BLOKI / Magazyn o Architekturze Powojennego Modernizmu K O S M O S bloki 4
Spis treści FOTO 6 Oto foto WOKÓŁ POWO 12 24 32 42 Autostradą na Księżyc, czyli przyszłość w stylu Googie Bohaterskiemu ludowi Zimna wojna od kuchni Ivry-sur-Seine POWO 52 58 Kosmiczne budynki Planetaria równoleżnika 35 S KOMIKS 66 Jak to naprawdę zbudowano? Mediolan fot.alicja Lesiak
magazyn bloki numer 4 / czerwiec 2015 Wydawca: Fundacja Powojenny Modernizm www.powojennymodernizm.com biuro@powojennymodernizm.com #4 Redaktor naczelny: Stefan Bieńkowski Autorzy: Alicja Lesiak Aleksandra Żeromka Paweł Starzec Maciej Świderski Wojciech Głowacki Olek Świtkowski Karolina Szachułowicz Anna Łyszcz Bartłomiej Ponikiewski Dorota Zadroga skład: Alicja Lesiak www.alicjalesiak.com Okładka: zdj. Paweł Starzec Od początku byliśmy inicjatywą oddolną, wciąż jesteśmy organizacją składającą się z entuzjastów, dlatego chętnie przyjmiemy propozycje współpracy z Powojennym. Kosmos Gdyby Warszawy nie zniszczyła wojna architektura stolicy wyglądałaby zupełnie inaczej, na pewno nie mielibyśmy powojennego śródmieścia. Gdyby po drugiej wojnie światowej nie rozpoczęła się zimna wojna nie byłoby wyścigu zbrojeń. Gdyby nie było rywalizacji mocarstw i rozwoju technologii nie byłoby wyścigu kosmicznego. Gdyby nie było wyścigu kosmicznego człowiek nie stanąłby na księżycu a wyobraźnią milionów ludzi nie zawładnąłby kosmos. Formy futurystyczne przejawiają się we wzornictwie, architekturze, sztuce i popkulturze lat 50 i 60. Odwaga i monumentalność struktur i planów kosmicznych korespondują z utopijnym charakterem modernizmu. Tematem czwartego numeru magazynu bloki jest KO- SMOS. Pokażemy Wam jak kształty i pomysły kosmiczne przejawiały się w architekturze i zjawiskach z nią związanych, wszystko oczywiście powstałe w nurcie powojennego modernizmu. Stefan Bieńkowski Chętnych prosimy o kontakt na mail biuro@powojennymodernizm.com
Alicja Lesiak BLOKI / FOTO 04/2015 BLOKI / FOTO 04/2015 OTO FOTO OTO FOTO Oto foto Alicja Lesiak www.lesiala.tumblr.com https://instagram.com/lesiala/ 6 7
BLOKI / FOTO 04/2015 BLOKI / FOTO 04/2015 OTO FOTO OTO FOTO 8 9
BLOKI / FOTO 04/2015 BLOKI / FOTO 04/2015 OTO FOTO OTO FOTO Bergamo / Warszawa 2015 10 11
Maciej Świderski 1 Zdj.1. Znak reklamowy restauracji Norms w Los Angeles. - https://www. flickr.com Był rok 1949. Podobnie jak wielu innych przedsiębiorców, Mortimer C. Burton otwierał właśnie swoją kawiarnię przy Sunset Boulevard w West Hollywood. Konkurencja była ogromna, dlatego też sukces jego lokalu w dużej mierze uzależniony był od wyglądu zewnętrznego, który miał przyciągnąć jak największą liczbę klientów, także tych zmotoryzowanych. Wyglądem tym zajął się architekt John Launter, uwielbiający abstrakcyjne kształty i soczyste kolory uczeń Franka Lloyda Wrighta. Jego projekt był uroczy, w nieco infantylny sposób odnosił się do przeidealizowanych wizji przyszłości, które zalewały w tamtym czasie Amerykę. Był na tyle uroczy, że pan Burton postanowił nazwać kawiarnię na cześć swojej równie uroczej żony Lillian, znanej wśród znajomych jako Googie. Kilka lat później, znany krytyk architektury, Douglas Haskell jechał samochodem wzdłuż Sunset Boulevard. Z nieskrywanym obrzydzeniem patrzył na chaotyczną i pstrokatą zabudowę Los Angeles, aż nagle jego oczom ukazała się kawiarnia Mortimera Burtona. Uznał, że jej wygląd jest na tyle dziwaczny i przesadzony, że nie wpisuje się w żaden z nurtów współczesnej architektury. Dlatego też, specjalnie na potrzeby kalifornijskiej pstrokacizny, ukuł nowe pojęcie styl Googie. Nie tylko Haskell otwarcie gardził typowym dla zachodniego wybrzeża stylem. Środowiska akademickie, znani architekci i krytycy w dużej mierze sprzeciwiali się uznawaniu Googie za styl godny jakiejkolwiek uwagi. Jednak już po kilku latach okazało się, że to właśnie żartobliwy futuryzm Googie zdefiniuje architekturę i sztukę użytkową przełomu lat 50. i 60. Na jego sukces złożyło się kilka czynników. Najważniejszym z nich był fakt, że przypadł on do gustu przeciętnym Amerykanom, przedstawicielom gwałtownie