Plan rozbudowy Polskiej Marynarki Wojennej z 1944 r. 2

WOJCIECHOWSKI Maciej 1 Plan rozbudowy Polskiej Marynarki Wojennej z 1944 r. 2 WSTĘP W przeciwieństwie do wojsk lądowych i lotnictwa, które po klęsce wrześniowej odbudowane zostały we Francji, Polska Marynarka Wojenna (PMW) była jedynym oddziałem zbrojnym utrzymującym współpracę bojową z aliantami bez przerwy operacyjnej. Nastąpiło to w wyniku wcześniejszych umów, jakie zawarte zostały między Kierownictwem Marynarki Wojennej (KMW) i Admiralicją Brytyjską, dotyczącą przejścia do portów brytyjskich części floty polskiej jeszcze przed wybuchem wojny. Wykonując plan Peking trzy niszczyciele (kontrtorpedowce) OORP Błyskawica, Burza, Grom opuściły redę portu gdyńskiego 30 sierpnia 1939 r. o godz. 11.45 i 1 września weszły do szkockiego portu koło Edynburga. Dołączenie okrętów podwodnych ORP Wilk i ORP Orzeł, a następnie okrętów szkolnych OORP Wilja i Iskra, które wybuch wojny zastał w portach francuskiego Maroka, spowodowało utworzenie w listopadzie 1939 r. Oddziału PMW w Wielkiej Brytanii o stanie 943 osób w tym: 70 oficerów, 69 podchorążych oraz 840 podoficerów i marynarzy [12, s. 187]. Fot. 1. Koperta z sygnałem Peking oraz mapa z trasą przejścia ORP Błyskawica z Gdyni do Wielkiej Brytanii. Klęska wrześniowa nie przerwała działalności polskiego rządu, który reaktywował się już 30 września 1939 r. na ternie Francji. Powstanie rządu pod przewodnictwem gen. Władysława Sikorskiego miało zasadnicze znaczenie dla prawnej kontynuacji istnienia ciągłości państwa polskiego. Został on niezwłocznie uznany przez Wielką Brytanię i Francję, a następnie przez wiele 1 mgr Maciej Wojciechowski, mawojski@gmail.com 2 Artykuł recenzowany. 1780

