzu oraz marginesów tolerancji dla dopuszczalnych poziomów niektórych substancji (Dz.U.87/2002 z dn. 27.06.2002). Stężenie zanieczyszczeń powietrza na tle wartości dopuszczalnych Kryterium: ochrona zdrowia ludzi zanieczyszczenie czas uśredniania poziom dopuszczalna częstość jednostka dopuszczalny przekroczeń dwutlenek azotu rok kalendarzowy 40 - g/m 3 dwutlenek azotu *** 1 godzina 200 18 razy g/m 3 dwutlenek siarki *** 24 godziny 150/125* 3 razy g/m 3 pył zawieszony PM 10 rok kalendarzowy 40 - g/m 3 pył zawieszony PM 10 24 godziny 50 35 razy g/m 3 ozon 8 godzin** 60/25* dni ponad 120 g/m 3 dni * od 1.01.2005, **maksymalna średnia ośmiogodzinna spośród średnich kroczących, obliczanych ze średnich jednogodzinnych w ciągu doby; każdą tak obliczoną średnią 8-godzinną przypisuje się dobie, w której się ona kończy; pierwszym okresem obliczeniowym dla każdej doby jest okres od godziny 17.00 dnia poprzedniego do godziny 01.00 danego dnia; ostatnim okresem obliczeniowym dla każdej doby jest okres od godziny 16.00 do 24.00 tego dnia, *** metoda pomiaru inna niż pasywna. Stężenie zanieczyszczeń powietrza na tle wartości dopuszczalnych Kryterium: ochrona roślin zanieczyszczenie czas uśredniania poziom dopuszczalny jednostka tlenki azotu rok kalendarzowy 30 / 20* g/m 3 dwutlenek siarki rok kalendarzowy 20 / 15* g/m 3 ozon** okres wegetacyjny (1V-31VII) 24000/18000*** g/m 3. h * poziom dopuszczalny na obszarach parków narodowych, ** wyrażony jako AOT 40, które oznacza sumę różnic pomiędzy stężeniem średnim jednogodzinnym wyrażonym w µg/m3 a wartością 80 µg/m3, dla każdej godziny w ciągu doby pomiędzy godziną 8.00 a 20.00 czasu środkowoeuropejskiego, dla której stężenie jest większe niż 80 µg/m3; wartość tę uznaje się za dotrzymaną, jeżeli nie przekracza jej średnia z takich sum obliczona dla okresów wegetacyjnych z pięciu kolejnych lat; w przypadku braku danych pomiarowych z pięciu lat dotrzymanie tej wartości sprawdza się na podstawie danych pomiarowych z co najmniej trzech lat, *** od 1.01.2010. B1-6

Wykresy Średnie roczne stężenia zanieczyszczeń powietrza ze wszystkich dostępnych lat wstecz dla roku kalendarzowego oraz dla roku hydrologicznego (wykres liniowy), Średnie miesięczne (dla okresu od listopada do grudnia roku następnego) stężenie zanieczyszczeń powietrza (wykres liniowy) B1-7

