Bożena Balcerzak-Paradowska (red.) Danuta Graniewska, Dorota Głogosz, Aneta Wojcik WARSZAWA 2009
SPIS TREŚCI WSTĘP i.,..,,. 15 Bożena Balcerzak-Paradowska Rozdział I POLITYKA SPOŁECZNA I RODZINNA W WYMIARZE LOKALNYM - PODSTAWY KONCEPCYJNE 19 1. Miejsce polityki rodzinnej w polityce społecznej 19 2. Lokalizm w polityce społecznej i rodzinnej - podstawy teoretyczne i koncepcyjne 21 2.1. Teoria rozwoju alternatywnego 21 2.2. Koncepcja społeczeństwa obywatelskiego 22 2.3. Teoria kapitału społecznego 23 2.4. Koncepcja rozwoju lokalizmu jako następstwo zmian w modelu państwa opiekuńczego 24 3. Przesłanki przemawiające za prowadzeniem polityki rodzinnej na szczeblu lokalnym 25 4. Relacje między krajową i lokalną polityką rodzinną 27 5. Zasady polityki rodzinnej 28 6. Funkcje lokalnej polityki rodzinnej 29 7. Miejsce rodziny w lokalnej polityce rodzinnej 30 Rozdział II PODMIOTY LOKALNEJ POLITYKI RODZINNEJ - PODSTAWY PRAWNO-INSTYTUCJONALNE. FUNKCJONOWANIE PODMIOTÓW POLITYKI RODZINNEJ W ŚWIETLE DOTYCHCZASOWYCH BADAŃ 33 1. Samorząd terytorialny jako podstawowy podmiot lokalnej polityki społecznej i rodzinnej 33 1.1. Podstawy prawne funkcjonowania podmiotów lokalnej polityki rodzinnej 35 2. Wyspecjalizowane jednostki organizacyjne samorządu terytorialnego 44 2.1. Rola regionalnych ośrodków polityki społecznej 44 2.2. Rola powiatowych centrów pomocy rodzinie 45 2.3. Rola ośrodków pomocy społecznej 45 3. Organizacje pozarządowe jako podmioty lokalnej polityki rodzinnej 46 4. Zakład pracy jako podmiot lokalnej polityki rodzinnej {Bożena Balcerzak-Paradowska, ) 48 5. Dotychczasowe doświadczenia w zakresie funkcjonowania podmiotów polityki rodzinnej w świetle badań 58 5.1. Samorząd powiatowy i jego instytucje 58
5.2. Samorząd gminny 60 5.3. Organizacje pozarządowe 60 5.4. Rodzina a samorząd i organizacje pozarządowe 61 5.5. Oceny decentralizacji 63 Danuta Graniewska, Bożena Balcerzak-Paradowska, Dorota Głogosz Rozdział III ZRÓŻNICOWANIE WARUNKÓW ŻYCIA RODZIN 66 1. Zróżnicowanie sytuacji demograficznej i społeczno-ekonomicznej rodzin w Polsce. Uwarunkowania i konsekwencje {Danuta Graniewska, BóżeTia Balcerzak-Paradowska) 66 1.1. Typy rodzin. Kryteria demograficzne i społeczne 66 1.2. Demograficzne czynniki zróżnicowania sytuacji materialnej rodzin w Polsce 68 1.3. Gospodarstwa domowe. Kryteria demograficzne i społeczne. Sytuacja mieszkaniowa 71 1.4. Status społeczno-ekonomiczny gospodarstwa domowego jako czynnik zróżnicowania sytuacji materialnej : 73 1.5. Miejsce zamieszkania jako czynnik różnicujący sytuację materialną rodzin 78 2. Regionalne zróżnicowanie sytuacji społeczno-ekonomicznej województw {Dorota Głogosz) 81 2.1. Wielkość i struktura administracyjna 81 2.2. Ludność 83 2.3. Dochody i wydatki jednostek administracyjnych 87 2.4. Dochody ludności 89 2.5. Rynek pracy 90 2.6. Wynagrodzenia i świadczenia emerytalne 93 2.7. Warunki mieszkaniowe 95 2.8. Edukacja 95 2.9. Stan zdrowia mieszkańców i opieka zdrowotna 97 2.10. Kultura :...