Krajoznawcza wędrówka szlakami historii, kultury i tradycji 26.05.-31.05.2015.

1 UNIWERSYTET PEDAGOGICZNY im. KOMISJI EDUKACJI NARODOWEJ W KRAKOWIE INSTYTUT GEOGRAFII ZAKŁAD TURYSTYKI I BADAŃ REGIONALNYCH PRZEWODNIK DO ĆWICZEŃ TERENOWYCH DLA STUDENTÓW TURYSTYKI I REKREACJI pod red. Mariusza Szuberta Krajoznawcza wędrówka szlakami historii, kultury i tradycji 26.05.-31.05.2015. Student: Imię i nazwisko (wpisać czytelnie) KRAKÓW 2015 1

2 1. Wstęp Mariusz Szubert Szlakami historii, kultury i tradycji Wycieczka ukazuje na tle georóżnorodności Polski w przekroju południkowym zróżnicowanie walorów turystycznych oraz elementy dziedzictwa symbole regionów etnograficzno-kulturowych wkomponowane w krajobraz wyżyn i nizin. Trasa wycieczki prowadzi przez Wyżynę Małopolską (Nieckę Nidziańska, Wyżynę Kielecką), Niziny Mazowiecko-Podlaskie (Nizinę Południowomazowiecką (Wzniesienia Południowomazowieckie), Nizinę Środkowomazowiecką, Nizinę Północno-Mazowiecką, Nizinę Południowopodlaską), Wysoczyzny Podlasko- Białoruskie (Nizinę Północnopodlaską), Pojezierze Wschodniobałtyckie (Pojezierze Mazurskie), Pojezierze Iławskie, Pobrzeża Południowobałtyckie (Pobrzeże Gdańskie), Pojezierza Południowobałtyckie (Pojezierze Wschodniobałtyckie, Bory Tucholskie, Dolinę Dolnej Wisły, Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie), Nizinę Południowowielkopolską, Wyżynę Śląsko-Krakowską (Wyżynę Woźnicko-Wieluńską, Wyżynę Krakowsko-Częstochowską). Trasa wycieczki prowadzi przez historyczną Małopolskę, Mazowsze, Podlasie, Mazury, Warmię, Pomorze, Kujawy, Wielkopolskę i Ziemię Łódzką oraz przez kilka wyrazistych regionów etnograficznych lub kulturowych: Kurpiowszczyznę, Kaszuby i Kociewie. Podczas wycieczki odsłonią się zróżnicowane krajobrazy: wyżyny wapiennej i krzemionkowej, nizinny staroglacjalny, nizinny młodoglacjalny oraz nizinny nadmorski z zalewami, mierzejami i klifami. Na ich tle ujawnią się zróżnicowane obszary rolnicze m.in. mazowieckie, żuławskie, wielkopolskie z charakterystyczną dla nich zabudową wiejską i układami przestrzennymi oraz obszary przemysłowe: aglomeracji warszawskie, trójmiejskiej, łódzkiej i górnośląskiej. Na trasie wycieczki znajdują się największe miasta Polski oraz miasta historyczne: Warszawa (UNESCO), Malbork (UNESCO), Gdańsk, Gdynia,, Toruń (UNESCO), Łódź,. W każdym z tych miast w niezwykły sposób historia Polski łączy się ze współczesnością. Warszawa - stolica Polski i największe pod względem liczby mieszkańców miasto. Stolica historycznego Mazowsza, siedziba książąt mazowieckich, a od 1596 r. za sprawą króla Zygmunta III Wazy stolica Polski. Jedno z wielu miast Polski w poważnym stopniu zniszczone w czasie II wojny światowej. Historyczne centrum pieczołowicie odbudowane z wojennych zniszczeń wpisane zostało w 1978 r. na Listę Dziedzictwa UNESCO. Jednym z warszawskich symboli jest zamek królewski. Tutaj w 1791 r. uchwalono Konstytucję 3 Maja nowoczesną ustawę rządową regulującą ustrój państwa, pierwszą w Europie i drugą na świecie po konstytucji amerykańskiej. Zamek to również symbol agresji III Rzeszy Niemieckiej na Warszawę zbombardowany i częściowo spalony w pierwszych dniach II wojny światowej 2

3 i wysadzony w powietrze w 1944 r. po upadku Powstania Warszawskiego. Symbolem jest również archikatedra św. Jana Chrzciciela jedno z najważniejszych miejsc kultury i tradycji narodowej. Tutaj m.in. zaprzysiężono Konstytucję 3 Maja, odbywały się koronacje królewskie: Stanisława Leszczyńskiego i ostatniego króla Polskiego Stanisława Augusta Poniatowskiego. Podczas Powstania Warszawskiego wnętrze świątyni stało się terenem walk powstańczych. Jest nekropolią, w której spoczywają m.in. Gabriel Narutowicz oraz prymas tysiąclecia Stefan kardynał Wyszyński. Rynek warszawski zdobi symbol miasta syrenka, obok której spotkamy kataryniarza z papugą. Klimatu historycznej Warszawy nie zakłóca nowoczesna Warszawa, tętniąca życiem wielkiego miasta, stolicy, ośrodka usługowego i przemysłowego, kulturalnego i naukowego. Trójmiasto jest niezwykłą nadmorską aglomeracją, niezwykłą, gdyż tworzą ją na pozór niepasujące do siebie miasta: historyczny i dostojny Gdańsk, nadmorski kurort Sopot oraz młoda, nowoczesna Gdynia. Mimo, że każde z nich innym jest tworzą one harmonijną całość. Gdańsk największy ośrodek przemysłowy na Pomorzu skupia różne działy gospodarki morskiej, tradycyjnie wymianę handlową poprzez port i budowę statków. Te formy działalności od wieków cementowały to miasto z Polską, co wyraża sentencja dobrzeć jest Polszcze z Gdańskiem, a z nią zaś Gdańskowi, jako złotej koronie, a w niej diamentowi, znajdująca się na plafonie przedstawiającym apoteozę Gdańska jego łączności z Polską, zdobiącym sklepienie Czerwonej Sali gdańskiego ratusza. Złote czasy Gdańska to okres jego przynależności do Hanzy oraz czasy opieki roztoczonej nad miastem przez królów Polski Zygmunta I Starego i Zygmunta Augusta. To wówczas powstawały wspaniałe budowle gdańskie będące świadectwem potęgi gospodarczej miasta i zamożności mieszczan. Główne miasto w niezwykły sposób łączy gotyk z niderlandzkim manieryzmem. Są one świadectwem geniuszu artystycznego Willema van den Blocka, Abrahama van den Blocka i Izaka van den Blocka. Gdańsk był miastem tolerancji otwartym dla różnych nurtów religijnych i kulturowych toteż przyciągał artystów z różnych krajów Europy, których dzieła naukowe, malarskie i rzeźbiarskie są dziś klejnotami w zbiorach Muzeum Historycznym Miasta Gdańska. W tym mieście mieszkał wybitny astronom Jan Heweliusz (1611-1687), humanista Jan Dantyszek (1485-1548), inni znakomici gdańszczanie to: Gabriel Daniel Fahrenheit, fizyk (1686-1736), Daniel Chodowiecki, artysta (1726-1801), Arthur Schophenhauer (1788-1860) oraz nobliści Lech Wałęsa i Ginter Grass. W bogatą historię miasta wpisują się symbole najnowszej historii Polski Westerplatte (1.09.1939 r. atak niemieckiego pancerniak Schleswin-Holstein na Polską Wojskową Składnicę Tranzytową na Westerplatte symbol rozpoczęcia działań wojennych II wojny światowej oraz Stocznia Gdańska; wydarzenia grudniowe roku 70. oraz polski sierpień 1980 r. strajk w Stoczni Gdańskiej i wydarzenia, które doprowadziły do przemian ustrojowych w Polsce; listę 21 postulatów strajkowych wpisano na listę Pamięć Świata UNESCO). Gdańsk zachował niezwykły klimat hanzeatyckiego miasta, podkreślony niderlandzkim manieryzmem, dźwiękami karillonu oraz złocistym kolorytem bursztynu i piwa gdańskiego. Podziwiając miasto miejmy w świadomości, że podźwignięte 3