rosnącej w siłę klasy średniej. Można uznać, że konkretny budynek, lub styl w jakim go zbudowano, podoba nam się zwykle jeśli w jakiś sposób nawiązuje do naszych wyobrażeń o sobie, wpisuje się w nasz światopogląd. Amerykanie lat 50. ubiegłego wieku byli optymistami, wierzyli w świetlaną przyszłość, którą przybliżyły im różnego rodzaju osiągnięcia technologiczne coraz częściej wprowadzane do życia codziennego. Dotychczas nieosiągalna przyszłość nagle zaczęła zlewać się z teraźniejszością. Nagle wszyscy mogli pozwolić sobie na wymarzony dom, w którym Autostradą na Księżyc, czyli przyszłość w stylu Googie. standardowym wyposażeniem były lodówki i zmywarki. Nagle samochody przyspieszyły, a wielopoziomowe autostrady przecięły centra dusznych miast. Co prawda wszyscy byli przygotowani na to, że komunistyczny diabeł może w każdej chwili zrzucić na ten sielski padół bomby atomowe, ale byli jednocześnie przygotowani na to, że ze swoimi szczęśliwymi rodzinami będą mogli bez większych problemów przeżyć w przygotowywanych na tę okazję schronach. Okres pierwszych 15 lat bezpośrednio po drugiej wojnie światowej, to dla Ameryki czasy nadzwyczajnego optymizmu, który w dość charakterystyczny sposób przelał się również na architekturę. Styl Googie (znany również jako Populuxe) był bardzo dosłownym odzwierciedleniem ogólnego nastroju społeczeństwa amerykańskiego lat 50. Przesadnymi łukami, zadartymi w górę dachami i krzykliwą kolorystyką nawiązywał do futurystycznych wizji, które zdominowały ówczesną kulturę masową. Swoją pstrokacizną odnosił się nie tylko do optymizmu, ale też do nadziei jaką niósł bezprecedensowy postęp technologiczny, dzięki któremu człowiek miał niebawem podbić kosmos. Gwiazdki, geometryczne kształty, przyjemne dla oka liternictwo, budynki przypominające latające spodki składały się na estetykę jednego z najważniejszych (lecz długo niedocenianych) nurtów w architekturze amerykańskiego modernizmu. BLOKI / WOKÓŁ POWO 04/2015 Autostradą na Księżyc 13
BLOKI / WOKÓŁ POWO 04/2015 Autostradą na Księżyc 2 Krzykliwość Googie nie wiązała się jednak wyłącznie z optymistycznymi nastrojami. Gwałtowna suburbanizacja, która po raz pierwszy dotknęła społeczeństwo amerykańskie na taką skalę, spowodowała, że samochody stały się już nie tyle wyznacznikiem bogactwa, co raczej koniecznością. Ulice po brzegi wypchane małymi sklepikami ustąpiły autostradom, przy których lokowano zazwyczaj restauracje, motele lub kręgielnie. Stylistyka Googie skutecznie pomagała zdobyć klientów, którzy mknąc swoimi chevroletami nie byliby w stanie zauważyć żadnego mniej rzucającego się w oczy znaku. W pewnym sensie gwiazdeczki, statki kosmiczne i ekscentryczne kształty mówiły tyle samo o idealizacji przyszłości, co o rozbuchanym kapitalizmie lat 50. Charakterystycznych dla Googie elementów jest dużo, jednak kilka z nich pojawia się w praktycznie każdej realizacji zbudowanej w tym stylu. Najważniejszym były wygięte ku górze dachy wsparte na cienkich słupach. Dzięki nim, szczególnie w kawiarniach i restauracjach, z powodzeniem można było wyeksponować wnętrze stosując gigantyczne okna. W ten sposób powstawał swego rodzaju żywy billboard, który zachęcał do odwiedzin równie mocno jak różnego rodzaju kolorowe znaki. Przypominający bumerang kształt dachu powodował również, że budynki sprawiały wrażenie lekkich, mogących w każdej chwili poderwać się do lotu (oczywiście na Księżyc). Kolejną charakterystyczną dla Googie formą były duże betonowe kopuły. Półokrągłe budynki miały przypominać kosmiczne stacje badawcze, centra dowodzenia lub księżycowe osiedla przyszłości. Powodzeniem cieszyły się również bryły nawiązujące do latających spodków. Z bardziej technicznych cech charakterystycznych dla tego stylu, warto wyróżnić jeszcze dobrze wyeksponowane, spiczaste stalowe belki nośne, często dodatkowo ozdobione geometrycznymi otowrami. Najciekawsza była jednak estetyka samych szyldów, neonów i znaków zdobiących zazwyczaj dość zwyczajne budynki. To właśnie na nich pojawiały się gwiazdki, modele atomów i dziwne kształty. Jednym z