Dariusz Zwierzchowski Rok: 2003 Czasopismo: Świat Problemów Numer: 3 Terapia uzależnienia, prowadzona w Szpitalu Wojewódzkim w Morawicy, ma wieloletnią tradycję. Wraz z zapotrzebowaniem na leczenie odwykowe powstawały nowe oddziały. W drugiej połowie lat 80. zaczęto sukcesywnie wprowadzać psychoterapię grupową jako nową metodę leczenia alkoholizmu. W roku 2000 nasza placówka została Wojewódzkim Ośrodkiem Terapii Uzależnienia i Współuzależnienia. Aktualnie w skład WOTUW w Kielcach wchodzą: trzy Całodobowe Oddziały Terapii Uzależnienia, Przychodnia Terapii Uzależnienia od Alkoholu i Współuzależnienia z siedzibą w Kielcach oraz Pododdział Leczenia Alkoholowych Zespołów Abstynencyjnych. Oddziały szpitalne dysponują łącznie 159 łóżkami, a przychodnia przyjmuje około 700 pacjentów rocznie i udziela około 10 000 porad. Przychodnia Terapii Uzależnienia od Alkoholu i Współuzależnienia (dawniej Ośrodek Konsultacji i Rehabilitacji Uzależnień) Wojewódzkiego Specjalistycznego Szpitala dla Nerwowo i Psychicznie Chorych w Morawicy z siedzibą w Kielcach powstała w 1994 roku na bazie działalności Klubu Abstynenta "Raj", stwarzając możliwość terapii ambulatoryjnej, realizacji programów terapii pogłębionej jako kontynuacja leczenia poszpitalnego oraz terapii dla członków rodzin osób uzależnionych od alkoholu. W tamtym czasie nie było w Kielcach innej placówki realizującej całościowy program terapeutyczny dla tych grup pacjentów. Pododdział Leczenia Alkoholowych Zespołów Abstynencyjnych został otwarty 1 stycznia 2002 przy męskim Oddziale Odwykowym XIII w zaadaptowanych pomieszczeniach biurowych. Przyjmowani są tu pacjenci z różnymi postaciami zespołów abstynencyjnych, również z powikłaniami drgawkowymi i psychotycznymi. Aktualnie WOTUW zatrudnia: 5 lekarzy psychiatrów, 6 certyfikowanych specjalistów terapii uzależnień, 5 certyfikowanych instruktorów terapii uzależnień, 8 absolwentów Studium Terapii Uzależnień - specjalistów i instruktorów, 20 pielęgniarek po szkoleniach w Studium Pomocy Psychologicznej. Działalność WOTUW była i jest motorem napędowym przemian w lecznictwie odwykowym województwa świętokrzyskiego. Wielkie znaczenie ma tu duża przychylność dyrektora szpitala, doktora Jacka Musiała, który dawniej pełnił funkcje ordynatora oddziału odwykowego i doskonale zna specyfikę terapii uzależnienia. Od wielu lat pracownicy naszego ośrodka prowadzą szkolenia dla instytucji i środowisk zajmujących się rozwiązywaniem problemów alkoholowych, m.in.: - dla lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej, - dla gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych, - dla pracowników pomocy społecznej, - dla środowisk wzajemnej pomocy, 1 / 5
- dla personelu poradni odwykowych, - szkolenia wewnętrzne. Program terapeutyczny Wojewódzki Ośrodek Terapii Uzależnienia i Współuzależnienia realizuje program leczenia osób uzależnionych od alkoholu i współuzależnionych w następującym zakresie: - intensywny program terapii dla osób uzależnionych od alkoholu; - pogłębiony program terapii dla osób uzależnionych od alkoholu; - podstawowy program edukacyjno-terapeutyczny dla osób współuzależnionych; - pogłębiony program edukacyjno-terapeutyczny dla osób współuzależnionych; - program dla ofiar przemocy domowej; - program dla DDA (dorosłych dzieci alkoholików) i DDD (dorosłych dzieci z rodzin