4 zostało ono z ruin po 1945 r i jest symbolem kunsztu polskich mistrzów murarskich i konserwatorów sztuki, którym udało się zarówno odtworzyć świetność historycznych budowli oraz przywrócić klimat historycznego miasta. Toruń przywołuje wiele skojarzeń: pierniki i Kopernik, a prócz tego jest to miasto, gdzie gotyk jest na dotyk. Historyczne centrum Torunia przenosi nas w odległe średniowieczne czasy, gdy miasto należące do Hanzy było jednym z najważniejszych ośrodków gospodarczych dawnego państwa Zakonu Krzyżackiego, a później Polski. Świadectwem potęgi tego miasta są takie budowle jak ratusz, kościół św. Janów, kamienice mieszczańskie, Dwór Artusa, potężne mury obronne z bramami miejskimi i basztami, a w śród nich słynną krzywą wieżą, spichlerze. Ruiny zamku krzyżackiego przywołują meandry układów polskokrzyżackich i upadku potęgi państwa krzyżackiego. Tutaj zawierano traktaty pokojowe z państwem krzyżackim (I i II Pokój Toruński). Toruński rynek ubarwia tłum turystów, na których spogląda z cokołu pomnika Mikołaj Kopernik. w układzie urbanistycznym Torunia i jego budowlach sprawia, że miasto jest symbolem światowego dziedzictwa kulturowego. Łódź będąca trzecim względem liczby mieszkańców miastem w Polsce jest ośrodkiem przemysłowym (m.in. produkcja urządzeń domowych i komputerów), usługowym (m.in. usługi finansowe), handlowym (m.in. Targi Łódzkie, wielkie centra handlowe, bazarowy handel odzieżą), naukowym i kulturalnym. Zapisem krótkiej, lecz burzliwej historii tego miasta (od XIX w.) są określenia: Ziemia Obiecana, Polski Manchester, Stolica Polskiej Secesji oraz Miasto Dialogu Czterech Kultur. Z Łodzią związani byli: Artur Rubinstein, noblista Władysław Reymont, Julian Tuwim, Stefan Jaracz. Śladami Kaszubów, czyli od Bałtyku do Szwajcarii Kaszubskiej. Na trasie wycieczki poznamy bogaty zestaw form młodoglacjalnych tworzących kontrastujące krajobrazy Pobrzeża Gdańskiego z wysoczyznami, równinami i pradolinami oraz Pojezierza Kaszubskiego z pagórkami, wzniesieniami moreny czołowej oraz jeziorami rynnowymi. Najbardziej krajobrazowo urozmaicony jest Kaszubski Park Krajobrazowy. Kulminacją tego obszaru jest Wieżyca (ok. 326 m n.p.m.) górująca ponad Wzniesieniami Szymbarskimi. Mozaikę pagórkowatych wysoczyzn i sandrowych równin ozdabiają ciągi jezior rynnowych np. Ostrzyckie, Chmieleńskie. Nad nimi rozwija się agroturystyka, zacierająca kaszubskie rolnictwo. Kaszubi od wieków gospodarzą na tym terenie. Najważniejsze kaszubskie symbole: mowa kaszubska, kaszubskie nazwy i nazwiska oraz herb kaszubski Gryf są wszechobecne. Bogactwo kultury kaszubskiej prezentują muza kaszubskie m.in. w Kartuzach stolicy regionu. Gdy pojedziemy do Chmielna słynącego z wyrobów kaszubskich: haftów i ceramiki kaszubskiej ponad jeziorami snuć się będzie Kaszubski Hymn (Kaszëbsczi Himn): Zemia Rodnô, pëszny kaszëbsczi kraju, Òd Gduńska tu, jaż do Roztoczi bróm! Të jes snôżô, jak kwiat rozkwitłi w maju. Ce, Tatczëznã, jô lubòtną tu móm. 4

5 Sambòrów miecz i Swiãtopôłka biôtczi W spòsobie Ce dlô nas ùchòwałë. Twòje jô w przódk bëlné pòcyskóm kwiôtczi. Òdrodë cél Kaszëbóm znôw brënie. Tu jô dali mdã starżã zemi trzimôł, Skądka zôczątk rodnô naj rózga mô. Tu mdã dali domôcëznë sã jimôł Jaż zajasni i nama brzôd swój dô. Wycieczka daje więc sposobność poznania georóżnorodności Polski w kierunku południkowym w połączeniu z dziejami Polski zapisanymi w historii regionów, miast i wsi oraz zróżnicowaniem etnograficzno- kulturowym. Podczas zajęć terenowych tak określony zasób wiedzy krajoznawczej przybliży walory krajoznawczo-turystyczne regionów turystycznych: Świętokrzyskiego, Warszawskiego, Mazurskiego, Pomorskiego, Kujawskiego oraz wielu centrów krajoznawczych i wielu znaczących ośrodków turystycznych. 5

6 2. Cel ćwiczeń terenowych Mariusz Szubert Ćwiczenia terenowe Krajoznawstwo odbywają się na 3 roku Turystyki i Rekreacji, studiów 1. stopnia stacjonarnych i niestacjonarnych 1. Program ćwiczeń oparto na założeniu, iż są one syntezą wiedzy z zakresu geografii turystycznej, regionów turystycznych Polski oraz krajoznawstwa. Celem ćwiczeń jest poszerzenie wiedzy studentów z zakresu geografii turystycznej Polski oraz doskonalenie umiejętności przekazu wiedzy krajoznawczej, poprzez krajoznawstwo turystyczne. Kurs - ćwiczenia terenowe przeprowadzone będą w formie wycieczki Ćwiczenia prowadzone realizowane są w formie wycieczki turystycznej, jako formy turystki czynnie uprawianej przez krajoznawców, dążących do gromadzenia i upowszechniania wiedzy o kraju ojczystym, Dzięki poznaniu środowisk, regionów i krain krajoznawcy szerzą wśród społeczeństwa wiedzę o przyrodzie oraz kulturze materialnej i duchowej kraju. Poprzez to ćwiczenia terenowe z krajoznawstwa przygotują studentów do realizacji jednego z celów współczesnego krajoznawstwa pojmowanego jako ruch społeczny młodych i dorosłych. Podczas ćwiczeń studenci prowadzić będą działalność krajoznawczą zarówno w formie biernej jak i twórczej pracy krajoznawczej. W formie biernej polegać ona będzie na przekazywaniu wiedzy krajoznawczej (każdy student wystąpi w roli przewodnika wycieczki) oraz na odbiorze tej wiedzy (student jako uczestnik wycieczki- odbiorca treści krajoznawczych). Twórcza praca krajoznawcza wystąpiła na etapie przygotowywania wycieczki (zebranie materiałów, ich kompilacja, współuczestnictwo w opracowaniu tras wycieczki w poszczególnych dniach). Efektem twórczej pracy krajoznawczej są opisy krajoznawcze tras wycieczki w poszczególnych dniach. Zgromadzony podczas tej działalności zasób wiedzy przekazany będzie podczas ćwiczeń terenowych zgodnie z zasadami metodyki krajoznawstwa. Celem ćwiczeń jest też doskonalenie metodyki pracy krajoznawczej poprzez optymalny dobór i aplikacja form i metod przekazu wiedzy krajoznawczej, które studenci poznali podczas kursu Krajoznawstwo. 6