najpopularniejszych motywów było zastosowanie kształtów ameboidalnych, które nadawały znakom swoistej płynności i lekkości. Co ciekawe, frywolna stylistyka Googie miała też kilka sztywnych zasad. Najważniejszą było poleganie na abstrakcyjnych formach nawet jeśli budynek czy znak wzorowany był na jakimś przedmiocie, musiał być on sprowadzony do poziomu czystej abstrakcji. Jeśli [budynek] wygląda jak ptak, musi to być geometryczny ptak. Jeszcze lepiej jeśli bryła ta będzie łączyła więcej niż jeden motyw: np. abstrakcyjnego grzyba zwieńczonego abstrakcyjnym ptakiem. Ważna była również formalna chęć przeciwstawienia się prawom grawitacji. Stąd cienkie betonowe wsporniki, strzelistość i liczne łuki. Pomimo że styl Googie kojarzony jest przede wszystkim z niezliczonymi restauracjami i motelami zlokalizowanymi wzdłuż autostrad południowej Kalifornii, jednym z najbardziej rozpoznawalnych przykładów jego użycia na większą skalę była zorganizowana w 1962 roku Wystawa Światowa w Seattle (znana też jako Century 21 Exhibition). Głównym celem tego wydarzenia miało być przyciągnięcie inwestorów do miasta, które dotychczas uchodziło za odległą (bardzo odległą) prowincję, z jednoczesnym podkreśleniem kosmicznych aspiracji Stanów Zjednoczonych. Podobnie jak na zorganizowanej w 1939 roku wystawie w Nowym Jorku, również w Seattle motywem przewodnim była przyszłość, potraktowana z utopijnym rozmachem. Oprócz typowych dla takich imprez pawilonów tematycznych związanych z kulturą różnych krajów, kuchnią, sztuką i nowoczesną techniką, na terenie wystawy pojawiły się też dwie inwestycje, które na zawsze odmieniły miasto. Jedną z nich była nowoczesna kolejka jednoszynowa łącząca tereny wystawiennicze z centrum miasta. Drugą zaś była będąca chyba najbardziej znanym przykładem architektury Googie wieża Space Needle (Kosmiczna Igła). Wysoka na 184 metry konstrukcja, wsparta na trzech cienkich słupach, została zbudowana tak, aby wytrzymać trudne warunki atmosferyczne Seattle wytrzymuje porywy wiatru sięgające 20 m/s i trzęsienia ziemi o sile ponad 9 stopni w skali Richtera. W zlokalizowanym na szczycie wieży spodku znajdują się restauracje i punkt widokowy. W trakcie wystawy można było tam znaleźć również carillon, którego łagodne dźwięki roznosiły kilka razy dziennie się po całym mieście. Całą budowlę pomalowano wtedy na kilka kolorów o bardzo wiele mówiących nazwach biel astronauty, orbitalna oliwka, czy galaktyczne złoto (później wieżę przemalowano na biało). Space Needle była oczywiście odzwierciedleniem postępu amerykańskiej myśli technologicznej, ale dla przeciętnego zwiedzającego wyglądała jak fantastyczny dar od przyjaznych kosmitów. Jej smukła, charakterystyczna sylwetka na stałe wpisała się w krajobraz miasta, jednocześnie stając się symbolem metropolii przyszłości. W kulturze amerykańskiej wież podobnych do Space Needle było wiele, Zdj.2.Fragment menu kawiarnii Googies (ok. 1958) / http://www. smithsonianmag.com Zdj.3.Chips, Los Angeles. Kawiarnia zaprojektowana przez Harry ego Harrisona. Widoczny charakterystycznie wysunięty daszek i wysoki znak reklamowy. / http://www. archdaily.com Zdj.4. - http:// www.archdaily. com 4 3 BLOKI / WOKÓŁ POWO 04/2015 Autostradą na Księżyc 14 15
BLOKI / WOKÓŁ POWO 04/2015 Autostradą na Księżyc 5 Zdj.5. Stacja benzynowa Union Gas Station w Beverly Hills. / https://www. laconservancy. org Zdj.6.Pierwotny wygląd restauracji McDonald s (1953, Downey, Kalifornia). Charakterystyczny lekko zadarty dach i złote łuki, które po zmianach w drugiej połowie lat 60. zachowano wyłącznie w logo restauracji. / Zdj. 7. Denny s, jednak większość z nich powstała w wytwórni filmów animowanych Hanna-Barbera. To właśnie tam w 1962 roku stworzono szalenie popularną kreskówkę The Jetsons prezentującą najdoskonalszy obraz futurystycznej utopii z jaką kojarzony jest styl Googie. Małe latające pojazdy, całkowicie zautomatyzowana przestrzeń domowa i życie w oderwaniu od powierzchni ziemi było dokładnie tym, do czego po cichu dążyło Googie. Sama kreskówka w bardzo widoczny sposób wzorowała się