dysfunkcyjnych); - leczenie alkoholowych zespołów abstynencyjnych i współwystępujących zaburzeń psychicznych i somatycznych. Ponadto obsługujemy telefon zaufania dla osób z problemem alkoholowym, czynny w dni robocze w godzinach 800-2000. W programie terapeutycznym korzystamy z różnych doświadczeń. Zaczerpnęliśmy z Dwunastu Kroków AA założenie o konieczności uznania przez osobę uzależnioną bezsilności wobec alkoholu i akceptacji własnej choroby. Na teoriach behawioralno-poznawczych opiera się uczenie pacjentów umiejętności potrzebnych do trzeźwego życia. Jednak podstawową koncepcją teoretyczną, z której wywodzi się nasz program, jest teoria psychologicznych mechanizmów uzależnienia Jerzego Mellibrudy. Pacjenci realizują również Osobiste Plany Terapii. Intensywny program terapii dla osób uzależnionych od alkoholu jest realizowany zarówno przez oddziały całodobowe, jak i przychodnię w Kielcach. Tutaj przedstawimy jedynie program ambulatoryjny. Trwa on około 8 miesięcy i obejmuje minimum 6 godzin pracy tygodniowo. Składa się z trzech etapów: postępowania diagnostyczno-przygotowawczego, etapu wstępnego i etapu zasadniczego. I. Postępowanie diagnostyczno-przygotowawcze 1. Przyjęcie do terapii. Pacjenci przyjmowani są bez skierowania, po decyzji podjętej na posiedzeniu Gminnej Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, dokąd zostali wezwani, lub po sądowym zobowiązaniu do leczenia. Niewątpliwie najlepiej jest, gdy zgłaszający się 2 / 5
pacjent ma motywację wewnętrzną, ale program terapeutyczny adresowany jest do każdej kategorii pacjentów - i tych "dobrowolnych", i "przymusowych". W początkowej fazie terapii zwracamy uwagę na zachowanie odpowiednich proporcji obu kategorii pacjentów w grupach terapeutycznych. Osoba zgłaszająca się niemal zawsze jest przyjmowana natychmiast. Zdajemy sobie sprawę, że długie oczekiwanie może mieć negatywny wpływ na decyzje o podjęciu terapii. 2. Nawiązanie kontaktu. Rozmowę wstępną prowadzi specjalista lub instruktor terapii uzależnienia, okazując zrozumienie i życzliwość. Po zebraniu wywiadu stawiana jest wstępna diagnoza w oparciu o kryteria ICD-10 i pada propozycja udziału w terapii. Na tym etapie często niezbędne jest motywowanie do podjęcia decyzji o leczeniu. 3. Rejestracja. Osoby wyrażające chęć leczenia rejestrowane są (zakładana jest historia choroby), dane wprowadza się do programu komputerowego "Pacjent" i naszego wewnętrznego programu Alc-scan, który umożliwia szybki przegląd udziału w terapii. Przy rejestracji niezbędne są dokumenty potwierdzające przynależność do kasy chorych. Wówczas uzgadniany jest termin wizyty u lekarza, a na zebraniu klinicznym przydziela się każdemu pacjentowi terapeutę-konsultanta, który jest odpowiedzialny za tworzenie i realizację Osobistego Planu Terapii. 4. Badanie lekarskie - diagnoza nozologiczna. Badanie wykonuje, specjalista psychiatra. Jego celem jest diagnoza uzależnienia, motywowanie do podjęcia terapii, informacja o możliwościach leczenia, ocena stanu somatycznego pacjenta z uwzględnieniem diagnozy współwystępujących zaburzeń psychicznych i somatycznych, ich leczenie, a także podanie ewentualnych przeciwwskazań do terapii. 