7 4. Program krajoznawczy ćwiczeń terenowych 4.1. Pierwszy dzień, (wtorek) 26 maja 2015. Barbara Jabłońska, Katarzyna Janik, Sylwia Palica, Aneta Stawowczyk, Marta Wiącek, Angelina Zub Nadszedł wyczekiwany dzień i rozpoczynamy naszą wielką przygodę. Opuszczamy Kraków i kierujemy się w kierunku północnym. Podróżujemy drogą krajową nr 7. Pierwszym miastem, które omówimy są Słomniki, gdzie po bitwie pod Racławicami były one miejscem zgrupowania wojsk Polskich, a Tadeusz Kościuszko zredagował tutaj raport pobitewny. Następnie przejeżdżamy do Miechowa, miasta słynącego z Bazyliki Kolegiackiej Grobu Bożego. W 1996 roku uzyskała ona od Jana Pawła II tytuł Bazyliki Mniejszej. W okolicy Wodzisławia mijamy granicę województwa małopolskiego i wjeżdżamy na Ziemię Świętokrzyską. Przejeżdżając przez Jędrzejów nie możemy nie wspomnieć o tutejszych atrakcjach turystycznych jakimi są Muzeum Zegarów Słonecznych oraz Archiopactwo cystersów, założone w XII wieku. Z miastem związany był kronikarz Wincenty Kadłubek. Z Jędrzejowa kierujemy się do Chęcin, które słyną z ruin XIII-wiecznego zamku. Miasto może być również idealnym miejscem do uprawiania geoturystyki z uwagi na obecny tu Kamieniołom Zygmuntówka oraz Rezerwat Zelejowa z ciekawym krasem powierzchniowym. W okolicy Chęcin znajduje się także znana w całej Polsce Jaskinia Raj. Powoli rozpościera się widok na Góry Świętokrzyskie. Choć nie są one wysokie to jakże urokliwe i piękne. Owiane legendami, jedne z najstarszych w Polsce. Stolica regionu świętokrzyskiego Kielce to raczej przemysłowe miasto, ale nie brakuje w nim atrakcji. Wśród nich jest Pałac Biskupów Krakowskich. Muzeum Dialogu Kultur, Muzeum Zabawy i Zabawek oraz Muzeum lat szkolnych Stefana Żeromskiego, silnie związanego z kielecczyzną. Kielce to także raj dla geologów. Jako jedyne miasto w Polsce może pocieszyć się aż pięcioma rezerwatami przyrody, w których zgłębiać można treści geologiczne. Wyjeżdżamy z Kielc drogą numer 7, kierując się na północny wschód w stronę Skarżyska- Kamiennej. Miasto położone jest nad rzeką Kamienną na pograniczu Płaskowyżu Suchedniowskiego i Garbu Gielniowskiego oraz na północnym obrzeżu Gór Świętokrzyskich. Graniczy bezpośrednio z województwem mazowieckim. Miasto jeden z węzłów kolejowych leży na przecięciu głównych szlaków drogowych oraz kolejowych z Warszawy do Krakowa i z Łodzi do Rzeszowa. Jednak oblicze miasta nie jest typowo przemysłowym, dzięki zielonym obszarom lasów Suchedniowsko- Oblęgorskiego i Sieradowickiego Parków Krajobrazowyh. Wśród atrakcji turystycznych są Muzeum im. Orła Białego z okresu II wojny światowej, Sanktuarium Matki Boskiej Ostrobramskiej, kilka kościołów rzymskokatolickich, zabytki kultury żydowskiej, zalew Rejów (pow. 30 ha) i stadion. Dalej przejeżdżając przez Szydłowiec wspominamy o pierwszych bitwach Powstania Styczniowego. Z dawnej świetności miasta z czasów Radziwiłłów zachował się ratusz, kościół i zamek. W mieście znajdują się także liczne pomniki, kapliczki i miejsca pamięci. Wokół Szydłowca rozciąga się kompleks lasów, które są pozostałością pierwotnej Puszczy Świętokrzyskiej. Dodatkową atrakcją są nieczynne kamieniołomy oraz miejski zalew. Kolejnym punktem jest Radom, który znajduje się w województwie mazowieckim nad rzeką Mleczną, chociaż historycznie położony jest w Małopolsce, w Ziemi Sandomierskiej. Rozpościera się na Równinie Radomskiej, a północny kraniec na Równinie Kozienickiej. Słynny jako miasto królewskie i dumne z takich zabytków architektury jak: mury miejskie budowane wraz z Zamkiem Królewskim przez Kazimierza Wielkiego w XIV wieku, grodzisko Piotrówka, kolegium oo. pijarów, klasztor benedyktynek, kilka kościołów, ratusz, dawny gmach komisji województwa sandomierskiego i inne. Radom to miejsce urodzenia znanych ludzi tj. Jan Kochanowski, Mikołaj Radomski, Jacek Malczewski. Znajdują się tu pomniki i miejsca pamięci narodowej (Czynu Legionów, Jana Pawła II, Jana Kochanowskiego), w czerwcu 2013 roku powstał tu pomnik Lecha i Marii Kaczyńskich. Miasto jest również organizatorem międzynarodowych pokazów lotniczych Radom Air Show. Międzynarodowy Festiwal Gombrowiczowski i Radomski Festiwal Jazzowy są dziś kulturową wizytówką miasta. Następnie, pozostawiając w tyle Radom, kierujemy się w stronę Białobrzeg. Miasto przez które przepływa Pilica, uznawane jest jako jedne z lepszych ośrodków turystyczno- wypoczynkowych. To co wyróżnia Białobrzegi od innych miast to przede wszystkim atrakcje wodne na Pilicy. Spływy kajakowe, przejazdy rowerami wodnymi lub długie spacery po wyznaczonych szlakach wzdłuż rzeki to tylko kilka, spośród wielu atrakcji jakie miasto ma do zaoferowania. Na Pilicy znajduje się także jedna z największych budowli okresu międzywojennego w Polsce- most żelbetonowy. Oprócz niego możemy znaleźć tu również Kościół Parafialny Św. Trójcy, którego najcenniejszymi zabytkami są XIX wieczny obraz Matki Bożej "Łaskawej", wizerunek świętych Apostołów Piotra i Pawła z XVIII wieku oraz 7

8 kamienna chrzcielnica. Kolejnym miejscem na trasie jest Grójec. Miasto słynie głównie z uprawy i przetwórstwa jabłek którego sady zajmują ok. 35 tys. ha. W ostatni weekend maja w Grójcu obchodzone jest Święto Kwitnących Jabłoni. Znajdziemy tu także klasycystyczne budynki i ratusz, budynki dawnych koszar carskich i cerkwi oraz dawne jatki miejskie. Słynnym, pochodzącym z tego miasta był ks. Piotr Skarga, którego pomnik można oglądać na placu zabytkowego kościoła pw. św. Mikołaja. Teraz kierujemy się już do samej Warszawy. Warto wspomnieć, że na tej trasie miniemy również Tarczyn. To, co może przykuć naszą uwagę to najcenniejszy zabytek architektoniczny tej miejscowości kościół, również pod wezwaniem św. Mikołaja. Fundacja świątyni nastąpiła prawdopodobnie w XII wieku. Od początku XV wieku kościół był pod patronatem kolegiaty warszawskiej. Niewątpliwie najcenniejszym zabytkiem techniki w gminie Tarczyn jest Piaseczyńska Kolej Wąskotorowa (zwana też Grójecką Koleją Dojazdową) z końca XIX wieku. Pierwszą trakcję uruchomiono w 1882 roku. Trasa przebiegała z Mokotowa przez Wilanów do Piaseczna. Kolejka odgrywała dużą rolę w czasach powojennych. Wiele osób dojeżdżało nią do pracy do Warszawy. Był to jedyny, stały oraz niezawodny środek transportu i komunikacji ze stolicą i Grójcem. Zbliżamy się do Warszawy. W miejscowości Raszyn skręcamy w lewo i wjeżdżamy do stolicy od zachodniej jej strony. Poruszamy się trasą E30 aż dotrzemy do drogi E67/E77 i Alei Jerozolimskich. Podążamy w stronę Cmentarza Wojskowego, mijając go skręcimy w lewo na ulicę Powązkowską, po prawej swojej stronie zobaczymy Powązki, za nimi skręcimy w lewo, a na rondzie Radosława zjedziemy drugim zjazdem w prawo. Jedziemy cały czas prosto ulicą Zygmunta Słomińskiego aż do Wisły, skręcimy w prawo i dojedziemy do Mostu Śląsko-Dąbrowskiego gdzie zaparkujemy autobus. Zwinnie opuszczamy autokar, przed nami kilka bardzo ważnych zabytków, których trasę zwiedzania opracowałyśmy. Kierujemy się w stronę Zamku Królewskiego. Obiekt ten stanowi jedna z najważniejszych atrakcji turystycznych nie tylko stolicy ale też całej Polski. Historycy nazywają go jako koronnym zabytkiem naszego kraju. Za murami tego pięknego zamku można znaleźć same skarby historii. Obiekt ten bogaty jest w liczne ekspozycje stałe czyli sala balowa, lustrzana, tronowa, sypialnia królewska i wiele innych oryginalnie zachowanych pomieszczeń czy komnat. Wnętrza zamku a dokładniej apartamenty odtworzone są na wzór samego króla Augusta. Oprócz ekspozycji stałych swoje miejsce maja tu ekspozycje broni i militariów. Warte zobaczenia są tu również bogate i piękne zbiory malarstwa i rzeźbiarstwa takich wielkich artystów jak Canaletto, Baciarelli oraz liczne meble francuskie z drugiej połowy XVIIIw. Dzisiaj zamek jest miejscem pełniącym funkcję muzeum, jest miejscem kultury, nauki i sztuki oraz licznych uroczystości państwowych a trzeba pamiętać, że dawniej była to rezydencja królów i sejmu Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Przechodząc Placem Zamkowym docieramy do Kolumny Zygmunta. Budowla wzniesiona została w latach 1643-1644 z inicjatywy Władysława IV Wazy, ku czci jego ojca Zygmunta III Wazy. Autorami projektu kolumny byli dwaj architekci: Augustyn Locci oraz Constantino Tencalli. Pomnik ma 22 metry wysokości. Postać króla w rycerskiej zbroi, z szablą z krzyżem w ręku i koroną mierzy 275 cm. W nocy z 1 na 2 września 1944 roku kolumna została zniszczona pociskiem z niemieckiego działa czołgowego. W 1949 roku kolumna została zrekonstruowana, nowy trzon wykonano z granitu strzegomskiego, a posągowi władcy dorobiono lewą dłoń, szablę i krzyż oraz zatuszowano wiele mniejszych uszkodzeń. Z szablą króla wiąże się legenda, że upuszczenie szabli przez króla zwiastowało nieszczęścia i upadek miasta. Kierujemy się w stronę Krakowskiego Przedmieścia do Pałacu Prezydenckiego. To jedna z najważniejszych i najbardziej reprezentacyjnych ulic stolicy, ma długość około 1100 m. Ulica wchodzi w skład Traktu Królewskiego, który prowadzi od Zamku Królewskiego do Łazienek. Nazwa Krakowskie Przedmieście wywodzi się od określenia dawnego traktu Zakroczym - Czersk, biegnącego na południe do Jazdowa, Czerska, a potem do Krakowa. Pałac Prezydencki, a wcześniej Pałac Namiestnikowski, Koniecpolskich, Radziwiłłów, Lubomirskich, Namiestnikowski, Rady Ministrów, jest największym pałacem w Warszawie. Był wielokrotnie przebudowywany. Swój obecny wygląd zewnętrzny uzyskał na początku XIX wieku. Po krótce przedstawię jego historię. Sięga bowiem ona połowy XVII w. Budowę okazałej, utrzymanej w stylu barokowym budowli zlecił hetman wielki koronny Stanisław Koniecpolski. Zgodnie z projektem wykonanym przez nadwornego architekta króla Władysława IV Constantino Tencallego, budowlę otoczono także wspaniałym ogrodem włoskim, rozciągającym się aż do przepływającej obok rzeki Wisły. W 1674 r. pałac stał się własnością potężnego rodu Radziwiłłów. Za czasów panowania Augusta III Sasa i Stanisława Augusta Poniatowskiego odbywały się tu huczne bale, na których bywała cała elita polityczna i artystyczna kraju. W latach 1791 1792, gdy w Warszawie odbywały się obrady Sejmu Czteroletniego, pałac stanowił siedzibę Przyjaciół Konstytucji Rządowej. W 1818 r. zakupiony od Radziwiłłów pałac został przeznaczony na siedzibę namiestnika Królestwa Polskiego. Wraz ze zmianą właścicieli pałac został także gruntownie przebudowany. 8