na już powstałych konstrukcjach. Oprócz Space Needle, w 1962 otwarto również terminal TWA projektu Eero Saarinena na nowojorskim lotnisku JFK i AstroLand w parku rozrywki na Coney Island wszystkie te realizacje wkomponowano w orbitalne miasto będące tłem The Jetsons. Dość charakterystyczne było z resztą wykorzystywanie stylu Googie do budowania tego typu pozytywnych obrazów popkultury. Oprócz popularnej kreskówki, futurystyczny styl zawitał również do Disneylandu, gdzie w 1955 roku otwarto atrakcję o jakże typowej dla tamtych czasów nazwie Tomorrowland. W tej Krainie Jutra niestety nie można było przelecieć się uroczo turkoczącym fruwającym pojazdem, który George Jetson był w stanie zmieścić w swojej walizce, ale rekompensowały to inne atrakcje. Praktycznie wszystkie z nich w jakimś stopniu odnosiły się do planowanego na najbliższe lata podboju kosmosu. Najbardziej rozpoznawalne budynki zaliczane do nurtu Googie powstały już w latach 60. Oprócz wymienionych już konstrukcji z Seattle i Nowego Jorku, najwięcej z nich zbudowano oczywiście w Los Angeles (przykładem może być Theme Building z 1961 roku na lotnisku LAX). Rozkwit architektury Googie i jej stopniowa akceptacja przez środowiska akademickie nie trwał jednak zbyt długo. Już w połowie lat 60. zainteresowanie tego typu estetyką zaczęło przechodzić na bardziej wyrafinowane i abstrakcyjne formy. Krzykliwe kolory, neony i kosmici praktycznie zniknęli. Przyczyn takiej nagłej zmiany można doszukiwać się głównie w społeczno-kulturalnym zamęcie jaki zapanował w Ameryce lat 60. Pierwszym ciosem w rubaszny, futurystyczny optymizm konsumpcjonizmu poprzedniej dekady był niewątpliwie zamach na prezydenta Kennedy ego w 1963 roku. To właśnie wtedy Amerykanie zrozumieli, że sielanka nie może trwać wiecznie i że wcale nie są społeczeństwem doskonałym, jak to zwykło im się wmawiać przez poprzednich kilkanaście lat. Równie silnym wstrząsem (szczególnie dla białej klasy średniej) były różnego rodzaju ruchy społeczne dążące do BLOKI / WOKÓŁ POWO 04/2015 Autostradą na Księżyc 6 7 16 17
BLOKI / WOKÓŁ POWO 04/2015 Autostradą na Księżyc 9 8 równouprawnienia, choćby rasowego. Zaburzenie konformizmu i poczucia stabilizacji lat 50. doprowadziło do rozregulowania nie tyle gospodarki i wizji rozwoju Stanów Zjednoczonych, co raczej wewnętrznego spokoju społeczeństwa amerykańskiego. Tę psychiczną destabilizację przypieczętowały późniejsze zamachy jak ten na Martina Luthera Kinga, wojna w Wietnamie i coraz większe rozczarowanie sceną polityczną. Estetyka Googie ucierpiała jednak również z powodu przesytu motywami związanymi z kosmosem. Mimo że przez całe lata 50. Amerykanie byli święcie przekonani, że to właśnie oni podbiją wszechświat, już w 1961 okazało się, że źli komuniści mogą być pierwsi, a wtedy zgnębieni kapitaliści będą musieli ukryć się w swoich przydomowych schronach i przeczekać aż Rosjanie przestaną bombardować ich deszczem atomowych meteorów. Co prawda estetyka Googie rozwijała się wtedy jeszcze przez kilka lat, jednak kosmiczny wyścig zbrojeń wszedł w zdecydowanie bardziej techniczny etap, w którym utopijne wizje musiały ustąpić bardziej konkretnemu dyskursowi. Paradoksalnie, Googie skończyło się wraz z lądowaniem na Księżycu w 1969 roku. Amerykanie byli wtedy już zbyt zmęczeni tym, co działo się z ich krajem, żeby myśleć o przeidealizowanej przyszłości. Pojawiła się wyraźna chęć skupienia się na teraźniejszości. Ten nagły zwrot odbił się na architekturze, co w kontekście estetyki Googie najlepiej obrazuje przykład ewolucji stylu restauracji McDonald s. W połowie lat 60. wygięte łuki, zadarte w górę dachy i neony zniknęły, a w ich miejsce pojawiły się nawiązujące do tradycyjnej zabudowy, niczym nie wyróżniające się proste konstrukcje zwieńczone historyzującym wręcz dachem mansardowym. Podobny powrót do tradycji dało się zauważyć na wielu płaszczyznach, zarówno w architekturze jak i w urbanistyce amerykańskiej końca XX wieku. Pomimo tych dość nagłych zmian, budynki w stylu Googie w większości przetrwały do dziś. W przeciwieństwie do innych przykładów architektury modernistycznej w Ameryce, Googie każdemu kolejnemu pokoleniu kojarzyło się z czymś dobrym. Dzięki tym pozytywnym konotacjom, styl ten uznawany jest dzisiaj za jeden ze sztandarowych przykładów architektury i element dziedzictwa kulturowego południowej Kalifornii. Zdj.8. Kręgielnia Green Acres w Abilene w stanie Kansas. Dobry przykład tego, że styl Googie, pomimo że typowy dla Kalifornii, dość szybko rozprzestrzenił się na cały kraj. / Zdj.9. Hotel i kasyno Stardust w Las Vegas. BLOKI / WOKÓŁ POWO 04/2015 Autostradą na Księżyc 18 19