-. 99 2.11. Podsumowanie 100, Dorota Głogosz Rozdział IV, REGIONALNE ZRÓŻNICOWANIA ZASIĘGU WSPARCIA UDZIELANEGO RODZINOM PRZEZ SAMORZĄDOWĄ POMOC SPOŁECZNĄ (W ŚWIETLE STATYSTYKI ŚWIADCZEŃ POMOCY SPOŁECZNEJ) 102 1. Zasięg wsparcia udzielanego rodzinom 102 2. Wydatki na świadczenia pomocy społecznej w gminach 109 Danuta Graniewska Rozdział V BELGIJSKIE PAŃSTWOWE CENTRA AKCJI SOCJALNEJ W ŚWIETLE BADAŃ NAD INTEGRACJĄ SPOŁECZNO-ZAWODOWĄ. PRZYKŁAD DOBREJ PRAKTYKI 113
Rozdział VI CHARAKTERYSTYKA BADANIA LOKALNEJ POLITYKI RODZINNEJ. UZASADNIENIE PODJĘCIA BADAŃ, CEL, ZAKRES I METODY BADAWCZE. ORGANIZACJA BADAŃ 125 Aneta Wojcik, Rozdział VII PROBLEMY SPOŁECZNE W STRATEGIACH SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO W WOJEWÓDZTWACH OBJĘTYCH BADANIEM 131 1. Zakres analizy 131 2. Podstawy prawne strategii 133 3. Diagnoza głównych problemów społecznych w strategiach 134 4. Cele i kierunki działań prezentowane w strategiach 137 4.1. Strategie wojewódzkie 138 4.2. Strategie powiatowe 142 4.3. Strategie gminne 147 5. Ocena strategii samorządowych oraz uwagi końcowe 150 Bożena Balcerzak-Paradowska, Dorota Głogosz Rozdział VIII ROLA SAMORZĄDU W LOKALNEJ POLITYCE RODZINNEJ (W ŚWIETLE BADAŃ) 152 1. Charakterystyka badanych terenów - monografie wybranych powiatów i gmin 152 2. Charakterystyka badanych jednostek samorządowych 157 3. Najważniejsze problemy społeczne na terenie działania samorządu 161 4. Strategie i programy polityki rodzinnej 162 5. Zaspokojenie potrzeb na usługi społeczne 169 6. Współpraca z lokalnymi podmiotami 176 7. Organizacje pozarządowe jako podmiot polityki rodzinnej 182 8. Rola rodziny i środowiska lokalnego w rozwiązywaniu problemów socjalnych 185 9. Ocena skuteczności działalności samorządu na rzecz rodzin 187 10. Podsumowanie 194 Rozdział IX OŚRODKI POMOCY SPOŁECZNEJ (OPS) 198 1. Charakterystyka ośrodków pomocy społecznej 198 1.1. Teren działania 198 1.2. Kadry 198 2. Najważniejsze problemy rodzin na terenie gmin 200 3. Świadczeniobiorcy - skala zjawiska 202 4. Realizacja zadań ośrodków pomocy społecznej 205 4.1. Realizacja zadań ustawowych z zakresu pomocy społecznej 205
4.2. Świadczenia rodzinne jako zadanie zlecone gminom 209 4.3. Ocena katalogu zadań ustawowych 213 4.4. Zadania własne 214 4.5. Gminne programy rozwiązywania problemów rodzin 216 5. Strategie i programy polityki rodzinnej 219 6. Współpraca ośrodków pomocy społecznej z innymi instytucjami. Przykłady działań 222 6.1. Zakres i charakter współpracy 222 6.2. Ocena współpracy ośrodków pomocy społecznej z różnymi instytucjami 234 7. Aktywność rodzin w rozwiązywaniu problemów swoich i środowiska lokalnego 235 7.1. Postawy rodzin i działania aktywizujące. Rola kontraktu socjalnego 235 7.2. Zinstytucjonalizowane formy