9 Zgodnie z projektem Chrystiana Piotra Aignera budowla otrzymała styl klasycystyczny, wydłużono jej boczne skrzydła, w sąsiedztwie których w 1921 r. umieszczono dwa kamienne lwy autorstwa Camilio Laudiniegio. Pałac Prezydencki szczęśliwie przetrwał II wojnę światową w stanie niemal nienaruszonym. W czasach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej budynek pełnił przede wszystkim funkcje reprezentacyjne. W 1989 r. we wnętrzach pałacu miały miejsce obrady Okrągłego Stołu. Z początkiem lat 90-tych budynek przeznaczono na siedzibę Prezydenta RP i od tego czasu jest on oficjalnie zwany Pałacem Prezydenckim. Po przeciwnej stronie Pałacu Prezydenckiego, skręcając w ulicę Trębacką, potem zmierzając ku Placowi Teatralnemu, dotrzemy do Teatru Narodowego. Inna jego nazwa to Opera Narodowa bądź Teatr Wielki. Budynek teatru wzniesiony został w latach 1825-1833, według projektu architekta Antonia Corazziego. Podczas II wojny światowej gmach ten został doszczętnie zniszczony przez hitlerowców, którzy w trakcie powstania warszawskiego urządzili sobie w nim miejsce masowych mordów ludności cywilnej. Po wojnie, teatr, podobnie jak i inne budynki został odbudowany. Nad jego rekonstrukcja czuwał architekt Bohdan Pniewski. Uroczyste otwarcie nowego gmachu teatru nastąpiło w 1965 roku. Aktualnie teatr Wielki jest jednym z najważniejszych miejsc kultury polskiej w kraju. Słynie z największej sceny operowej na świecie. Kolejno ulicą Wierzbową idziemy w stronę Ogrodu Saskiego. Ogród założony został na przełomie XVII i XVIII wieku przez Augusta II Mocnego, co czyni go najstarszym parkiem w Polsce. Ten piękny teren zielony jest zachowanym elementem barokowej Osi Saskiej. Od 1727 roku Ogród Saski dostępny jest dla zwiedzających. Aktualnie park ma ponad 15 ha powierzchni, a jego najważniejszymi elementami są: Fontanna Wielka, wykonana w 1855 roku przez Marconiego, Wodozbiór o kształcie rotundy, Pałac Błękitny, Zegar słoneczny, Grób Nieznanego Żołnierza, a także 21 barokowych rzeźb oraz kilka pomników w tym pomnik Marii Konopnickiej i Józefa Piłsudskiego. Teraz zmierzamy ulicą Królewską, potem w lewo Marszałkowską do Placu Defilad a tam naszym oczom ukaże się przepiękny Pałac Kultury i Nauki. Dawniej budynek ten nosił nazwę Józefa Stalina. W kartach historii zapisany jest jako dar narodu radzieckiego dla narodu polskiego, co budzi wiele kontrowersji po dziś dzień zarówno wśród mieszkańców stolicy jak i władz polskich. To zabytek bogaty w wiele architektonicznych stylów począwszy od art deco, socrealizm po polski historyzm. W dzisiejszych czasach na tych 42 kondygnacjach, których łączna wysokość wynosi 167,68m mieści się wiele instytucji użyteczności publicznej czyli, kino, teatry, wyższe uczelnie oraz instytucje naukowe. Swoje miejsce ma tu również słynna sala konferencyjno widowiskowa czyli Sala Kongresowa na 3000 miejsc, Muzeum Techniki, Muzeum Ewolucji PAN oraz Pałac Młodzieżowy z basenem. Turyści nie mogą się więc tu nudzić, a zwiedzanie najlepiej zakończyć na 30 piętrze tego gmachu czyli 114 metrach na tarasie widokowym, z którego można podziwiać przepiękną panoramę stolicy. Nie każdy zwiedzający wie, iż Pałac Nauki i Kultury mieści aż albo dla niektórych tylko 3288 pomieszczeń. Wrócimy się kilka kroków do ulicy Świętokrzyskiej i podążymy nią cały czas prosto, potem mijając rondo ONZ skierujemy się na ulicę Prostą, która doprowadzi nas do ulicy Towarowej i nią przejdziemy aż do ulicy Grzybowskiej i znajdującego się na niej Muzeum Powstania Warszawskiego. Jest to jedno z lepszych i najczęściej odwiedzanych muzeów jakie można zobaczyć w stolicy i które cieszy się dużą popularnością wśród turystów. Zostało otwarte w 60-tą rocznicę Powstania czyli 1 sierpnia 2004r. Już samo wejście do tego muzeum robi ogromne wrażenie, wszystko wydaje się bardzo realne co jeszcze bardziej zachęca zwiedzających do dalszej wycieczki. Można poznać dokładnie i bardzo realistycznie wydarzenia jak i warunki życia codziennego pod okupacją Niemiecką w 1944 r. Ekspozycja znajdująca się w środku muzeum zajmuje aż trzy piętra. Główną część wystawy zajmują fotografie, które ku zaskoczeniu dla niektórych mogą być przerażające. Muzeum w swoich licznych zbiorach posiada dużą liczbę filmów i różnych prezentacji multimedialnych opisujących zmagania oraz zwycięstwa powstańców nad Niemcami. Miłośnicy replik historycznych też znajdą tu coś dla siebie. Dla turystów mniej zafascynowanych historią władze Muzeum przygotowały interaktywne uczestnictwo w oglądaniu ekspozycji w celu zachęcenia i polubienia historii dzięki najnowszym technikom audiowizualnym. Pójdziemy dalej ulicą Towarową do Alei Solidarności. Pójdziemy nią prosto w kierunku Ratusza Arsenału. Nie będziemy podchodzić pod Cmentarz Powązkowski, ale po krótce o nim opowiem. Jest najstarszym, najbardziej szacownym i najpiękniejszym zabytkowym cmentarzem w Warszawie. Jego historia liczy już ponad 200 lat. Pierwotny cmentarz powstał w 1790 r. Był niewielki, obejmował powierzchnię 2,6 ha. Teren otoczono murem, wzniesiono niewielki kościół cmentarny (wśród jego fundatorów był m.in. król Stanisław August Poniatowski), zbudowano katakumby - obydwie budowle projektował królewski architekt Dominik Merlini. Cmentarz nie miał wytyczonych rzędów ani podziału na kwatery. Poświęcono go uroczyście 20 maja 1792 r. Pierwszą osobą tu pochowaną był starosta klonowski Melchior Korwin-Szymanowski. Później powiększano go jeszcze wielokrotnie, i to w różnych kierunkach, co w pewnym stopniu tłumaczy niezwykle skomplikowaną 9