BLOKI / WOKÓŁ POWO 04/2015 Autostradą na Księżyc 10 11 Zdj.10. Motel Roy s w Amboy w Kalifornii. Zdj.11, 12. Główny terminal lotniska Dulles w Waszyngtonie i terminal TWA na lotnisku JFK w Nowym Jorku. Przykłady zastosowania futurystycznych form typowych dla stylu Googie w bardziej formalnym budownictwie. 13 Zdj.10.Kręgielnia Premiere Lanes w Santa Fe Springs w Kalifornii. Zdj.11. Materiały promocyjne Wystawy Światowej w Seattle z 1962 roku. Zdj.12. http:// yowpyowp. blogspot.com/ 14 BLOKI / WOKÓŁ POWO 04/2015 Autostradą na Księżyc 15 12 20 21
BLOKI / WOKÓŁ POWO 04/2015 Autostradą na Księżyc 16 Zdj.16.Budynki z kreskówki The Jetsons dość wyraźnie nawiązujące formą do Space Needle w Seattle i terminala TWA na lotnisku JFK w Nowym Jorku. Zdj.17.,18. Space Needle w Seattle. 18 BLOKI / WOKÓŁ POWO 04/2015 Autostradą na Księżyc 17 22 23
Paweł Starzec 1 Zdj.1-11: Paweł Starzec 1 Bohaterskiemu ludowi BLOKI / WOKÓŁ POWO 43/2015 Bohaterskiemu ludowi 25
BLOKI / WOKÓŁ POWO 04/2015 Bohaterskiemu ludowi 2 3 3 Zdj.2. -3. rzeźba Janeza Lenassi z 1965 autor: Paweł Starzec Zdj.4. Zdj.5.. rzeźba Janeza Lenassi z 1965 autor: Paweł Starzec Zdj.6. Jan Kempaers - Kamenska 4 Meandrującą wzdłuż skał wąską drogą pnącą się cały czas pod górę do pewnego momentu jechaliśmy autem, ale ostatnie kilkaset metrów przez iglasty las pokonuje się pieszo. Zmierzcha, światła zostało na jakieś 10 minut. Niedobrze, jestem tam akurat żeby zrobić zdjęcie moich przewodników, z powodu zupełnie innej wojny. U podnóża Mrakovicy jest bowiem prawie całkowicie wysiedlone w 1992 roku miasteczko Kozarac, które miało pecha znaleźć się na drodze pomiędzy obozem koncentracyjnym w fabryce Keraterm na obrzeżach Prijedoru i obozami w Omarskiej i Trnopolje. Mieszkańcy Kozaraca mieli pecha urodzić się muzułmanami, Bośniakami, na właśnie wygryzanej w domowej wojnie ziemii Bośniackich Serbów. Nad tym wszystkim jednak - pamiątka po poprzedniej wojnie. Pomnik Rewolucji, górująca nad leśną polaną betonowa wieża, blisko trzydzieści metrów abstrakcyjnej rzeźby. Odpowiedzialny za projekt Dušan Džamonja opisuje go jako grę pokrytych stalą wypukłości i wklęśnięć. Pierwsze symbolizować mają zwycięstwo i życie, drugie - śmierć. Wybudowana w 1972 wieża otoczona jest płaskimi betonowymi blokami, pełniącymi w tej układance rolę wrogich sił, które zniszczyć chcą zwycięstwo i życie, ale skazane są na porażkę. Na pocztówce z epoki ludzie tańczą dookoła, trzymając się za ręce. I gdyby nie to, że siedzę na jednej z wrogich sił i słucham od Gorana i Branko z KVART o zbrodniach wojny która przyszła potem, to pewnie uznałbym Jugosławię za miejsce, w którym ludzie żyli spokojnie i dostatnio w otoczeniu sztuki współczesnej. Na terenie całego kraju zbudowano w latach 60 i 70 kilkadziesiąt ogromnych abstrakcyjnych pomników i rzeźb. Znaczna część z nich stanowiła zwieńczenie szerszych projektów urbanistycznych, znajdując miejsce na szczycie górujących nad miastami parków czy pagórków, tak jak najbardziej rozpoznawalne wielkie oko w Podgaricu czy blaszany statek kosmiczny w Petrovej gorze. Pamiątki tego dziedzictwa zostały rozrzucone sprawiedliwie pomiędzy wszystkie dawne jugosłowiańskie republiki. Budowano je w dużej mierze z przyczyn ideologicznych. Wszystkie z nich to Pomniki Rewolucji, albo monumenty dedykowane pamięci konkretnych bitew lub bohaterskiej ludności okolicznych miasteczek i wsi. Ale kontekst jest szerszy: nowopowstająca po II wojnie Jugosławia potrzebowała znaleźć sposób na pogodzenie wody i ognia. Próby stworzenia amalgamatu z ludności o zupełnie innych, często skonfliktowanych etnicznych korzeniach, wymagały oderwania tych części składowych od ich ludowego kontekstu. Sztuką Jugosławii była sztuka nowoczesna, to w Belgradzie powstało pierwsze muzeum sztuki współczesnej w Europie. Spomeniki znalazły się na banknotach. Ofiary Jasenovaca, obozu koncentracyjnego pro-nazistowskiego reżimu Ustaszy, upamiętnił betonowy kwiat. Sztuka 5 6 6 4 BLOKI / WOKÓŁ POWO 43/2015 Bohaterskiemu ludowi 26 27