ZAPIS DANYCH W BAZIE DANYCH ZMŚP podprogram: B1 chemizm powietrza (wybrane parametry) obszar instytucja stanowisko kod medium lista medium poziom data skala parametr B1-8 lista parametru wartość wsk. jakości danych wsk. typu danych kod metody wstępnego przyg. próby lista metod wstępnego przyg.próby 1-2 3-6 7-8 9-11 12-19 20-21 22-25 26-35 36-38 39-48 49-50 51-57 58-58 59-59 60-65 66-67 68-70 71-72 73-102 tekst tekst tekst tekst tekst tekst liczba tekst liczba tekst tekst liczba tekst tekst tekst tekst tekst tekst tekst B1 01ZM PB 001 GAS IM 245 2003-11-09 1 SO2S DB 0.4 AUT ZM EK ZM ug/m3 B1 01ZM PB 001 GAS IM 435 2003-11-19 1 NDON DB 0.5 AUT ZM SP DB ug/m3 B1 01ZM PB 001 GASPA IM 245 2003-11-16 1 NO3N_T IM 2.17 AUT ZM EK ZM ug/m3 RT B1 01ZM PB 001 GASPA IM 245 2003-11-16 1 NH4N_T IM 5.24 AUT ZM SP DB ug/m3 RT B1 01ZM PB 001 GAS IM 435 2003-11-17 1 O3 DB 28.0 X AUT ZM ug/m3 W przypadku wykonywania pomiaru stężeń NO 2 i SO 2 zarówno metodą pasywną jak i innymi metodami należy przesłać wyniki pomiarów obu metod, z podaniem odpowiedniego kodu w polu metoda wstępnego przygotowania próby. Dla metody pasywnej kod PAS, manualnej MAN i automatycznej AUT W przypadku związków SO 2, NO 2, SO 4, NO 3, NH 4 zarówno w raporcie rocznym jak i w danych przekazywanych do bazy danych podaje się stężenia form pierwiastkowych, poza przypadkami kiedy wymagana jest inna postać zapisu (aneks 1) podprogram (kolumny 1-2) zawiera kod podprogramu, obszar (kolumny 3-6) kod Stacji Bazowej, instytucja (kolumny 7-8) kod instytucji wykonującej pomiar, stanowisko (kolumny 9-11) kod stanowiska, kod medium (kolumny 12-19) kod medium (GAS zanieczyszczenia gazowe, PARTICLE zan. w postaci aerozolu, zan. w zarówno w postaci gazowej i aerozolu GASPART), lista kodowa medium (kolumny 20-21) kod listy (IM), poziom (kolumny 22-25) wysokość w cm umieszczenia przyrządu pomiarowego nad powierzchnią terenu, data (kolumny 26-35) data dla danych dobowych (RRRR-MM-DD), miesięcznych (RRRR-MM-00), skala (kolumny(36-38) liczba przyrządów do pomiaru danego parametru, parametr (kolumny 39-48), lista kodowa parametru (kolumny 49-50) kod listy, która zawiera dany parametr (DB, ZM, IM), wartość (kolumny 51-57), kod metody analitycz nej lista metod analitycz nych podprogram jednostka

wskaźnik jakości danych (kolumna 58) Aneks 11, wskaźnik typu danych (kolumna 59) Aneks 10, dla parametrów mierzonych z częstotliwością raz na miesiąc lub raz na dobę pole pozostaje puste, w innych przypadkach należy podać wartość średnią arytmetyczna (kod X), kod metody wstępnego przygotowania próby (kolumny 60-65) W przypadku metody pasywnej kod PAS, manualnej MAN, automatycznej AUT Aneks 3, lista kodowa metod wstępnego przygotowania próby (kolumny 66-67) (lista ZM), kod metody analitycznej (kolumny 68-70) - Aneks 2, lista kodowa metod analitycznych (kolumny 71-72) (DB, ZM), jednostka (kolumny 73-102). B1-9

1.3. PROGRAM POMIAROWY C1: CHEMIZM OPADÓW ATMOSFERYCZNYCH Tomasz Śnieżek, Anna Degórska (Instytut Ochrony Środowiska w Warszawie) CEL POMIARÓW: Opady atmosferyczne są istotnym elementem dopływu składników wymywanych z atmosfery do ekosystemów. Opad mokry jest to woda opadająca z atmosfery w postaci ciekłej (deszcz) bądź stałej (śnieg/lód). (PN-ISO 5667-8: 2003 Jakość wody, pobieranie próbek, część8: Wytyczne dotyczące pobierania opadu mokrego). Opad mokry jest pobierany do kolektora opadu mokrego. Opad suchy są to wszystkie, oprócz wody, związki występujące w stanie stałym, ciekłym lub gazowym, w cząstkach odkładających się na podłożu w wyniku procesów grawitacji i turbulencji. Suchy opad szacuje się na podstawie stężenia gazów i aerozoli oraz ich prędkości osiadania. Całkowity opad wnoszący zanieczyszczenia z atmosfery do podłoża składa się z suchego i mokrego opadu. Natomiast ładunki wnoszone do ekosystemów przez opady atmosferyczne oblicza się na podstawie stężenia składników zawartych w zebranych próbkach opadu mokrego i wysokości opadu. Na stacjach można pobierać próbki opadu mokrego (wet only) lub opadu całkowitego (bulk). Opad całkowity pobierany metodą bulk różni się jednak od wyżej zdefiniowanego całkowitego opadu. W okresach, w których wystąpił opad mokry w kolektorze opadu całkowitego zbierany jest opad mokry i opad suchy. Natomiast w okresach, w których opad mokry nie wystąpił, opad suchy nie jest zbierany. ZALECANA METODYKA: Na Stacjach Bazowych powinny być pobierane próbki opadu mokrego (wet only). Dopuszcza się pobieranie próbek opadu całkowitego (bulk), lecz wyniki analiz tak pobieranych próbek powinny być wyraźnie oznakowane. Zarówno lokalizacja kolektorów opadu, jaki i szczegółowy tok postępowania z próbkami powinien być zgodny z wymaganiami normy PN-ISO 5667-8: 2003 Jakość wody, pobieranie próbek, część8: Wytyczne dotyczące pobierania opadu mokrego. Lokalizacja i użytkowania kolektora opadów Szczegółowa lokalizacja kolektora powinna odpowiadać poniższym wymaganiom: Kolektor powinien być zainstalowany na płaskim, otwartym terenie; Powierzchnia odbiorcza kolektora powinna znajdować się na wysokości 1,5 m npg; Teren w bezpośrednim sąsiedztwie kolektora powinien być porośnięty trawą i najlepiej otoczony drzewami, które nie powinny rosnąć w odległości mniejszej niż 5 do (lepiej) 10-krotnej ich wysokości. W obszarze tym nie powinny się znajdować pola uprawne lub nieutwardzone drogi, z których wiatr może porywać i przynosić pył i inne zanieczyszczenia (tj. tereny nie pokryte roślinnością); Kolektor powinien być umieszczany najdalej, jak to możliwe, od przeszkód wyższych niż on sam. Jako zasadę ogólną przyjmuje się, że żaden obiekt nie powinien znajdować się bliżej kolektora niż w odległości 5 lub (lepiej) 10 razy większej od różnicy ich C1-- 1 -