10 numerację kwater: jest tam numeracja cyfrowa arabska, rzymska, literowa, a także nazwy kwater, jak "klin" czy "177 wprost" lub "229 przed". Bez planu nie da się tam trafić. Ostatecznie powązkowska nekropolia osiągnęła powierzchnię 43 ha. Cmentarny kościół pw. św. Karola Boromeusza swój dzisiejszy wygląd zyskał po rozbudowie dokonanej przed rokiem 1898. Architekt Józef Pius Dziekoński powiększył wówczas świątynię, nadał jej plan krzyża łacińskiego, zwieńczył kopułą wzorowaną na kopule kościoła św. Karola Boromeusza w Wiedniu i dobudował dwie wieże wieńczące fasadę. W 1925 r. utworzono tu Aleję Zasłużonych. Pierwszy spoczął tutaj noblista Władysław Stanisław Reymont (zm. 1925). Chowano tu sławnych Polaków, głównie pisarzy, malarzy, rzeźbiarzy, aktorów, śpiewaków operowych. Ale mają tu swój pomnik także Żwirko i Wigura - lotnicy, którzy zginęli w katastrofie lotniczej w 1932 r. Wymienię kilka osób, których nekropolie możemy tutaj odwiedzić: Miron Białoszewski, Bolesław Leśmian, Bolesław Prus, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Marek Perepeczko, Jan Kiepura, oraz krewni Chopina, Norwida, Skłodowskiej-Curie. Idziemy w stronę Ratusza. Ratusz Arsenał - po krótce - stacja pierwszej linii metra w Warszawie zlokalizowana przy placu Bankowym. 31 sierpnia 2006 podjęto uchwałę o zmianie nazwy stacji. Początkowo planowano przemianować nazwę na "Arsenał", dla upamiętnienia wydarzeń z czasów okupacji niemieckiej. Ostatecznie zatwierdzono zmianę z Ratusz na Ratusz Arsenał. Przy stacji, od strony ulicy Długiej znajduje się Arsenał Królewski, czyli królewski magazyn broni. Wczesnobarokowy, dwukondygnacyjny budynek w formie zamkniętego czworoboku, z obszernym wewnętrznym dziedzińcem. Gmach ten wzniesiony został w latach 1638 1643 z rozkazu króla Władysława IV. Arsenał był kilkukrotnie świadkiem ważnych wydarzeń z polskiej historii. W nocy z 29 na 30 listopada 1830 roku ludność Warszawy zdobyła budynek, wspierając tym samym rozpoczynające się powstanie listopadowe. W 1938 zakończono przebudowę gmachu na siedzibę Archiwum Miejskiego Warszawy. 26 marca 1943 miała tu miejsce najsłynniejsza akcja Szarych Szeregów, znana jako akcja pod Arsenałem. Idziemy teraz ulicą Długą, po lewej stronie mijając Ogród Krasińskich - park miejski o powierzchni 11,8 hektara. Ogród Krasińskich został założony w 1676 roku według projektu Tylmana z Gameren jako park przy pałacu Krasińskich. Park był początkowo barokowy, zamknięty dla publiczności, był także największym założeniem ogrodowym Warszawy do czasu urządzenia Ogrodu Saskiego. Skręcimy na Plac Krasińskich zobaczymy tam Pałac Krasińskich. To barokowy budynek, zbudowany w latach 1677-1695 dla wojewody płockiego Jana Dobrogosta Krasińskiego. Obecnie siedziba zbiorów specjalnych Biblioteki Narodowej(rękopisy, stare druki i zbiory ikonograficzne). W Królestwie Polskim odbywały się tutaj w latach 1827-1828 posiedzenia sądu sejmowego. W okresie międzywojennym był siedzibą Sądu Najwyższego. W 1944 podczas powstania warszawskiego, został spalony. Po wojnie odbudowany, mieści to, co zostało (niecałe 5%) z liczącej 40 tysięcy rękopisów Biblioteki Załuskich i Rapperswilskiej, księgozbiór Biblioteki Wilanowskiej a także inne zebrane później stare druki i zbiory graficzne. Wrócimy się kilka kroków do ulicy Długiej i pójdziemy nią prosto, aż do skrzyżowania z ulicą Freta, potem, za kościołem Paulinów, skierujemy się na ulicę Nowomiejską, którą dojdziemy do Rynku Starego Miasta. Rynek był przez kilka wieków ośrodkiem i obrazem życia Warszawy : ogniskował życie gospodarcze, był wyrazem ustroju i przemian społecznych, forum politycznym, miejscem uroczystości i potocznego życia. Szata architektoniczna Rynku obrazowała najlepiej plastyczne dążenia przemijających epok. Plan lokacyjnego miasta założonego na przełomie XIII i XIV w. wytyczył ten właśnie prostokątny rynek o wymiarach raczej średnich pośród miast mazowieckich, 90 x 73 m, przy czym bok dłuższy usytuowano równolegle do Wisły wzdłuż głównego traktu komunikacyjnego Świętojańska - Nowomiejska. Z naroży wytyczono po dwie ulice. Nierówna, wybrzuszona linia zabudowy strony wschodniej i południowej była wytworem późniejszym: pierwsi zasadźcy miejscy starannie operowali pojęciami geometrycznymi. Przy rynku wytyczono czterdzieści działek, zabudowa początkowo była drewniana, a pośrodku około 1429 roku stanął ratusz z pręgierzem i kuną, czyli klatką dla przestępców. Rynek pełnił funkcje handlowe oraz publiczne tutaj odbywały się targi, jarmarki oraz egzekucje publiczne. Ogólnie - Stare Miasto - założone zostało na skarpie, nad brzegiem rzeczki Kamionki, która jest dopływem Wisły. Obszar warszawskiego Starego Miasta jest stosunkowo niewielki. To najstarsze osiedle stolicy jest zwartym zespołem architektury zabytkowej, budynki pochodzą z XVII i XVIII wieku. Architektura tego miejsca zmieniała się na przestrzeni wieków wraz ze zmieniającymi się stylami w sztuce. Pierwsze średniowieczne kamienice budowane były w stylu gotyckim, w czasach panowania Zygmunta Augusta domy, odnawiane czy odbudowywane po klęskach żywiołowych, miały charakter renesansowy. Natomiast na początku XVII wieku kamienice zyskały barwne tynki i barokowe zdobienia. Podczas II wojny światowej Stare Miasto zostało doszczętnie zniszczone, po wojnie rozpoczęła się odbudowa. Dużą część kamieniczek udało się zrekonstruować. Ulicą Celną pójdziemy aż do ulicy Bugaj, skręcimy w prawo, dotrzemy do ulicy Grodzkiej a 10

11 stamtąd już blisko do parkingu, gdzie zaparkowaliśmy autokar. Teraz jednak zachęcamy do godzinnej przerwy obiadowej w okolicy, spotkamy się przy autokarze. Po głębokim zapoznaniu się w historią i atrakcyjnością stolicy, nadszedł czas aby odpocząć w autokarze i podziwiać piękną Polskę za szybą. Z Warszawy kierujemy się początkowo na północ drogą krajową nr 62 do Legionowa. Legionowo położone w Kotlinie Warszawskiej. Miasto to niemal ze wszystkich stron otaczają lasy, dlatego dla mieszkańców województwa mazowieckiego jest głównym ośrodkiem wypoczynku weekendowego. W pobliżu znajduje się sztuczny akwen- Zalew Zegrzyński. Powiat leży między Wisłą, a Narwią. Podczas I wojny światowej Legionowo, razem z pobliską Jabłonną stały się jednym z ważniejszych obszarów stacjonowania rosyjskich żołnierzy. Już w 1915 carski garnizon został zlikwidowany kiedy na tereny wkroczyli Niemcy. W Legionowie jako mieście o obszernej historii wojennej nie wypada nie wspomnieć o kilku ciekawych obiektach z nią związanych. Między innymi warto powiedzieć o Pomniku Polski Walczącej, który przedstawia stalowy klin z wytłoczoną kotwicą Polski Walczącej, która symbolizuje walkę o wolność i suwerenność Polski. Klin rozbija kamienne płyty z datami 1939-1944 oraz 1944-1989, ukazujące w ten sposób okresy zniewolenia oraz walki z systemem totalitarnym tzn. hitleryzmem oraz komunizmem. Warto dodać, że na legionowskim cmentarzu mieści się kwatera wojenna, w które spoczywają ofiary II wojny światowej. Miasto jest bogate w zabytkowe wille oraz kompleksy pałacowoparkowe. Wśród nich warto wspomnieć o Zespole Willowo- parkowym Kozłówka. Jest to najstarszy obiekt miasta, którego początki datujemy już na 1885r. W historii willi również można znaleźć powiązanie wojenne, gdyż w czasie okupacji w tej willi mieściła się jedna z placówek Armii Krajowej. Z Legionowa kierujemy się na północny-wschód, i przejeżdżamy przez miasto leżące na pograniczu Kotliny Warszawskiej i Wysoczyzny Ciechanowskiej, a mianowicie przejeżdżamy przez Serock. Miasto leży nad Jeziorem Zegrzyńskim, naprzeciw ujścia Bugu do Narwi. Na naszą uwagę tutaj zasługuje Barbarka jako najstarszy ze świadków historii ziemi serockiej. Pewnie teraz wszyscy się zastanawiacie, czym może być ta Barbarka, jest to grodzisko, które powstało w pobliżu ujścia Bugu w XI wieku, na prawym wysokim brzegu Narwi. Jak wynika z badań, w tym miejscu odnaleziono dużą ilość fragmentów ceramicznych, kości i szczątków zwierząt czy też ryb, oraz ponad 200 zabytków archeologicznych, dających wgląd na życie przodków aż do XVII w. Dalej kierując się na północ dojedziemy do Pułtuska, miasta położonego na skraju Puszczy Białej nad Narwią, leżącego w mezoregionie Dolina Dolnej Narwi. Mówiąc o Pułtusku nie sposób nie wspomnieć o tzw. Długim Rynku. Niektórzy twierdzą, że czterystumetrowy, prostokątny plac jest najdłuższym rynkiem w Europie. Na północnym krańcu rynku bazylika Zwiastowania NMP i św. Mateusza. Miasto miłujące zabawę, kochające świętować, zazwyczaj baluje na rynku bądź w jego pobliżu. W pierwszą sobotę po Bożym Ciele, odbywa się tutaj Wielki Jarmark Świętojański skupiający całe tłumy zarówno mieszkańców jak i gości. Rozrywkowość mieszkańców objawia się również we wrześniu podczas dni św. Mateusza, który jest patronem miasta. Liczne koncerty i imprezy towarzyszące skupiają wszystkich w pobliżu rynku. Jednak tym razem ze wspólnego świętowania z mieszkańcami Pułtuska musimy zrezygnować, ze względu na nasz napięty program, szybciutko kierujemy się na północny-wschód przez Szelków dojedziemy do miasta oraz gminy Rożan. Gmina posiada bardzo sprzyjające warunki przyrodnicze i krajobrazowe dla rozwoju turystyki. Niewielkie zanieczyszczenie powietrza, występowanie dużej ilości kompleksów leśnych, i liczne strumienie, Łąkie i pastwiska bardzo urozmaicają rzeźbę terenu z licznymi wąwozami erozyjnymi. Miasto położone na skarpie, u której podnóża płynie Narew i jej dopływ Rożanica. Dla pasjonatów turystyki aktywnej, dobre warunki dla rozwoju wędkarstwa, zbieractwa leśnego oraz grzybobrania. Dzięki temu w różnych miejscach można napotkać na wielki sposób oraz znaleźć czas dla ukojenia duszy. Rejon wypoczynkowy rozciąga się wzdłuż doliny Narwi na odcinku Kamianki do wsi Plewicy, gdzie łączy się już z rejonem Dolnego Bugu. Szlak wodny rzeki Narwi łączy Wielkie Jeziora Mazurskie z Wisłą, co dodaje mu ogromnego znaczenia krajowego. Myślę, że ciekawostką miasta jest znajdujące się w jednym z fortów carskiej twierdzy Krajowe Składowisko Odpadów Promieniotwórczych. Myślę, że podczas dłuższego pobytu w tym mieście, warto byłoby to odwiedzić, gdyż chyba nikt nie zastanawiał się, że takie coś faktycznie istnieje. Następnie, kierując się na północny-wschód, drogą krajową nr 61, miniemy Ostrołękę. W dalszym ciągu poruszamy się po Mazowszu, krainie historycznej Polski. Warto wspomnieć również o ciekawej krainie etnograficznej - Kurpiów. Wschodnią granicę Kurpiowszczyzny wyznacza rzeka Pisa, zachodnią natomiast-orzyc. Ostrołęka jest jednym z głównych ośrodków Ziemi Kurpiowskiej, w którym mieści się Muzeum Kultury Kurpiowskiej. Zmierzamy w stronę Łomży drogą krajową nr 61, na północny-wschód. Niestosowne byłoby, będąc na Ziemi Kurpiowskiej, nie przejechać przez Nowogród, dlatego też, jeszcze przed Łomżą, zjedziemy na drogę wojewódzką nr 648 w stronę Nowogrodu. W tejże miejscowości znajduje się Skansen Kurpiowski, jeden z najatrakcyjniejszych zabytków powiatu łomżyńskiego. Sam skansen prezentuje dawną historię ludności Kurpiowskiej. Można zobaczyć w nim bogate dworki, młyny, wiatraki, karczmy, oraz wszystko to, co występowało w okolicznych 11