BLOKI / WOKÓŁ POWO 04/2015 7 8 9 Zdj.7.. Kamenska zburzona Zdj.8. Kozara na banknocie Zdj.9. Kozara / autor: Paweł Starzec Zdj.10 Pocztówka. BLOKI / WOKÓŁ POWO 43/2015 Bohaterskiemu ludowi i wzornictwo przemysłowe odstawały od przaśności i dobrych zamiarów wykonanych z przypadkowych materiałów, typowych dla demoludów. Jugosłowianie byli nowocześni i mieli być z tego dumni. Wspólnie, tak jak przystało na jeden naród. Z dawnego symbolicznego znaczenia obecnie zostało jednak niewiele. Ich pokojowa, wspólnotowa wymowa miesza się obecnie z chęcią zostawienia okresu zjednoczenia za sobą. W przygranicznej Ilirijskiej Bistricy, miasteczku o sennym dworcu kolejowym, park znajduje się trochę z boku, i właściwie prawie można go przeoczyć. Nad niewielką polaną góruje sześcienna rzeźba Janeza Lenassi z 1965 roku. Jest niesamowita. Na pierwszy rzut oka wygląda jak organiczna struktura, i dopiero z bliska wychodzi na wierzch jej betonowe wykończenie z surowymi śladami szalunków. Polana jest pusta, nie licząc dwóch przypadkowo porzuconych w ramach dekoracji wozów bojowych. Na zdjęciu z epoki cały monument jest prawie biały, dwójka bawiących się dookoła dzieci ostrożnie dotyka betonowego ciała. Jan Kempenaers, holenderski fotograf, znajduje w antykwariacie mapę największych spomeników i tworzy na jej podstawie dosyć popularny projekt, krążący w sieci jako 25 Abandoned Soviet Monuments that look like they re from the Future albo Eerie Eastern European War Memorials Look Like They re From Another Planet. Stanowiący piękne podsumowanie fenomenu tych monumentów projekt zawiera jednak pomiędzy nimi zdjęcie pustej, zarośniętej polany. To najciekawsza historia. Wieś Kamensko. Według spisu powszechnego z 2001 roku jeden mieszkaniec. Dziesięć lat później już zero. To, co wydarzyło się w tym miejscu po chorwacku i serbsku nazywa się kulturocidem. Kulturobójstwem. I kiedy oburzało ono świat zachodu podczas oblężenia Dubrovnika, w 1992 roku przez pięć dni żołnierze chorwaccy próbowali wysadzić w powietrze największą na świecie rzeźbę abstrakcyjną. Projekt Spomenika pobjedi naroda Slavonije, autorstwa Jossipa Seissela, budowano przez prawie 11 lat. Ogromne, lśniące skrzydła z nierdzewnej stali, górujące nad miastem na jednym z niewielu dostępnych zdjęć. Na innych na środku leśnej polany lśni wielkie V z kosmosu, pamiątka i podziękowanie dla bohaterskich mieszkańców chorwackiej Slavonii. I pewnie nie da się dojść do tego, czy wśród uśmiechniętych żołnierzy pozujących przy połamanym szkielecie jest ktoś stamtąd, ale gdzieś w historii tego bałkańskiego kotła targanego wojnami mieści się opowieść o sprzeciwie wobec narzuconego wspólnego narodowego mianownika o temperaturze tak wielkiej, że zdolnej do zmotywowania dowódców do wydelegowania z nielicznej i słabo wyposażonej armii oddziału, który przez pięć dni wysadzał ogromną abstrakcyjną rzeźbę po środku niczego. 10 Bohaterskiemu ludowi 28 29
BLOKI / WOKÓŁ POWO 04/2015 BLOKI / WOKÓŁ POWO 43/2015 11 12 Bohaterskiemu ludowi Zdj.11. Podgaric Zdj.12. Spomenik Zdj.13. Spomenik na banknocie Zdj.14. Mapa Spomenikow Bohaterskiemu ludowi 13 14 30 31
1 Anna Łyszcz BLOKI / WOKÓŁ POWO 04/2015 Zimna wojna od BLOKI / WOKÓŁ POWO 04/2015 Zdj.1. 1. The American National Exhibition, Kaiser Geodesic Dome, Moskwa, 1959 kuchni Zimna wojna od kuchni Zimna wojna od kuchni 1 32 33