5. Zawarcie kontraktu odbywa się indywidualnie z każdą osobą. W trakcie sesji omawiane są zasady uczestnictwa w terapii i sposób realizacji osobistego i ogólnego planu terapii. W przychodni używamy dwóch rodzajów kontraktów: wstępny podpisywany jest na okres pierwszego miesiąca, zasadniczy obejmuje półtora roku. Po podpisaniu kontraktu pacjent otrzymuje swój Program Terapii (standardowy) na najbliższy miesiąc: udział w grupie wstępnej 8 razy, w sesjach indywidualnych 4-5 razy i jednorazowy udział w mitingu AA. II. Etap wstępny 6. Konsultacje indywidualne. Terapeuta w trakcie sesji indywidualnych rozpoznaje problemy życiowe pacjenta, ustala ich związek z piciem - w ramach diagnozy do OPT - i zajmuje się wzbudzaniem motywacji do zmian i leczenia. Przy pomocy wywiadu, wypełniania kwestionariuszy i informacji, uzyskanych od prowadzących zajęcia grupowe podczas zebrań klinicznych, konsultant tworzy listę problemów pacjenta, ustala, które wejdą do OPT, i zadania do realizacji. Na każdej kolejnej sesji konsultant rozlicza go z ich wykonania i ocenia postępy terapii. 7. Cele udziału w grupie wstępnej to: - burzenie mitów i stereotypów dotyczących picia, - uzyskiwanie świadomości problemów osobistych, - informacja o sposobach i metodach rozwiązywania problemów picia, - zmniejszanie oporu przed udziałem w procesie zdrowienia, - budowanie motywacji do utrzymywania abstynencji i uczestnictwa w programie, - zmniejszanie oporu wobec pracy w grupie, - wzbudzanie zainteresowania możliwościami zmian w życiu i rozwojem osobistym, - uczenie się życia w trzeźwości, 3 / 5
- burzenie schematów myślowych dotyczących dalszego picia bez ponoszenia konsekwencji, - przyrost wiedzy na temat sytuacji i okoliczności zagrażających abstynencji, nauka rozpoznawania takich okoliczności oraz sposobów radzenia sobie z myślami o piciu, - wstępna nauka umiejętności mówienia "nie", - wstępna nauka rozpoznawania objawów głodu alkoholowego i sposobów radzenia sobie z nim. Tematy poszczególnych zajęć: Co to jest uzależnienie? Jakie są jego objawy? Jak rozpoznawać głód alkoholu? Jak radzić sobie z jego objawami? Pić czy leczyć się - oto jest pytanie. Jak radzić sobie z myślami o alkoholu? Jak odmawiać picia? Jak pracować w grupie terapeutycznej? Forma pracy: każdy pacjent w grupie ma za zadanie wysłuchać mikrowykładu i zrobić notatki. Zadanie domowe wykonuje na otrzymanym kwestionariuszu, jest ono przedstawiane na następnych zajęciach, po czym udzielane są informacje zwrotne. 8. Kontrakt na dalsze leczenie i OPT. Po ukończeniu etapu wstępnego pacjent podpisuje kontrakt zasadniczy, otrzymuje program dalszych zajęć i Osobisty Plan Terapii. Ważne jest, aby był przekonany o potrzebie dalszego leczenia i miał świadomość, że nie może już pić bez ponoszenia konsekwencji. Pacjent ma za zadanie również systematyczny udział w mitingach AA. III. Etap zasadniczy 9. Udział w grupie samopoznania polega na przyglądaniu się swojej przeszłości i uzyskiwaniu świadomości szkód alkoholowych. Cele: poznawanie siebie, konfrontacja z faktami samozniszczenia (szkody, cierpienie, destrukcja), budowanie tożsamości alkoholika, uznawanie swojej bezsilności i akceptacja ograniczeń, odzyskiwanie mocy poprzez poddanie się, utrzymanie abstynencji, budowanie systemu oparcia, budowanie otwartości, uzdrawianie uczuć. Metody: spotkania grupowe, praca z "Przewodnikiem Samopoznania i Samopomocy - Alkohol i moje życie", poszerzonym o dodatkowe arkusze, informacje zwrotne, odpowiedzi na pytania, dyskusja. 