Bernard Jesionowski Malborska Madonna powstanie, zniszczenie i odbudowa.
Około 1340 roku dobiegały końca prace związane z rozbudową kościoła zamkowego. Decyzja o umieszczeniu we wschodniej blendzie wielobocznego zamknięcia świątyni Nadnaturalnej wielkości posągi Marii musiała zapaść juŝ wcześniej, bo budowniczowie zrealizowali zamiast okna szeroko rozglifioną wnękę. Brak profili w glifach blendy wskazuje na konsekwentną realizację zadania zaplanowanego juŝ w momencie powstania zamysłu powiększenia malborskiej świątyni zamkowej. Jak pisze Andrzej Grzybkowski 1 figura powstawała jednocześnie ze wznoszeniem murów kościoła. Figura miała ponad 8 metrów wysokości. Wykonano ją ze sztucznego kamienia (Kunststein) i pokryto polichromią połoŝoną na cienkim podkładzie tynkarskim. Szczegółowo najdawniejsze dzieje posągu opisał Maciej Kilarski 2. On teŝ zrekonstruował technologię wznoszenia posągu. Jak stwierdził Kilarski w najwcześniejszym okresie istnienia posągu pokryty on był barwną polichromią wykonaną na bazie farb wapiennych. Czy inwestor jakim był Zakon od początku zamierzał pokryć kolosa mozaiką nie wiemy. 1 Grzybkowski Andrzej, Geneza kolosa Malborskiego, [w:] Między formą a znaczeniem. Studia z ikonografii. Warszawa 1997 2 Kilarski Maciej, Figura matki Boskiej z Dzieciątkiem z kościoła zamkowego w Malborku, [w:] Podług nieba i zwyczaju polskiego. Warszawa 1988; tenŝe, Mozaikowa figura malborskiej Madonny, Malbork 1993.
Bezspornym jest jednak fakt, Ŝe zabieg tan dodał rzeźbie majestatu oraz uczynił z niej plastyczny symbol malborskiej warowni a jednocześnie podkreślał jedność Zakonu z Matką Boga. Spójrzmy na pochodzący z około 1480 roku zaginiony obraz OblęŜenie Malborka. Średniowieczny artysta stosuje na nim niezmiernie ciekawy zabieg ikonograficzny prezbiterium kościoła zamkowego kieruje na północ, a w miejscu wschodniego zakończenia świątyni ustawia wieŝową tynkowaną budowlę róŝniącą się w wielu szczegółach od architektury świątyni. Buduje artystyczną wizję relikwiarza poświęconego Matce Chrystusa, swoistą WieŜę z Kości Słoniowej z powstałej kilka stuleci później katolickiej litanii do Matki Boskiej. Ostatnim etapem rzeźby było pokrycie jej Technika ta obca jest sztuce powstawania mozaiką. Państwa
Zakonnego. Znamy tylko dwie realizacje z II połowy XIV wieku wykonane w tej technice. Jest to mozaika Męczeństwo świętego Jana w Oleju znajdująca się na południowej elewacji katedry w Kwidzynie oraz właśnie powłoka mozaikowa malborskiej rzeźby. Te dwa dzieła powstały pomiędzy 1370 a 1380 rokiem, często wiązane są z jeszcze jednym dziełem zrealizowanym w tym samym okresie z mozaiką z katedry świętego Wita w Pradze. Skąd zatem pochodził warsztat, który wykonał te prace? Historycy łączą je z osobą biskupa kwidzyńskiego Jana I Mnicha, a wykonanie mozaiki z inicjatywą Jana z Kwidzyna studiującego w Pradze, gdzie zetknął się ze wspomnianym powyŝej dziełem. Liczne kontakty dworu Wielkich Mistrzów z dworami panujących średniowiecznej Europy, szczególnie ze środowiskiem praskim (rzeźba Chrystusa modlącego się w Ogrójcu z kościoła świętego Wawrzyńca na Przedzamczu) wskazują na moŝliwość czeskiej inspiracji. Jednak wspomniany wyŝej brak na północy Europy artystów pracujących w tej technice wskazuje na moŝliwość przybycia do Państwa Zakonnego artysty ze środowiska weneckiego specjalizującego się w tego typu realizacjach i wykonanie przez niego obydwu dzieł. Nie ulega wątpliwości, Ŝe realizacje te przydały obiektom, w których zostały zrealizowane wielkiego splendoru oraz rangi centrów artystycznych.
