Temat: Jak nie wpaść w pętlę zadłużenia? Poziom: gimnazjum. Przedmiot: wiedza o społeczeństwie lub godzina wychowawcza. Podstawa programowa kształcenia ogólnego: Wiedza o społeczeństwie. Gospodarka rynkowa. Uczeń: - podaje przykłady racjonalnego i nieracjonalnego gospodarowania; stosuje zasady racjonalnego gospodarowania w odniesieniu do własnych zasobów (np.: czasu, pieniędzy). Gospodarstwo domowe. Uczeń: - wymienia główne dochody i wydatki gospodarstwa domowego; układa jego budżet. Cele zajęć: Uczeń powinien: - wymieniać główne dochody i wydatki gospodarstwa domowego, - wyjaśniać pojęcia: deficyt, nadwyżka, równowaga budżetowa, - znać sposoby równoważenia budżetu, - uzasadniać potrzebę planowania budżetu, - wyjaśniać ryzyko związane z zaciąganiem szybkich i łatwych pożyczek oferowanych przez firmy parabankowe, - ułożyć przykładowy budżet gospodarstwa domowego. Pojęcia kluczowe: Budżet, bank, parabank, pożyczka, kredyt, dług. 1
Metody: - praca w grupach, - dyskusja, - burza mózgów, - studium przypadku. Materiały: Materiały zamieszczone na stronie Zanim podpiszesz http://www.zanim-podpiszesz.pl część Chcę pożyczyć pieniądze : - kalkulator budżetu domowego zakładka: Repozytorium wiedzy, materiały kampanii, - cztery zasady bezpiecznego pożyczania, - film Zanim podpiszesz pożyczki http://www.youtube.com/user/zanimpodpiszesz, - tekst http://www.zanim-podpiszesz.pl/pdf/jak_nie_wpasc_w_petle_zadluzenia.pdf, - studium przypadku. Karta ćwiczenia dla każdej grupy. Podręczny słownik pojęć. Przebieg zajęć: 1. Opowiedz uczniom o kampanii edukacyjnej Zanim podpiszesz (http://www.zanimpodpiszesz.pl). Jej celem jest zwrócenie uwagi społeczeństwa na ryzyko związane z zawieraniem umów finansowych głównie wysoko oprocentowanych, krótkoterminowych pożyczek (tzw. chwilówek ) oraz produktów finansowych o charakterze inwestycyjnym oferowanych przez podmioty niepodlegające szczególnemu nadzorowi państwa. Akcja społeczna jest współorganizowana przez siedem instytucji publicznych: Bankowy Fundusz Gwarancyjny, Komisję Nadzoru Finansowego, Ministerstwo Finansów, Ministerstwo Sprawiedliwości, Narodowy Bank Polski, Policję oraz Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów. 2. Rozmawiając z uczniami, przypomnij podstawowe pojęcia dotyczące budżetu domowego oraz zasady jego konstruowania. Zapytaj, skąd ludzie mają pieniądze, 2
z jakich źródeł uzyskują dochody, na co przeznaczają posiadane środki finansowe? Pomysły uczniów zapisuj na arkuszu papieru w dwóch kolumnach (dochody/wydatki). Plakat powieś w widocznym miejscu, aby móc się odwoływać do zapisów w dalszej części zajęć. 3. Zapytaj uczniów, czy oni planują swoje dochody i wydatki? Poproś o wypowiedzi ochotników. Na tablicy możesz notować podawane argumenty za sporządzaniem budżetu (np.: kontrolowanie wydatków, ograniczenie zbędnych wydatków) oraz argumenty przeciw planowaniu wydatków (np.: zajęcie czasochłonne, uciążliwe, zbyt małe dochody). Po zakończeniu dyskusji porównaj zapisy w obu kolumnach; zwróć uwagę, które argumenty przeważają; podkreśl te, które najczęściej się powtarzały. Zwróć uwagę, na charakter wynotowanych argumentów czy były to argumenty rzeczowe czy bardziej emocjonalne? Czy określały czynniki, na które mamy wpływ czy też niezależne od nas? Podsumowując rozmowę, podkreśl znaczenie planowania i układania budżetu zwłaszcza przy niskich dochodach. Wyjaśnij, że im mniej ma się środków, tym racjonalniej należy gospodarować posiadanymi zasobami, a decyzje zakupowe podejmować w sposób przemyślany i rozważny. 