12 miejscowościach kurpiowskich, w tamtych czasach. Następnie przejedziemy drogą wojewódzką nr 645, wrócimy na drogę krajową nr 61, którą dotrzemy do Łomży. Wszyscy zapewne słyszeli o mieście Łomża, przynajmniej ze względu na Browar Łomża. Łomża położona jest na lewym, wysokim brzegu Narwi. Oprócz browaru, polecić tutaj można do zwiedzania katedrę z XVI w. oraz Muzeum Okręgowe z dużym udziałem kurpiowskiej sztuki ludowej i piękną kolekcją bursztynów. Od strony południowo-wschodniej z miastem sąsiaduje rezerwat przyrody, który stał się podstawą do utworzenia Łomżyńskiego Parku Krajobrazowego Doliny Narwi. Dalej podążamy drogą krajową nr 63 w kierunku Kolna. W Kolnie znajdują się liczne zabytki. W XIX wieku w mieście mieścił się ośrodek handlu płótnem kurpiowskim. Kontynuując, drogą krajową nr 63, w kierunku północy wjeżdżamy do Piszy. Miejscowość zaprasza nas do krainy historycznej, jaką są Mazury. O Mazurach można opowiadać godzinami, gdyż jest to bardzo ciekawa kraina historyczna. Jednakże program dnia pierwszego kończy się nad jeziorem Roś, ok. 2 km od miejscowości Pisz, co stanowi dopiero początek niesamowitych Mazur. Więcej o owej krainie historycznej, dowiecie się dnia drugiego, kiedy to wyruszymy w głąb mazurskich miejscowości. Nieopodal Pisza znajduje się miejscowość Rybitwy, ostatni punkt naszej dzisiejszej wyprawy. 12

13 Mariusz Szubert Trasa wycieczki w pierwszym dniu 26.05.2015 (wtorek) Z Małopolski na Mazury L.p. Miejscowość-węzeł mapa-km suma-km czas plan.* Krainy 1 Kraków 0 Wyżyna Śląsko-Krakowska Wyżyna Krakowsko-Częstochowska Region Krakowski (turyst) Małopolska (hist.) 2 Słomniki 23 23 28 Wyżyna Małopolska 3 Miechów 15 38 18 4 Jędrzejów 38 76 46 5 Chęciny 23 99 28 6 Kielce-obwodnica 15 114 18 7 Skarżysko 21 135 25 8 Szydłowiec 14 149 17 Niecka Nidziańska Wyżyna Kielecka 9 Radom 30 179 36 Niziny Środkowopolskie Niziny Mazowiecko-Podlaskie 10 Białobrzegi 30 209 36 Nizina Południowomazowiecka Mazowsze (hist.) 11 Grójec 24 233 29 12 Warszawa 48 281 58 13 Legionowo 20 301 24 14 Serock 18 319 22 15 Pułtusk 23 342 28 16 Różan 33 375 40 17 Ostrołeka 26 401 31 18 Łomża 21 422 25 19 Kolno 31 453 37 Nizina Środkowomazowiecka Region Warszawski (turyst) Nizina Północnomazowiecka Kurpiowszczyzna (etnogr.) Podlasie (hist.) Wysoczyzny Podlasko- Białoruskie Nizina Północnopodlaska 20 Pisz 28 481 34 Pojezierze Wschodniobałtyckie Pojezierze Mazurskie (geogr., 21 Rybitwy 15 496 18 *) Planowany czas przejazdu podany w minutach Nocleg: Energetyk Ośrodek Wczasowo-Rekreacyjny Rybitwy 12-200 Pisz tel. 87 423-44-41; 509 491 289; 512 149 091 http://www.energetyk.mazury.pl/ Program krajoznawczy: Warszawa: Przejazd przez miasto: turyst.) Równina Mazurska Mazury (hist.) Al. Krakowska-Grójecka-Plac Zawiszy-Al. Jerozolimskie-Wybrzeże Gdańskie (parking pod mostem Śląsko-Dąbrowskim)-Wybrzeże Gdańskie (Wisłostrada)-most Grota-Roweckiego-Toruńska (Trasa Armii Krajowej)-Piłsudskiego. Miejsce postoju autokaru: parking przy skrzyżowaniu Al. Solidarności (Trasa W-Z) z Wybrzeżem Kościuszkowskim (Wisłostrada), pod mostem Śląsko- Dąbrowskim. 13

Zwiedzanie Starej Warszawy historycznego centrum miasta wpisanego na Łistę Światowego Dziedzictwa UNESCO Plac Zamkowy: 19. Zamek Królewski 20. Pałac Pod Blachą 21. Kolumna Zygmunta ul. Krakowskie Przedmieście: 48. Kościół św. Anny 49. Dawny Odwach 50. Dawna Resursa Obywatelska 51. Pomnik Adama Mickiewicza 52. Zespół Klasztorny Karmelitów Bosych z kościołem Wniebowzięcia NMP i św. Józefa 53. Pałac Namiestnikowski (Radziwiłłów) - siedziba Prezydenta RP 54. Pomnik Księcia Józefa Poniatowskiego 55. Pałac Potockich (Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego) 56 Hotel Europejski 57. Hotel Bristol 58. Pomnik Bolesława Prusa 59. Kościół Wizytek 60. Pałac Czapskich-Krasińskich (Akademia Sztuk Pieknych) Uniwersytet Warszawski: 61. Pałac Kazimierzowski (Rektorat) 62. Pałac Tyszkiewiczów Potockich (Wydział Geografii i Studiów Regionalnych) 63 Pałac Czetwertyńskich 64. Kościół św. Krzyża 65. Pałac Staszica (siedziba PAN) 66. Pomnik Mikołaja Kopernika Pl. Marszałka Piłsudskiego: 38. Grób Nieznanego Żołnierza (na miejscu Pałacu Saskiego) Pl. Teatralny: 37. Teatr Narodowy ul. Senatorska i Miodowa: 36. Pałac Prymasowski 23. Pałac Biskupów Krakowskich 24. Pałac Branickich 25. Pałac Szaniawskich 26. Pałac Morsztynów ul. Kapitulna-Piekarska-Zapiecek: 30. Zespół klasztorny Kapucynów z kościołem Przemienienia Pańskiego 27. Pałac Chodkiewiczów ul. Świętojańska: 8. Kościół MB Łaskawej (Jezuitów) 9. Kościół św. Jana Chrzciciela (Katedra Archidiecezjalna) Rynek Starego Miasta: Strona Dekerta (północna): 1. Kamienica Pod Murzynkiem" 2. Kamienica Baryczków Strona Barsa (wschodnia): 3. Kamienica Pod Fortuną" 4. Kamienica Orleamusów, Strona Zakrzewskiego (południowa): 5. Kamienica Pod Bazyliszkiem" Strona Kołłątaja (zachodnia): 6. Kamienica Pod Krokodylem" 7. Kamienica Fukierowska 14