BLOKI / WOKÓŁ POWO 04/2015 Zimna wojna od kuchni 2 W 1958 postanowiono stworzyć przestrzeń dla wymiany kulturalnej pomiędzy Związkiem Radzieckim, a Stanami Zjednoczonymi. Zorganizowano dwie wystawy mające na celu prezentację osiągnięć naukowych obu krajów. Wystawa radziecka miała miejsce w Nowym Jorku w czerwcu 1959 r., amerykańska miesiąc później w Moskwie. 24 lipca podczas ceremonii otwarcia wystawy amerykańskiej doszło do napiętej wymiany zdań pomiędzy wiceprezydentem USA Richardem Nixonem, a radzieckim przywódcą Nikitą Chruszczowem. Dyskusja odbyła się podczas pokazu modelowej kuchni amerykańskiej i doprowadziła do konfrontacji poglądów na temat komunizmu i kapitalizmu. Rozmowa dwóch przywódców przeszła do historii pod nazwą kuchennej debaty i stała się jednym z kluczowych epizodów zimnej wojny. Spacerując pomiędzy pokazowymi aranżacjami wnętrz Nixon i Chruszczow porównywali osiągnięcia obu krajów. Nixon przyznał, że Związek Radziecki co prawda wyprzedził Stany w podboju przestrzeni kosmicznej, jednak Amerykanie przodują w rozwoju technologii życia codziennego. Jako przykład podał kolorową telewizję i z dumą prezentował kolejne technologiczne gadżety, wśród nich pralki, tostery i sokowirówki. W odpowiedzi znany z wybuchowego temperamentu Chruszczow oznajmił, że Związek Radziecki wyprzedzi za kilka lat Stany Zjednoczone, a już dziś obywatele Rosji mają dostęp do takich samych urządzeń i technologii. Sama debata rozwinęła się do dyskusji nad wyższością komunizmu nad kapitalizmem i przybrała agresywny ton. Nixon próbował łagodzić spór sugerując, aby lepiej prześcigać się w technologii produkcji pralek niż rakiet. Chociaż rywalizujący ze sobą przywódcy mogli nie zgadzać się w wielu kwestiach poruszanych podczas zimnej wojny, oboje wiedzieli, że nauka i technologia były prawdziwą miarą rozwoju społeczeństwa. Wspólnym polem, na którym mogli rywalizować stała się więc kuchnia. Zdj.2. The American National Exhibition, Kaiser Geodesic Dome, Moskwa, 1959 Nixon i Chruszczow podczas zwiedzania wystawy Zdj.3.kuchnia z filmu General Motors Cars and Kitchens, Design for Dreaming Nauka i technika były w latach 60. ważnym orężem w zimnowojennych rozgrywkach pomiędzy Ameryką a państwami Bloku Wschodniego. Dzięki rozwojowi kosmonautyki powstawały nowe dziedziny nauki, pojawiały się nowe możliwości materiałowe i komunikacyjne. Wyścig o dominację w kosmosie przyczynił się do rozwoju utopii architektonicznych i myślenia o miastach i domach przyszłości. Symbole lat 60. takie jak loty w kosmos, energia jądrowa i telekomunikacja stymulowały wyobraźnię artystów i projektantów. Pojawiała się coraz większa chęć automatyzacji mieszkań, ze szczególnym naciskiem na sprzęt kuchenny. Lata 1945 1960 to w Stanach Zdjednoczonych okres pozytywnej koniunktury gospodarczej. System kredytów konsumpcyjnych nakręcał gospodarkę, a 80 procent społeczeństwa zaczęło wieść życie na poziomie przedwojennej klasy średniej. Zadaniem projektanta stało się zaprojektowanie całego stylu życia masowego konsumenta. W sponsorowanym filmie - musicalu General Motors Cars and Kitchens, Design for Dreaming obserwujemy młodą kobietę, która zasypia i przenosi się do świata marzeń, gdzie najpierw zapraszana jest na premierę nowych modeli Buicków i Cadillaców, a później do w pełni zautomatyzowanej kuchni przyszłości, w której piecze ciasto. Kobieta jest zaskoczona ilością nowoczesnych rozwiązań: na ekranie komputera wyświetlane są składniki, które później za pomocą jednego przycisku zostają automatycznie pobierane z lodówki i miksowane w blenderze. Kilka sekund wystarczy, żeby ciasto przyszłości znalazło się w kapsule do pieczenia. Zaoszczędzając cenny czas, potrzebny wcześniej na drobiazgowe czynności przygotowywania posiłków nasza bohaterka ma wreszcie chwilę na odpoczynek - grę w tenisa i w golfa. Chwilę 3 BLOKI / WOKÓŁ POWO 04/2015 Zimna wojna od kuchni 34 35