4. Wyjaśnij, że do planowania budżetu domowego można wykorzystywać różne kalkulatory bezpłatnie dostępne w Internecie. Przedstaw kalkulator budżetu domowego dostępny na stronie kampanii www.zanim-podpiszesz.pl (zakładka: Repozytorium wiedzy, materiały kampanii), zwróć uwagę na kategorie dochodów i wydatków, porównaj z tymi, które uczniowie wymienili na początku lekcji. Poproś, aby uczniowie, posługując się kalkulatorem, skonstruowali budżet przykładowego gospodarstwa domowego. 5. Po wykonaniu zadania porozmawiaj o otrzymanych bilansach. Poproś ochotników o wypowiedzi. Wspólnie przeanalizujcie sytuacje, w których wystąpiła nadwyżka, równowaga lub deficyt budżetowy. Wyjaśnij te pojęcia. 6. Zapytaj uczniów, w jaki sposób można zmniejszyć lub zlikwidować deficyt budżetowy. Zachęć do podawania przykładów z własnego doświadczenia. Porozmawiaj o tym, czy uczniowie kiedykolwiek byli w sytuacji, w której ich planowane wydatki nie znalazły pokrycia w dochodach. Jak sobie poradzili w takiej sytuacji? Pomysły zapisuj na tablicy, następnie pogrupuj na takie, które dotyczą: a) ograniczania wydatków, na przykład zrezygnowania z zakupu rzeczy mało potrzebnych, bez których można się obejść, 3
b) zwiększania dochodów np. poszukanie dodatkowego zajęcia, c) zaciągania pożyczek lub kredytów. 7. Porozmawiaj o wadach i zaletach każdego z tych rozwiązań. Zwróć szczególną uwagę na wady i zalety zaciągania pożyczek. Podkreśl z jednej strony możliwość realizacji ważnych, życiowych celów, na przykład zakup droższego sprzętu sportowego czy elektronicznego, remont mieszkania, a z drugiej konieczność spłaty długu wraz z odsetkami. Wyjaśnij, że każdy z nas może znaleźć się w sytuacji, kiedy będzie potrzebował większych lub mniejszych środków finansowych na zakup określonych rzeczy. 8. Podziel klasę na kilkuosobowe grupy. Poproś o przeczytanie tekstu dostępnego na stronie http://www.zanim-podpiszesz.pl/pdf/jak_nie_wpasc_w_petle_zadluzenia.pdf, a następnie porozmawiaj o zagrożeniach wynikających z zaciągania nieprzemyślanych pożyczek, które mogą doprowadzić do problemów z ich spłatą i w konsekwencji do wpadnięcia w tzw. pętlę zadłużenia, z której bardzo trudno się wydostać. Powiedz, że według badań Krajowego Rejestru Długów więcej niż połowa Polaków ma długi, a co czwarty ma problemy ze spłatą swoich zobowiązań (http://www2.krd.pl/centrumprasowe/aktualnosci/pozyczka-%e2%80%93-nielubiana-koniecznosc.aspx). 9. Poproś uczniów, aby (nadal pracując w grupach) zapoznali się z wybranym opisem przypadku zamieszczonym na stronie internetowej kampanii Zanim podpiszesz (zakładka studium przypadku), a następnie przygotowali odpowiedzi na pytania znajdujące się w karcie ćwiczeń: a) Kto jest pożyczkobiorcą w opisanej historii? b) Od kogo bohater historii pożyczył pieniądze? c) Jakie były powody zaciągnięcia pożyczki? d) Co zachęciło, przekonało pożyczkobiorcę do zaciągnięcia pożyczki od tej firmy? e) Jakie były konsekwencje zaciągnięcia pożyczki? Z czego wynikały? f) Jakie błędy popełnił bohater historii podpisując umowę pożyczkową? g) Dlaczego należy uważać na to od kogo pożyczamy pieniądze? 10. Po wykonaniu ćwiczenia odnieś się do opisanych historii i odpowiedzi uczniów, zwracając uwagę na duże ryzyko pożyczania pieniędzy od tzw. parabanków czyli podmiotów niebędących bankami, lecz wykonujących czynności podobne do czynności bankowych. Podkreśl, że parabanki, w odróżnieniu od banków, nie podlegają nadzorowi finansowemu sprawowanemu przez Komisję Nadzoru Finansowego. Osoby korzystające z usług tych instytucji i okazji typu Pożyczka od 4