wysokości. Lokalne warunki topograficzne mają zazwyczaj większe znaczenie przypadku zbierania próbek śniegu niż deszczu. Wybrane miejsce powinno być chronione przed aktami wandalizmu za pomocą właściwych środków zapobiegawczych; Kolektor powinien być przytwierdzony do trwale posadowionej w gruncie podstawy. Pobieranie próbek do oznaczania zawartości metali ciężkich w opadzie powinno być wykonywane przy użyciu osobnego kolektora, w którym lejek i butelki do zbierania próbek wykonane są ze szkła a próbki wstępnie lub po zebraniu zakwaszane kwasem azotowym o stężeniu ok. 0,5%. Niskie stężenia większości badanych składników wód opadowych wymuszają stosowanie bardzo rygorystycznych zasad czystości. Cały sprzęt (lejek i pojemniki na opady, butelki do transportu itp.) powinien być starannie myty, a wszystkie manipulacje nim wykonywane tak aby uniknąć zanieczyszczenia. Sprzęt płucze się w wodzie dejonizowanej (pojemniki do próbek przeznaczonych do analiz metali ciężkich - w 0,5% HNO 3 ) a następnie suszy i przechowuje w atmosferze pozbawionej pyłów. Należy zwracać baczną uwagę, aby nie dotykać gołymi dłońmi powierzchni stykających się z próbką opadu. Zalecane jest używanie jednorazowych rękawiczek (z obojętnego tworzywa sztucznego). Zasady pobierania próbek opadów atmosferycznych Próbki opadu powinny być pobierane jako tygodniowe i analizowane po pobraniu lub zlewane do miesięcznych. Okresy tygodniowe na przełomie miesiąca ulegają wydłużeniu lub skróceniu, tak by było możliwe zamknięcie okresu pomiarowego w miesiącu kalendarzowym. Dopuszcza się pobieranie próbek dobowych i zlewanie ich do tygodniowych, bądź analizowanie próbek dobowych i uśrednianie uzyskanych wyników. Nie jest dopuszczalne pobieranie próbek po miesięcznej ekspozycji kolektora, ze względu na zachodzące w wodzie opadowej nieodwracalne zmiany fizyko - chemiczne, dające fałszywy obraz składu chemicznego opadów. Próbki tygodniowe należy zbierać od godziny 06.00 UTC (7.00 w okresie obowiązywania czasu zimowego, 8.00 w okresie obowiązywania czasu letniego) w poniedziałek do godziny 06.00 UTC w następny poniedziałek (a na przełomie miesiąca do godziny 6.00 czasu UTC pierwszego dnia miesiąca). Próbki dobowe zbierane powinny być w tzw. dobach opadowych czyli od godz. 06.00 do 06.00 następnej doby wg czasu UTC. Po upływie okresu pobierania próbki należy wymienić eksponowane naczynie kolektora na drugie, przygotowane w sposób opisany w dalszej części metodyki. Gdyby nastąpiło przelanie naczynia wskutek znaczącego opadu, należy ten fakt zapisać w dokumentacji pobierania próbek, a dane z tego miesiąca odpowiednio oznakować w bazie danych. Sprawdzić, czy w zebranej próbce nie pływają jakieś zanieczyszczenia (liść, owad, odchody ptaków itp.). Jeśli stwierdzi się ich obecność, to należy ten fakt odnotować. Próbek zanieczyszczonych przez ptaki nie należy dolewać do innych próbek należy je wylać notując uprzednio ich wielkość. Po pobraniu próbki należy określić jej wielkość zaleca się ważenie a dopuszcza metodę pomiaru objętości próbki. Pobranych próbek opadów atmosferycznych nie należy przesączać. W przypadku obecności zanieczyszczeń takich, jak np. liście lub owady, należy je usunąć zachowując odpowiednie środki ostrożności. w C1-- 2 -