BLOKI / WOKÓŁ POWO 04/2015 Zimna wojna od kuchni później słyszymy The kitchen of tomorrow is calling me! ( wzywa mnie kuchnia przyszłości ) i już urodzinowe ciasto jest gotowe, co więcej - upieczone wraz z płonącymi świeczkami. Na zakończenie nasza bohaterka wsiada do futurystycznego samochodu i pędzi przez wielopoziomową elektroniczną autostradę. Powoli widzimy znikające na horyzoncie miasto przypominające domy Jetsonów. Film, pomimo całej swej trywialności pokazuje jednak jak znaczącą rolę w nowej amerykańskiej klasie średniej miała pani domu. Z domów zniknęła służba, więc to ona przejęła większość domowych obowiązków, których wykonanie ułatwiało jej pojawianie się coraz to nowych, nowocześniejszych sprzętów gospodarczych. Wg. badań rynkowych to również kobieta dokonywała zakupów żywności, sprzętu do wyposażenia domu a nawet samochodu. Szybko zaczęto więc brać pod uwagę women s taste, co zaskutkowało rozpowszechnieniem się przedmiotów łatwiejszych w obsłudze i bezpieczniejszych w użytkowaniu. Zaczęto przywiązywać ogromną uwagę do kolorystyki, która wynikała z obowiązującej mody. Przykładem mogą być dwukolorowe lodówki, które nawiązywały do odpowiedniego połączenia kolorystycznego bluzki ze spódnicą oraz samochody w pastelowych kolorach. Jednocześnie wnętrza coraz bardziej zaczęły nawiązywać do popularnych w tym czasie filmów science fiction. Powszechny stał się termin one touch design czyli futu- 4 BLOKI / WOKÓŁ POWO 04/2015 Zimna wojna od kuchni 5 Zdj.4. -7. RCA Whirlpool Miracle Kitchen 36 37
BLOKI / WOKÓŁ POWO 04/2015 Zimna wojna od kuchni rystyczne dążenie do tego, aby wszystkie otaczające nas przedmioty działaly za jednym przyciśnięciem guzika. Dążenie do automatyzacji było wyraźnie widoczne podczas wspomnianego wcześniej pokazu kuchennych innowacji, który stał się pretekstem do starcia pomiędzy Chruszczowem a Nixonem. Wystawa prezentowała 3 różne projekty: futurystycznej RCA Miracle Whirlpool Kitchen, oszczędzającej czas General Mills Kitchen i Yellow Lemon General Electric Kitchen. Podczas pokazu amerykańskie hostessy prezentowały Rosjanom jak gotować typowe amerykańskie posiłki (głównie mrożone). W związku z obostrzeniami dotyczącymi zdrowia i bezpieczeństwa władze zakazały jednak odwiedzającym próbowania amerykańskich dań. Można było natomiast podziwiać nowoczesny sprzęt kuchenny, którego część była jednak projektami kuchni przyszłości. W rozwiązaniach prezentowanych przez firmę Whirlpool znalazł się m. in piec, w którym ciasto jest gotowe w 3 minuty, a pieczeń jagnięca w 7. Do dyspozycji Pani domu było też urządzenie, które nie tylko przechowuje wszystkie naczynia automatycznie zmieniając je na chińską porcelanę gdy przyjmuje ona gości, ale też porusza się samo po całym terenie kuchni i jadalni dzięki systemowi niewidocznych szyn elektrycznych, znajdujących się pod podłogą. Bezprzewodowo porusza się również odkurzacz, który nie wymaga żadnej obsługi. Wszystkie urządzenia kuchenne są kontrolowane z centrum planowania czyli konsoli ustawionej na środku kuchni, gdzie dzięki kilku przyciskom użytkownik programuje kolejne czynności. Tam również znajduje się ekran, na którym gospodyni może wybierać kolejne przepisy, a cudowna kuchnia sama dostarczy dla niej potrzebne składniki, które później pokroi, zmiksuje, a na końcu posprząta po przygotowanym posiłku. 6 8 7 BLOKI / WOKÓŁ POWO 04/2015 Zimna wojna od kuchni Przyszłość wyobrażano sobie również poprzez wykorzystanie nowoczesnych materiałów. W 1957 r. koncern Monsanto Plastics zaprezentował na terenie Disneylandu swoją wizję domu przyszłości z odległego wtedy 1986 r. Dom przyjął formę kapsuły, która w ogromnej części była wykonana z plastiku. Odwiedzający mogli podziwiać plastikowe ściany, sufity, podłogi oraz okna. W kuchni znalazł się szereg udogodnień - szafki i półki wysuwane za pomocą prostych przycisków, mikrofalówki przygotowujące jedzenie w kilka sekund, zmywarka myjąca naczynia (oczywiście plastikowe) za pomocą ultradźwięków. Mieszkańcy domu Monsanto mieli możliwość kontroli klimatu swojej kapsuły, a każde pomieszczenie mogło utrzymywać inną temperaturę. Pomieszczenia wyposażono w videodomofony - wtedy uznawane za wynalazek przyszłości. Współczesnych odbiorców z pewnością nie zaskoczyłyby też elektryczne szczoteczki i maszynki do golenia, jednak pomysł obniżających się do wzrostu użytkowników umywalki wydają się już być niepotrzebną komplikacją. Zdj.8.-10. Monsanto House of the Future 38 39