ręki, Pieniądze bez poręczycieli narażają się na niekorzystne warunki umowy w zakresie kosztów pożyczki, wymagań w zakresie jej zabezpieczenia lub ubezpieczenia, czy trudności w egzekwowaniu praw konsumenta np. możliwości odstąpienia od umowy w ustawowym 14-dniowym okresie. Zaznacz, że za łatwe i szybkie pożyczki zaciągane od parabanków, często trzeba płacić bardzo wysokie (nawet kilkadziesiąt tysięcy procent) odsetki, a to zwiększa ryzyko spłaty zadłużenia. Szczególnie trzeba uważać na zaciąganie nowych, droższych długów, po to by spłacić stare. To najczęściej doprowadza do wpadnięcia w pętlę zadłużenia. Porównanie jak szybko rosną odsetki od kredytu/pożyczki można przedstawić na przykładzie pożyczki pani Krystyny opisanym na stronie kampanii www.zanim-podpiszesz.pl. 11. Kończąc zajęcia, zaproponuj uczniom, aby opracowali w grupach (w postaci haseł) 1 2 najważniejsze, ich zdaniem, zasady bezpiecznego pożyczania. Po wykonaniu zadania poproś grupy o zapisanie swoich propozycji na kartkach i umieszczenie ich w widocznym miejscu. Stwórzcie klasową listę zasad bezpiecznego pożyczania. 12. Przedstaw uczniom film edukacyjny pt. Zanim podpiszesz pożyczki http://www.youtube.com/user/zanimpodpiszesz oraz cztery zasady pożyczania zamieszczone na stronie www.zanim-podpiszesz.pl. Poproś o porównanie zasad przedstawionych w materiałach z tymi opracowanymi w klasie. Omówcie podobieństwa i różnice. 5
Karta ćwiczenia dla grup: Pracując w kilkuosobowych grupach, zapoznajcie się z opisem jednego przypadku zamieszczonego na stronie internetowej kampanii Zanim podpiszesz (zakładka studium przypadku), a następnie przygotujcie odpowiedzi na pytania znajdujące się poniżej Kto jest pożyczkobiorcą w opisanej historii?.. Od kogo bohater historii pożyczył pieniądze?.. Jakie były powody zaciągnięcia pożyczki?.. Co zachęciło, przekonało pożyczkobiorcę do zaciągnięcia pożyczki od tej firmy?.. Jakie były konsekwencje zaciągnięcia pożyczki? Z czego wynikały?... Jakie błędy popełnił bohater historii podpisując umowę pożyczkową?... Dlaczego należy uważać na to od kogo pożyczamy pieniądze?... 6
Podręczny słownik pojęć: Bank Podmiot działający na podstawie zezwolenia i nadzorowany przez Komisję Nadzoru Finansowego, którego działalność polega na przyjmowaniu depozytów, udzielaniu kredytów oraz dokonywaniu rozliczeń pieniężnych. Bankowy Fundusz Gwarancyjny (BFG) Instytucja gwarantująca depozyty w bankach z siedzibą w Polsce oraz prowadząca działalność pomocową wobec banków spółdzielczych i banków komercyjnych zagrożonych niewypłacalnością. W przypadku zawieszenia działalności banku i ustanowienia zarządu komisarycznego bądź złożenia wniosku o ogłoszenie jego upadłości BFG wypłaca klientom środki zgromadzone w banku do kwoty nieprzekraczającej równowartości w złotych 100 000 EUR w ciągu 20 dni. Więcej informacji patrz: www.bfg.pl. Chwilówka Łatwo i szybko dostępna pożyczka/kredyt, najczęściej w wysokości od kilkudziesięciu złotych do kilku tysięcy złotych na krótki okres (kilka dni). To najpopularniejsza forma drobnych pożyczek udzielanych często na niekorzystnych dla klienta (RRSO może sięgać kilkudziesięciu tysięcy procent) i niejasnych warunkach, dlatego dla zachęty bywają reklamowane jako produkty bez sprawdzania w BIK, pożyczki prywatne, bez zbędnych formalności, bez poręczycieli lub pozabankowe dla tych, którzy nie mogą liczyć na kredyt w banku. Firma pożyczkowa Podmiot niebędący bankiem, którego działalność polega na udzielaniu pożyczek osobom fizycznym lub przedsiębiorstwom. Pożyczki udzielane są z własnych środków, a nie z funduszy zdeponowanych przez klientów. Podmiot ten nie podlega nadzorowi Komisji Nadzoru Finansowego. Zawierając umowę o pożyczkę należy zwrócić szczególną uwagę na wymagania pożyczkodawcy związane z zabezpieczeniem oraz na całkowity koszt pożyczki obejmujący oprocentowanie, prowizje oraz wszelkie dodatkowe opłaty związane z jego udzieleniem oraz obsługą w trakcie trwania umowy (RRSO). Inwestycja 7