Próbki przed wysłaniem do analizy do laboratorium bądź wykonaniem analizy na miejscu powinny być zlewane z kolektora opadu i właściwie przechowywane w niskiej temperaturze i bez możliwości ich zanieczyszczenia. Właściwym i jedynym miejscem przechowywania próbek opadu na stacji jest chłodziarka o temperaturze wnętrza nie przekraczającej 4 o C, bez dostępu światła. Jeżeli próbki z kolektora zbierane są częściej niż wykonywane później analizy chemiczne (np. analizuje się próbki miesięczne z tygodniowych lub tygodniowe z dobowych), należy je zlewać do dużego, zamykanego, wspólnego naczynia, przechowywanego we właściwych warunkach (patrz wyżej). Wskazane jest (o ile to możliwe) jednoczesne wykonanie pomiaru odczynu ph i przewodności elektrolitycznej właściwej w odlanej do tego celu części próbki (objętość odlewanej próbki powinna być zawsze proporcjonalna do zebranej próbki). Próbki, w których wartość ph/przewodności przekracza wartość potrójnego odchylenia standardowego wyników dla tych wielkości z roku ubiegłego należy wylać, zapisując uprzednio informację o objętości tych próbek. Jeżeli objętość próbki w okresie zlewania przekroczy objętość jednego naczynia należy wykorzystać następne naczynie a po upływie pełnego okresu pomiarowego (tygodnia lub miesiąca) dokonać właściwego wymieszania całej próbki lub wymieszać próbki z kolejnych naczyń w proporcjach odpowiadających objętości próbek w tych naczyniach. Możliwe jest także zlewanie części próbek w proporcjach odpowiadających wielkości zebranych w każdym okresie próbek. Po upływie okresu pomiarowego należy dokładnie wymieszać zawartość zbiorczego naczynia i odlać do butelki ilość wody niezbędną do wykonania analizy w laboratorium. Należy wykorzystywać butelki przygotowane przez laboratorium. Jeżeli późniejsze analizy zawartości substancji będą dokonywane w próbkach dobowych lub tygodniowych (bez zlewania) zebrana z kolektora woda opadowa powinna być przelana bezpośrednio do butelek laboratoryjnych. Należy to zrobić po dokładnym wymieszaniu próbki w naczyniu kolektora opadu. Próbek przeznaczonych do oznaczania zawartości metali ciężkich nie powinno się przelewać z naczynia kolektora do butelek transportowych. Powinny one być przesyłane w tych samych naczyniach, do których zostały zebrane (zakwaszane na miejscu w stacji lub w laboratorium przed wykonaniem analizy). Po przelaniu próbek opadu opróżnione naczynie kolektora (oraz naczynie zbiorcze na próbki zlewane) opłukać wodą dejonizowaną, intensywnie nim poruszając. Odstawić do wyschnięcia dnem do góry na bibule, tak by umożliwić wypłynięcie resztek wody. Umyte naczynia przechowywać w taki sposób, by nie uległy one zanieczyszczeniu. Przynajmniej raz w miesiącu (na przełomie miesięcy) umyć lejek kolektora - ścianki lejka opłukać strumieniem wody dejonizowanej, wytrzeć bibułą, jeszcze raz opłukać. Jeśli lejek w międzyczasie został zanieczyszczony przez ptaki należy go każdorazowo umyć szczególnie dokładnie! Jeżeli pobierane są próbki opadu całkowitego, to należy wykorzystywać odpowiednie kolektory. W ciepłym półroczu próbki opadów należy pobierać do kolektorów składających się z butelki i lejka, a w okresie gdy spodziewane są opady śniegu (na ogół od listopada do kwietnia) naczynie cylindryczne o głębokości uniemożliwiającej wywiewanie przez wiatr zebranego śniegu. Po tygodniowym (lub dobowym) okresie pobierania próbki należy wymienić (niezależnie od tego, czy zebrano w nim próbkę czy nie) kolektor na drugi, przygotowany tak, jak opisano w punkcie dotyczącym opadów mokrych. Sposób postępowania z pobranymi próbkami ciekłymi jest taki sam, jak w przypadku mokrych opadów. Jeśli w kolektorze zebrano próbkę śniegu lub próbka w kolektorze zamarzła, należy przenieść cały kolektor do pomieszczenia i stopić zebraną próbkę. Czynność tę należy wykonać w temperaturze pokojowej. Unikać topienia próbek na grzejnikach C1-- 3 -