10. Zadania wynikające z OPT. Cel: wzbudzenie zainteresowania życiem emocjonalnym, nauka rozpoznawania, nazywania, wyrażania i kontrolowania swoich uczuć, rozpoznawanie systemu nałogowego regulowania uczuć. Metody: spotkania grupowe, prowadzenie dzienniczka uczuć, przedstawianie przez pacjentów zadań, informacje zwrotne, dyskusja. Czas i uczestnicy: pacjenci kierowani przez konsultanta. 11. Trening Asertywnych Zachowań Abstynenckich (TAZA). Cel: uczenie się umiejętności asertywnego odmawiania picia, umacnianie odporności na sytuacje zagrożenia, nauka jasnego informowania o własnej chorobie. Metody: TAZA według scenariusza Elżbiety Królak - 16-godzinny trening w formie maratonu sobotnio-niedzielnego. 12. Grupa pracy nad bezsilnością. Praca nad bezsilnością realizowana jest w formie zadań ustalanych przez terapeutę-konsultanta dla każdego pacjenta indywidualnie. Grupę prowadzi psycholog z certyfikatem specjalisty psychoterapii uzależnień. Cel: pomoc pacjentowi w uznaniu się za pokonanego przez alkohol po to, aby mógł uwolnić się 4 / 5
od obsesyjnej walki oraz udowadniania sobie i światu, że panuje nad piciem alkoholu. Metody: spotkania grupowe, dostarczanie wiedzy za pomocą mikroedukacji, ułatwiającej porządkowanie i ujawnianie osobistych doświadczeń i konfrontowanie ich z doświadczeniami innych alkoholików. W rezultacie umożliwia to pacjentowi wprowadzenie zmian w dotychczasowym myśleniu o relacji "ja-alkohol" i uznaniu bezsilności wobec niego. 13. Psychoedukacja: "Zostać ekspertem swojej choroby". W tej grupie uczestniczy każdy pacjent równolegle do pracy nad bezsilnością. Cele: przyrost wiedzy niezbędnej na tym etapie terapii na temat choroby alkoholowej i psychologicznych mechanizmów uzależnienia, uczenie się rozpoznawania mechanizmów choroby, budowanie tożsamości alkoholika. Metody: praca w grupach, mikroedukacja, prace indywidualne. Tematy psychoedukacji: - Poznawanie siebie. - Proces trzeźwienia. - Jak alkoholik oszukuje sam siebie? - Emocje: wróg czy przyjaciel? - Co się stało z moimi uczuciami? - Jaki naprawdę jestem? (moje Ja) - Czy alkoholik może być wartościowym człowiekiem? - Alkoholizm chorobą duchową. - Co to znaczy być alkoholikiem? - Czy uznaję siebie za alkoholika? - Wspólnota i program AA. - Rodzina z problemem alkoholowym. Wszyscy kończący ten etap terapii kierowani są na program zapobiegania nawrotom picia, a potem na program terapii pogłębionej. Proponujemy również, gdy zachodzi taka potrzeba, konsultację rodzinną. Wydaje się, że jednym z większych problemów w naszej pracy jest motywowanie pacjentów kończących Intensywny Program Terapii Uzależnienia (ambulatoryjny lub stacjonarny) do kontynuowania rozpoczętego zdrowienia w oparciu o Pogłębiony Program Terapii. Niestety, osób mieszkających w sporej odległości od Kielc najczęściej nie udaje się zachęcić - korzystają z dostępnych w pobliżu miejsca zamieszkania grup AA i ruchów samopomocowych. Często okazuje się, że to zbyt mało. Pacjenci, którzy nie kontynuują rozpoczętej terapii i nie posiadają własnego systemu oparcia, prawie zawsze wracają na terapię w gorszym stanie zdrowia fizycznego i psychicznego oraz z bardziej zaawansowanym uzależnieniem. Szpital posiada swoją stronę internetową: http://www.morawica.com.pl, na której zamieszczamy informacje o ofercie w zakresie leczenia uzależnienia od alkoholu i współuzależnienia. 5 / 5