0 50 m Ryc. 1. Plan ćwiczeniowej trasy miejskiej w Warszawie wg. Kwiatek J., Lijewski T., 1998, Leksykon Miast Polskich, Muza S.A., Warszawa: 1103 ss. 15

4.2. Drugi dzień, (środa) 27 maja 2015. Klaudia Kitlińska, Anna Mazur, Agata Michno, Aleksandra Sprysak, Ewelina Świerkot, Karolina Żuber Jednym z ciekawszych obszarów, gdzie walory historyczne są równie ważne jak kulturowe i przyrodnicze jest region Warmii i Mazur. Zajmuje on powierzchnię 24,2 tys. km 2 i jest zamieszkały przez około 1,5 mln ludzi. Teren jest słabo zaludniony i uprzemysłowiony, a środowisko przyrodnicze nie jest silnie zdegradowane. Teren charakteryzuje się bogatą historią. Pierwotnie była to ziemia pruskiego plemienia Warmów. Od XI do XIII wieku region ten zamieszkiwały głównie przez plemiona pruskie i jaćwieskie. Ważnym wydarzeniem było sprowadzenie na te tereny zakonu Krzyżackiego przez księcia Konrada Mazowieckiego, czego przyczyną były liczne walki na pograniczu pruskim. W 1233 zaczęto podbój Prus i nawracanie ludności na chrześcijaństwo. W XVI wieku na opisywanym obszarze zaczął się napływ ludności z Mazowsza, a sposób ich mówienia, tak zwane mazurzenie przyczyniło się do nadania nazwy regionu Mazury. W XVI i XVII wieku ludność pruska wyginęła w czasie zarazy, a do wyludnionych miejscowości sprowadzono niemieckich kolonistów. Przystępując do Związku Pruskiego w 1440 r. szlachta i miasta Warmii znalazły się w opozycji do Zakonu Krzyżackiego. W wyniku wojny trzynastoletniej 1454-66 i na mocy Pokoju Toruńskiego z 1466 r. Warmię przyłączono do Polski. W wyniku I Rozbioru Polski w 1772 r. Warmia została wcielona do państwa pruskiego. Zlikwidowano dominium biskupie, a losy katolickiej Warmii połączyły się z losami ewangelickich Mazur. Podczas II wojny światowej działaczy warmińskich osadzono w więzieniach i obozach koncentracyjnych, gdzie wielu z nich zginęło. W 1945 r. Warmia powróciła do Polski. Do 1980r. ludność rdzenna z Warmii i Mazur emigrowała do Niemiec z powodu wyznania. Po wysiedleniu mieszkańców zaczęli napływać tutaj ludzie z innych regionów Polski oraz przesiedleni z Bieszczad w ramach Akcji Wisła. II połowa XIX wieku była znacząca w kwestii rozwoju transportu i komunikacji, wtedy właśnie na terenach Warmii i Mazur rozpoczęto budowę kolei żelaznych oraz system dróg wodnych za pomocą kanałów łączących jeziora. Kraina Wielkich Jezior Mazurskich jest mezoregionem położonym w środkowej części makroregionu Pojezierza Mazurskiego. Zajmuje 1732 km 2 powierzchni, z czego aż 28% stanowią największe w Polsce jeziora, głownie pochodzenia polodowcowego. Najokazalsze z nich to: Śniardwy, Mamry, Niegocin, Roś, czy Jezioro Nidzkie. Większość z jezior malowniczo wpisują się w krajobraz wzgórz morenowych. Jeziora rynnowe połączone są kanałami wodnymi, co stwarza idealne warunki do rozwoju turystyki wodnej na tym terenie: kajakarstwa, żeglarska, czy żeglugi pasażerskiej. Dzięki bogatej sieci kanałów można dotrzeć wodą do przepięknych zakątków o nienaruszonej pierwotnej przyrodzie, a malowniczo położone drogi prowadzą do licznych budowli zabytkowych. Piękno okolicznego krajobrazu wpłynęło na utworzenie Mazurskiego Parku Krajobrazowego oraz aż 11 rezerwatów przyrody, które mają za zadanie chronić cenne tereny przyrodnicze, ich bogatą florę i faunę. Atrakcyjność tego obszaru została doceniona w 2009 roku, kiedy to Kraina Wielkich Jezior Mazurskich dostała się do finału konkursu Nowe 7 Cudów Natury. Obszar Wielkich Jezior Mazurskich oferuje wiele atrakcji, głównie przyrodniczych wody Krutyni, Śniardw, Puszcza Piska oraz hodowle koników polskich w Popielnie czy park dzikich zwierząt w Kadzidłowie. Centrum Warmii i Mazur możemy nazwać krainą o zachwycającym harmonijnym połączeniu rozległych płaszczyzn jezior o nieregularnych kształtach, kompleksów leśnych wyłaniających się zza licznych pagórków i malowniczej szachownicy pól. Znaczącym pod względem przyrodniczym miejscem jest Puszcza Piska, nazywana dawniej Puszczą Jańsborską. Jest to największy kompleks leśny na Mazurach. Zajmuje powierzchnię ok. 100 000 ha i umiejscowiona jest w sąsiedztwie Niziny Mazurskiej oraz Mazurskiego Parku Krajobrazowego. Część południowa puszczy to tereny podmokłe i bagienne oraz piaski i torfowiska niskie, natomiast część północna to Kraina Wielkich Jezior, z największym polskim jeziorem Śniardwy. Przez obszar Puszczy Piskiej przepływają dwie główne rzeki Krutynia i Pisa. Teren puszczy jest ostoją ptaków o randze europejskiej, co sprawia iż można ją określić rajem dla ornitologów. Poza ptactwem, można w naturalnym środowisku zobaczyć jelenie, sarny, dziki, łosie, wydry i rysie. Liczba wykrytych gatunków roślin jest imponująca, stanowi gatunkowo 1/3 flory Polski. Występuje tu wiele rzadkich gatunków umieszczonych w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin (PCKR). Obszar Puszczy Piskiej to piękny teren, który można wykorzystać na spokojne spacery jak i na aktywne wycieczki, bowiem znajdują się tu również liczne trasy rowerowe. Walory krajobrazowe Krainy Wielkich Jezior Mazurskich przyciągają turystów z całego kraju. Głównymi ośrodkami wypoczynkowymi stały się m.in. Giżycko, Mikołajki, Pisz, czy Ruciane-Nida. 16