powodujących nadmierne skoki temperatury, parowanie próbek i zmiany ich składu chemicznego. Po stopieniu się śniegu lub lodu należy postępować z zebraną próbką tak, jak opisano dla próbek opadów mokrych. Wszystkie informacje związane z pobieraniem próbek i warunkami w jakich ono się odbywało powinny być notowane. Zalecane metody analityczne zostały zamieszczone w aneksie nr 2 Algorytmy obliczeń parametrów W przypadku opadów średnie wartości stężenia badanych składników oraz średni odczyn i przewodność elektrolityczna wyrażane są jako średnie ważone. Metodyka obliczeń wymienionych statystyk oraz wielkości depozycji zawarta jest w Aneksie 1. Kontrola jakości badań Wielkość zebranej w kolektorze próbki opadu powinna być na bieżąco porównywana z wysokością opadu zmierzoną deszczomierzem. Stanowi to podstawę do oceny efektywności pracy kolektora opadu i ewentualnego podejmowania działań korygujących w przypadku dużych różnic pomiaru wysokości opadu deszczomierzem i kolektorem (np. zmiana lokalizacji kolektora opadowego). Procedury kontroli jakości wyników analiz chemicznych opadów atmosferycznych zamieszczono w Aneksie nr 5. C1-- 4 -

PARAMETRY POMIAROWE: program podstawowy Parametr przewodność elektrolityczna właściwa Kod parametru COND Lista kodowa DB Jednostka dokładność (ilość miejsc dziesiętnych) ms/m... 1 Częstotliwość pomiarów 12/rok z próbek dobowych lub tygodniowych odczyn (ph) PH DB [ - ]... 2... siarka siarczanowa S-SO 4 SO4S DB mg/dm3... 2... azot azotanowy N-NO 3 NO3N DB mg/dm3... 2... azot amonowy N-NH 4 NH4N DB mg/dm3... 2... chlorki Cl CL DB mg/dm3... 2... sód Na NA DB mg/dm3... 2... potas K K DB mg/dm3... 2... wapń Ca CA DB mg/dm3... 2... magnez Mg MG DB mg/dm3... 2... program rozszerzony fosfor ogólny P ogól. Parametr Kod parametru PTOT Lista kodowa DB Jednostka dokładność (ilość miejsc dziesiętnych) ug/dm3... 0 Częstotliwość pomiarów 12/rok z próbek dobowych lub tygodniowych kadm Cd CD DB ug/dm3... 2... miedź Cu CU DB ug/dm3... 2... ołów Pb PB DB ug/dm3... 2... mangan Mn MN DB ug/dm3... 2... żelazo Fe FE DB ug/dm3... 2 cynk Zn ZN DB ug/dm3... 2... nikiel Ni NI DB ug/dm3... 2... arsen As AS DB ug/dm3... 2... chrom Cr CR DB ug/dm3... 2... glin Al AL DB ug/dm3... 2... C1-- 5 -

ZAPIS DANYCH W RAPORCIE ROCZNYM W przypadku SO 4, NO 3, NH 4 zarówno w raporcie rocznym jak i w danych przekazywanych do bazy danych podaje się stężenia form pierwiastkowych, poza przypadkami kiedy wymagana jest inna postać zapisu. W każdym raporcie powinna znaleźć się następująca informacja: Liczba próbek opadów poddanych kontroli bilansu jonowego i wynik tej kontroli: ile próbek nie spełniło kryteriów bilansu jonowego. Oszacowanie niepewności poboru próbek (jeśli to możliwe) i oznaczeń laboratoryjnych dla każdego zanieczyszczenia. Udział w międzylaboratoryjnych badaniach porównawczych i wyniki tych akcji. Tabela Metody poboru prób i oznaczeń zanieczyszczeń opadów (dane przykładowe). Składnik Metoda poboru Czas poboru próby Metoda oznaczania SO 4 opad całkowity/mokry próba tygodniowa/dobowa NO 3 opad całkowity/mokry próba tygodniowa/dobowa Cl opad całkowity/mokry próba tygodniowa/dobowa NH 4 Na K Mg Ca ph przewodność el. chromatografia jonowa chromatografia jonowa chromatografia jonowa spektrofotometria ICP-AES C1-- 6 -