Rodzaj świadomego i celowego wydatku/nakładów środków pieniężnych na określone dobra, które w ustalonym czasie mają lub powinny przynieść dochód. Działanie takie obciążone jest ryzykiem nieosiągnięcia dochodu lub poniesienia straty. Komisja Nadzoru Finansowego (KNF) Instytucja państwowa sprawująca nadzór nad sektorem bankowym, rynkiem kapitałowym, ubezpieczeniowym i emerytalnym oraz nad instytucjami pieniądza elektronicznego. Celem KNF jest zapewnienie prawidłowego funkcjonowania rynku finansowego, jego stabilności, bezpieczeństwa oraz przejrzystości, wzmacnianie zaufania do rynku, a także zapewnienie ochrony interesów jego uczestników. Więcej informacji patrz: www.knf.gov.pl. Kredyt Umowa, na mocy której kredytodawca (bank, SKOK) przekazuje do dyspozycji kredytobiorcy określoną kwotę środków pieniężnych z przeznaczeniem na określony cel, a kredytobiorca zobowiązuje się do spłaty kredytu wraz z odsetkami i ewentualnymi prowizjami w ustalonych w umowie terminach. Odsetki Dochód z udostępnienia bankowi środków pieniężnych z tytułu depozytu/lokaty lub koszt pozyskania środków pieniężnych w formie kredytu/pożyczki. Ich wysokość zależy od oprocentowania ustalonego pomiędzy stronami umowy lokaty lub umowy kredytu/pożyczki. Oprocentowanie Stopa procentowa podawana w skali rocznej, określająca wysokość odsetek od depozytu, które otrzyma depozytariusz lub odsetek od pożyczki/kredytu, które będzie płacić pożyczkobiorca/kredytobiorca. Oszczędzanie Świadome podejmowanie decyzji finansowych mających na celu osiągnięcie dochodu ze środków pieniężnych bez ponoszenia nadmiernego ryzyka. Parabank Polskie prawo nie definiuje pojęcia parabanku. Pojęciem tym jednak powinno określać się podmiot niebędący bankiem ani inną instytucją uprawnioną do przyjmowania depozytów 8
i udzielania kredytów, lecz wykonujący czynności podobne do czynności bankowych. Parabank nie podlega nadzorowi finansowemu, sprawowanemu przez organ nadzoru. Podmiot nadzorowany Podmiot posiadający zezwolenie KNF, prowadzący działalność zastrzeżoną dla takich podmiotów jak banki, domy maklerskie, fundusze inwestycyjne, otwarte fundusze emerytalne, zakłady ubezpieczeń, emitenci papierów wartościowych dopuszczonych do obrotu na rynku regulowanym (np. na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie). Pożyczka Umowa, na podstawie której firma pożyczkowa, bank lub osoba fizyczna (pożyczkodawca) przekazuje innej osobie (pożyczkobiorcy) określoną kwotę środków pieniężnych lub rzeczy oznaczonych co do gatunku. Pożyczkobiorca po upływie określonego terminu spłaca pożyczkę wraz z odsetkami. W przeciwieństwie do kredytu bankowego w umowie pożyczki nie jest wymagane określenie celu pożyczki. Umowa pożyczki na kwotę przekraczającą 500 zł powinna być zawarta na piśmie. RRSO Inaczej rzeczywista roczna stopa oprocentowania stopa procentowa pożyczki/kredytu wyliczona zgodnie z ustawą o kredycie konsumenckim. RRSO pozwala na łatwiejsze porównanie ofert kredytowych i pożyczkowych, ponieważ oprócz oprocentowania uwzględnia także pozostałe koszty kredytu (np.: prowizje, ubezpieczenie, opłaty przygotowawcze) i prezentuje całkowity koszt kredytu w ujęciu rocznym. Shadow banking System pośrednictwa finansowego poza regulowanym prawem sektorem bankowym, zwany również równoległym systemem bankowym. Obejmuje podmioty oferujące produkty i usługi finansowe niepodlegające nadzorowi KNF. W Polsce do tego typu instytucji można zaliczyć firmy udzielające pożyczek ze środków własnych oraz podmioty nielegalnie gromadzące środki klientów w celu obciążania ich ryzykiem. Stopa oprocentowania Patrz: oprocentowanie. Stopa zwrotu 9
Wskaźnik mierzący dochodowość inwestycji. Relacja zysku do wartości zainwestowanego kapitału (w procentach). 10