Walory środowiska naturalnego uzupełniają poza przyrodnicze elementy krajoznawcze, co sprzyja rozwojowi licznych form turystyki. Miasta oddalone są od siebie o 20-30 kilometrów, co wynika z dokładnie zaplanowanego ich rozmieszczenia przed kilkuset laty, a każde z nich może pochwalić się ciekawymi atrakcjami turystycznymi. Region obfituje w liczne zabytki jak zamki krzyżackie, rezydencje biskupie, kościoły, średniowieczne grodziska czy kurhany. Pełniły one funkcje warowni, bądź służyły do obrony przed rycerzami krzyżackimi. Zwiedzanie obszaru warmińsko-mazurskiego warto rozpocząć od Mikołajek, letniej stolicy Polski. Pierwsze informacje dotyczące miejscowości pojawiły się w połowie XV wieku, kiedy była to niewielka wieś, dostarczająca ryb zakonowi krzyżackiemu. Popularność pod względem turystycznym miasto zyskało w latach 20. XX wieku. Znajduje się tu Muzeum Reformacji Polskiej, gdzie można zobaczyć tłumaczenia ważnych ksiąg wyznania ewangelicko-augsburskiego oraz poznać historię miejscowości. Jeśli jesteśmy zainteresowani spotkaniami z gwiazdami polskiego kina, warto wybrać się do kina Malajkino, gdzie bywają oni częstymi gośćmi. W Mikołajkach znajduje się także przystań jachtowa. Stąd właśnie warto wybrać się w rejs po Śniardwach. Jest to największe polskie jezioro o powierzchni ponad 11 tysięcy ha, jednak jest ono bardzo płytkie. Jezioro nazywane bywa mazurskim morzem, na rozległej tafli wodnej powstają często prawdziwe morskie fale, które wraz z kamieniami i mieliznami utrudniają życie żeglarzom oraz rybakom. Za powód problemów z falami uważano dawniej także moce nieczyste, które miały znajdować się na wyspie Czarci Ostów. Kolejnym ważnym punktem na mapie turystycznej jest Giżycko - miasto powstałe między jeziorami Niegocin i Kisajno, nazywane stolicą krainy tysiąca jezior. Położenie sprzyja rozwojowi turystyki wodnej i czyni je ważnym ośrodkiem sportów wodnych zarówno latem jak i zimą. Najciekawszym zabytkiem miasta jest zachowana w bardzo dobrym stanie XIX-wieczna twierdza Boyen, która kształtem przypomina sześcioramienną gwiazdę z narożnymi bastionami. Wysoki na 5m mur z czerwonej cegły i głazów ciągnie się na długość 2km, a wejść do twierdzy strzegą bramy. Nawet dziś budowla sprawia wrażenie miejsca niemal niemożliwego do zdobycia, co udowodniono w czasie I wojny światowej, podczas której stawiła skuteczny opór Rosjanom. We wnętrzach obecnie znajdują się muzea twierdzy oraz mazurskiej fauny i flory, schronisko młodzieżowe, a także rozmaite stowarzyszenia. Latem w amfiteatrze odbywają się imprezy kulturalne i koncerty szantowe. Miejscem wartym odwiedzin, z którego możemy podziwiać panoramę miasta jest wieża ciśnień. Została ona wybudowana w 1900 roku i przez 97 lat służyła miejskim wodociągom. Obecnie na najwyżej kondygnacji zlokalizowana jest kawiarnia, muzeum oraz lunety dzięki którym można podziwiać okolicę. Kolejnym znaczącym miejscem na mapie turystycznej regionu jest Wilczy Szaniec, czyli znajdująca się w samym sercu Mazur kwatera Adolfa Hitlera. Obejmuje ona 200 budynków między innymi: schrony, baraki, 2 lotniska, elektrownie, dworzec kolejowy. Tutaj również miał miejsce nieudany zamach na Adolfa Hitlera. Duże znaczenie odgrywa także turystyka pielgrzymkowa. Sanktuarium Maryjne Święta Lipka będące na pograniczu dwóch religii: katolickiej i luterańskiej, nazywane jest Częstochową Północy. Kustoszami Sanktuarium są Ojcowie Jezuici. Pierwsze pielgrzymki odbywały się już w średniowieczu. Późnobarokowy zespół architektoniczny, w skład którego wchodzą kościół, krużganek oraz klasztor, został praktycznie zachowany w stanie niezmienionym. Święta Lipka znana jest również z organizowanych licznych koncertów organowych. Papież Jan Paweł II dekretem z dnia 24 lutego 1983r. nadał kościołowi w Świętej Lipce tytuł Bazyliki Mniejszej. Do świątyni przez okoliczne miejscowości przebiega trakt pielgrzymkowy. Od XV w. drogą tą chodzili pątnicy w łosierach do sanktuarium maryjnego. W latach 1733 1735, zostały wybudowane po obu stronach traktu barokowe kapliczki różańcowe. Kapliczki wspólnie z otaczającymi je lipami wpisane zostały do rejestru zabytków. Jednym z miast znajdujących się na tej właśnie trasie jest Reszel. To niewielkie miasto, jako pierwsze dołączyło do sieci Międzynarodowego Stowarzyszenia Miast Cittàslow. Historia miasta zaczyna się w 1241 roku, kiedy to wojska krzyżackie zdobyły gród pruskiego plemienia Bartów, noszący w tym czasie staropruską nazwę Resel (Reszel) i w miejsce zniszczonego grodu postawili strażnicę. Będąc w mieście koniecznie trzeba zwiedzić Zamek Biskupów Warmińskich, zbudowany w latach 1350-1401, na planie kwadratu, z dziedzińcem wewnętrznym i krużgankami. Po I rozbiorze Polski pełnił funkcję więzienia. Dzisiaj w zamku mieści się hotel i galeria sztuki współczesnej. Inne ważne zabytki to: Kościół farny pw. św. Piotra i Pawła, Cerkiew pw. Przemienienia Pańskiego z XVIII w., gotyckie mosty, fragment murów obronnych z XIV w. Największym miastem województwa, a tym samym jego stolicą administracyjną jest Olsztyn. Słynie on z przepięknych krajobrazów, największej liczby jezior w Polsce, jak również dużej gęstości zalesienia. Jest to ważny ośrodek gospodarczy, kulturowy i oświatowy, a także ważny węzeł 17

komunikacyjny. Od lat cieszy się popularnością wśród turystów krajowych jak i zagranicznych. Olsztyn położony jest nad rzeką Łyną, w granicach Pojezierza Olsztyńskiego. Pierwsza wzmianka o mieście pochodzi z 1334 roku, kiedy to Henryk von Luter założył w zakolu rzeki Łyny drewniano-ziemną strażnicę puszczańską, nadając jej nazwę Allenstein. Wśród najważniejszych zabytków Olsztyna należy wymienić gotycką katedrę św. Jakuba, wzniesioną w II poł. XIV w., która uległa zniszczeniu w wyniku podpalenia, jednak mimo to udało się zachować wiele zabytkowych elementów. Odbywają się w niej znakomite Olsztyńskie Koncerty Organowe, gromadzące rzesze miłośników tej muzyki. Kolejnym ważnym zabytkiem jest XIV-wieczny gotycki zamek Olsztyński, w którym możemy zwiedzać Muzeum Warmii i Mazur. Z muzeum tym związane są również liczne wydarzenia kulturalne, będące częścią organizowanego Olsztyńskiego Lata Artystycznego. W sercu miasta znajduje się Stary Ratusz z zegarami słonecznymi. Jednak Olsztyn to nie tylko bogactwo architektury. Geograficzne położenia miasta umożliwia odpoczynek na łonie natury. Piesze wycieczki, rowerowe przejażdżki czy też kajakowe spływy to najczęściej wybierane przez turystów formy aktywności. Różnorodność regionu sprawia, że Warmia i Mazury to spokojne miejsce, gdzie wolno płynie czas oraz gdzie można oderwać się od rzeczywistości. Nad wspaniałymi jeziorami, w głębi lasów i puszcz z przeszłości można zbliżyć się do natury jak i poznać ciekawych miejsc o niecodziennym klimacie, które pokazują bogatą przeszłość historyczną tego regionu. Była ona tworzona przez różne narody i ludy, po których pozostało wiele dowodów potwierdzających odmienności kultur, religii oraz zabytków. Piękno krajobrazu, liczne zabytki i dobra baza turystyczna przyciąga co roku na Warmię i Mazury wielu turystów pragnących poznać przeszłość regionu oraz odpocząć w jednej z najmniej przekształconych przez człowieka części kraju. 18

Mariusz Szubert Trasa wycieczki w drugim dniu 27.05.2015 (środa) Wielkie Galindowanie. L.p. Miejscowość-węzeł mapa-km suma-km czas plan.* Krainy 1 Rybitwy 0 Pojezierze Wschodniobałtyckie 2 Pisz 15 15 18 3 Orzysz 24 39 29 4 Okartowo Tartak 7 46 8 5 Orzysz 7 53 8 6 Giżycko 32 85 38 7 Gierłoż 33 118 40 8 Kętrzyn 11 129 13 9 Święta Lipka 15 144 18 10 Reszel 4 148 5 11 Biskupiec 31 179 37 12 Barczewo 22 201 26 13 Olsztyn 18 219 22 14 Stare Jabłonki 30 249 36 *) Planowany czas przejazdu podany w minutach Nocleg: Ośrodek Wypoczynkowy Elemis" ul. Turystyczna 1 14-133 Stare Jabłonki tel. 89 641 14 92; 607 107-716 www.elemis.alpha.pl Pojezierze Mazurskie (geogr., turyst.) Równina Mazurska Mazury (hist.) Kraina Wielkich Jezior Mazurskich region Wielkich Jezior (turyst.) Pojezierze Mrągowskie Warmia (hist.) Pojezierze Olsztyńskie Program krajoznawczy: 1. Okartowo Tartak: Polodowcowy krajobraz Pojezierza Mazurskiego jako walor turystyczny makroregionu Pojezierze Mazurskie (regionu Wielkich Jezior), jez. Śniardwy. 2. Giżycko: Giżycko jako przykład ośrodka turystycznego w regionie Wielkich Jezior (Kanał Mazurski, jezioro Niegocin, marina, twierdza Boyen, zamek pokrzyżacki, most obrotowy) wykorzystującego walory przyrodnicze i kulturowe (historyczne). 3. Gierłoż: Obiekt historyczny (militarny) jako atrakcja turystyczna w regionie Wielkich Jezior. Zwiedzanie dawnej polowej kwatery wojennej Hitlera w Gierłoży. 4. Święta Lipka: Obiekt turystyczny (sakralny) jako atrakcja turystyczna w regionie Wielkich Jezior. Sanktuarium Maryjne w Świętej Lipce jako dziedzictwo Warmii. Zwiedzanie sanktuarium oraz prezentacja organów. 5. Reszel: Obiekt turystyczny jako atrakcja turystyczna makroregionu Pojezierze Mazurskie. Zamek biskupów warmińskich jako dziedzictwo Warmii. Zwiedzanie zamku i miasta. 6. Olsztyn: Olsztyn jako ośrodek turystyczny w makroregionie Pojezierze Mazurskie. Przyrodnicze i kulturowe uwarunkowania atrakcyjności turystycznej Olsztyna. Zwiedzanie Starego Miasta (Rynek, Zamek Kapituły Warmińskiej, kościół św. Jakuba). 19

0 20 m Ryc. 2. Centrum Giżycka na podstawie opracowania Centrum Promocji i Informacji Turystycznej w Giżycku. ul. Nadbrzeżna, Kanał Łuczański, most obrotowy (1), zamek pokrzyżacki (2), port jachtowy (3) nad jez. Niegocin, twierdza Boyen (4). http://www.gizycko.turystyka.pl http://mazury.info.pl/atrakcje/most-gizycko/ http://mazury.info.pl/atrakcje/twierdza-boyen/index.html 20