działania rodzin 240 8. Rola samorządów i ośrodków pomocy społecznej w rozwiązywaniu problemów społecznych w opinii respondentów 242 9. Podsumowanie 244 Dorota Głogosz Rozdział X POWIATOWE CENTRA POMOCY RODZINIE (PCPR) 249 1. Charakterystyka instytucji 249 1.1. Teren działania 249 1.2. Kadry 249 1.3. Finanse 250 2. Diagnoza sytuacji społecznej i materialnej. Najważniejsze problemy rodzin na terenie powiatu : 251 3. Świadczeniobiorcy 253 4. Realizacja zadań PCPR 257 4.1. Realizacja zadań ustawowych 257 4.2. Priorytety 258 5. Strategie i programy polityki rodzinnej 260 5.1. Strategie rozwiązywania problemów społecznych 260 5.2. Powiatowe programy rozwiązywania problemów rodziny 262 6. Współpraca PCPR z innymi instytucjami 263 7. Rola rodzin w rozwiązywaniu problemów własnych i środowiska lokalnego 268 7.1. Postawy rodzin i działania aktywizujące 268 7.2. Zinstytucjonalizowane formy działania rodzin : 270 7.3. Rodziny zastępcze 270 8. Rola samorządów i PCPR w realizacji celów polityki rodzinnej - opinie respondentów 274 9. Podsumowanie 275 Danuta Graniewska, Bożena Balcerzak-Paradowska Rozdział XI SYTUACJA I PROBLEMY RODZIN W ŚWIETLE PRZEPROWADZONEGO BADANIA 279 1. Charakterystyka respondentów i ich rodzin 279 2. Materialne i pozamaterialne skutki bezrobocia 285
3. Sytuacja materialna respondentów i ich rodzin 287 4. Strategie działań na rzecz poprawy sytuacji 292 4.1. Działania własne respondentów 292 4.2. Korzystanie z pomocy społecznej -formy pomocy i ich ocena 293 5. Rola lokalnej polityki rodzinnej w rozwiązywaniu problemów rodzin 298 5.1.Pomoc instytucji 298 5.2. Pomoc organizacji społecznych i środowiskowa 301 5.3. Korzystanie z usług społecznych 303 6. Podsumowanie : 304 Bożena Balcerzak-Paradowska. V, PODSUMOWANIE I WNIOSKI 307 1. Najważniejsze problemy rodzin 309 2. Skala i zróżnicowanie potrzeb oraz stopień ich zaspokojenia 312 3. Podmioty lokalnej polityki rodzinnej. Stan normatywny i rzeczywistość 313 3.1. Rola samorządów w polityce rodzinnej 313 3.2. Rola ośrodków pomocy społecznej (OPS) i powiatowych centrów pomocy rodzinie (PCPR) w realizacji polityki rodzinnej 315 3.3. Instytucje wspomagające realizację celów polityki rodzinnej 315 4. Formy pomocy i ich skuteczność 317 5. Diagnozowanie problemów i wyznaczanie kierunków działań 320 6. Współpraca podmiotów polityki rodzinnej - wypełnianie zadań ustawowych czy początek systemu? 322 7. Aktywność rodzin w rozwiązywaniu problemów własnych i środowiska lokalnego...325 7.1. Strategie aktywności rodziny 325 7.2. Aktywizujące formy pomocy 326 7.3. Udział rodzin w rozwiązywaniu lokalnych problemów społecznych 327 8. Polityka rodzinna w opinii samorządowców. Czym jest, a czym być powinna? 329 ANEKS TABELARYCZNY 331 BIBLIOGRAFIA 348 Literatura 348 Uregulowania prawne i inne materiały źródłowe 352 Ważniejsze strony internetowe 354 STRESZCZENIE 355 ABSTRACT.' 357