Rzeźba Madonny odtąd zawsze fascynowała osoby odwiedzające Malbork. Jej opisy pojawiają się nader często w relacjach z podróŝy do naszego miasta, w pamiętnikach i listach pisanych w związku z pobytem tutaj. TakŜe artyści uwieczniają jej widok na swoich dziełach. Wspomnę tu chociaŝby XVI wieczną grafikę Moellera Bójka u stóp zamku malborskiego czy liczne grafiki z XIX wieku. XIX wiek przyniósł takŝe szereg prac konserwatorsko naprawczych przy niszczejącej coraz bardziej rzeźbie. Zapoczątkowały je roboty konserwatorskie przy mozaice przeprowadzone w latach 1822 1923 przez włoskiego mistrza Gregoriego. Uzupełnił on przywiezionym częściowo z Włoch, a częściowo wyprodukowanym w Malborku materiałem mozaikarskim ubytki w powłoce pokrywającej rzeźbę. Kolejne prace konserwatorskie przeprowadzono w latach 1869 1870. Wykonywał je wenecjanin Angelo Gagliardotti z materiału dostarczonego z Wenecji przez mistrza tej sztuki Salwatiego. Kolejne prace
podjęto w 1903 roku. Wówczas to 21 kwietnia odpadła prawa, podtrzymująca berło, dłoń Madonny. Wykonano replikę tego elementu, a oryginał z pozostałościami mozaiki znajduje się do dziś w zbiorach Kolekcji Detalu Architektonicznego muzeum malborskiego. W trakcie tych prac uzupełniono takŝe drobne ubytki w powłoce mozaikowej. Wówczas teŝ wykonano zachowany w zbiorach muzealnych gipsowy odlew głowy Madonny. Pojecie o tym jak wyglądała wschodnia elewacja Zamku Wysokiego ze stojącą we wnęce figurą Matki Boskiej dają zaprezentowane zdjęcia.
Wydawało się, Ŝe zamek malborski po pracach konserwatorsko budowlanych przeprowadzonych przez Konrada Steinbrechta będzie trwać wiecznie. Ale nadeszła II wojna światowa a wraz z nią zima 1945 roku. Wraz ze zniszczeniem kościoła zamkowego runął symbol Malborka figura Madonny. Pozostały jedynie pieczołowicie wydobyte z gruzu wykonane ze sztucznego kamienia, pozbawione mozaiki, segmenty rzeźby. Dzisiaj eksponujemy je w jednym z wnętrz piwnicznych pod Pałacem Wielkich Mistrzów. Jak wygląda pusta blenda i cała wschodnia elewacja nie muszę mówić, zaprezentuję tylko dwa zdjęcia. One mówią wszystko.
Naszym zadaniem jest przywrócenie rzeźby w przeznaczone dla niej przez średniowiecznych budowniczych miejsce. Jesteśmy na początku drogi, przed nami jeszcze cała masa formalności wymaganych prawem, zbiórka środków na realizację tego zadania, ale i określenie sposobu i technologii prac rekonstrukcyjnych. Musimy opracować program konserwatorski, wykonać projekt techniczny prac, uzyskać jego akceptację w róŝnych urzędach, przeprowadzić przetarg na realizację dzieła aŝ w końcu zrealizować zamiar i przekazać go potomnym. To duŝo gdy uświadomimy sobie, Ŝe jeszcze nie wiemy w jakiej technologii wykonana ma być replika rzeźby. Na obecnym etapie zakładamy, Ŝe nie wykorzystamy ocalałych segmentów. Nowe dzieło chcemy wykonać jako konstrukcję skorupową wykonaną z nowoczesnych tworzyw. Najwięcej problemów moŝe nam nastręczyć wykonanie kopii mozaiki, uzyskanie znanego z opisów i jednostkowych zdjęć kolorowych efektu lśnienia całej powierzchni rzeźby. Mamy nadzieję, Ŝe ten cel uda się nam zrealizować. Powiem więcej teraz nie mamy juŝ innego wyjścia, musimy to zrobić.