państw neutralnych ze Stanami Zjednoczonymi na czele. Ważnym argumentem wspierającym nowy rząd polski na obczyźnie był fakt powstania i rozwoju sił zbrojnych, kontynuujących wojnę przeciw agresorowi niemieckiemu, a uznanych przez Francję i Wielką Brytanią jako siły sojusznicze. Opracowanie polskich celów wojny na morzu przez rząd RP nastąpiło po upadku Francji i przeniesieniu działalności do Wielkiej Brytanii. Cele te były tworzone nie tylko przez agendy rządowe na emigracji, ale również w podległych władzom londyńskim krajowych strukturach państwa podziemnego. Tworzenie programów morskich dla przyszłej Rzeczypospolitej wynikało z przeświadczenia, iż zwycięstwo aliantów w wojnie z Niemcami jest tylko kwestią czasu, a w rezultacie tego zwycięstwa Polska osiągnie znacznie szerszy dostęp do Bałtyku niż po konferencji wersalskiej w 1919 r. Stąd rząd emigracyjny przywiązywał dużą wagę do opracowania założeń polityki morskiej, zarówno w latach wojny jak i dla okresu powojennego, które było podporządkowane zakładanym celom politycznym, militarnym i gospodarczym [12, s. 194]. 1. PMW W SOJUSZU POLSKO-BRYTYJSKIM Kierownictwo Marynarki Wojennej po klęsce wrześniowej zostało reaktywowane w Paryżu 11 października 1939 r. Wówczas kadm. Jerzy Świrski ponownie objął stanowisko szefa KMW. Z tą chwilą niewielki zespół oficerów Kierownictwa, za zgodą gen. Sikorskiego, rozpoczął robocze rozmowy z Admiralicją brytyjską na temat utworzenia polskiej floty wojennej na Wyspach Brytyjskich. W wyniku tych rozmów 18 listopada 1939 r. zawarty został Układ między rządami Rzeczypospolitej Polskiej i Zjednoczonego Królestwa w sprawie utworzenia Oddziału Polskiej Marynarki Wojennej w Wielkiej Brytanii. Przy podpisywaniu tego układu asystował szef KMW, który jako ekspert i doradca do spraw morskich towarzyszył premierowi Władysławowi Sikorskiemu i ministrowi spraw zagranicznych Augustowi Zalewskiemu w czasie ich wizyty w Londynie. Umowa była dużym osiągnięciem polskiej dyplomacji, gdyż zapewniała istnienie i dalszy rozwój floty pod biało-czerwoną banderą. Pamiętać przy tym należy, że z perspektywy Wielkiej Brytanii i Francji rola marynarki wojennej w toczącej się wojnie wyglądała zdecydowanie poważniej niż przed kampanią wrześniową z perspektywy Warszawy. Rozumiał to doskonale gen. Sikorski, który 1 grudnia 1939 r. wydał rozkaz w którym skomasował wszystkie sprawy morskie w ręku szefa K M W, podporządkowanego bezpośrednio Naczelnemu Wodzowi. Rozkaz ten był wyrazem uznania, jakie odwagą, sprawnością i wysokim poczuciem obowiązku zdobyli polscy marynarze. Generał pragnął również w ten sposób stworzyć warunki sprzyjające do rozwoju Marynarki Wojennej jako odrębnemu rodzajowi sił zbrojnych, która jego zdaniem była nieodzownym czynnikiem zachowania narodowej siły i niezależności. Kolejna wizyta kadm. Świrskiego w Londynie zaowocowała podpisaniem 3 grudnia 1939 r. protokołu dotyczącego warunków dzierżawy okrętów brytyjskich. Stwierdzono w nim, że obie strony uzgodnią, jakie okręty będą przekazywane PMW. Okręty te powinny być w dobrym stanie, nowe lub wyremontowane, z kompletnym uzbrojeniem, z pełnymi zapasami amunicji, żywności, leków i paliwa. Koszty utrzymania tych okrętów miały być pokrywane z polskich funduszów. Jako wypożyczone pozostawały nadal własnością Wielkiej Brytanii i po zakończeniu współpracy polskiejbrytyjskiej miały być zwrócone Royal Navy [11, s. 153-157]. Polskie cele wojny w dziedzinie morskiej stanowiły temat kilkuletniej debaty na forum Rady Morskiej i jej komisji, a także zainteresowanych tą problematyką kołach rządu emigracyjnego. Szczególną rolę przy konstruowaniu morskich wizji programowych odgrywała Rada Morska, utworzona 18 października 1941 r., która była organem doradczym i opiniotwórczym ministra przemysłu i handlu, a w późniejszym okresie i żeglugi. Rada skupiała wybitnych fachowców z różnych dziedzin gospodarki morskiej, którzy znaleźli się w latach wojny na Zachodzie. Zajmowała się przede wszystkim wytyczaniem kierunków polskiej polityki morskiej, sprawami przejęcia wybrzeża z rąk okupanta, powojenną organizacją gospodarki i administracji oraz gromadzenia i przygotowaniem materiałów statystyczno-informacyjnych, a także opiniowaniem. Wypracowane na jej forum postulaty były podstawą dla ekspertów kilku ministerstw do tworzenia programu ogólnego. 1781

Na zainteresowanie się rządu RP zagadnieniami morskimi istotny wpływ miał również fakt pomyślnej realizacji planu dyslokacji floty wojennej i handlowej do portów państw sojuszniczych. Uratowany potencjał fachowej kadry morskiej i tonaż pływający stał się podstawową polskiego wysiłku wojennego w składzie flot alianckich. Czynnik ten staranno się wykorzystać do promocji morskich interesów Rzeczypospolitej. W 1944 r. oficerowie Referatu Planowania KMW opracowali kilka dokumentów dotyczących polskiej polityki morskiej na Bałtyku. Dokumenty te kierowano przede wszystkim do Sztabu Naczelnego Wodza, ministra Obrony Narodowej (ON) a także Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów. I tak 22 marca 1944 r. kmdr Karol Korytkowski, odpowiadając w imieniu wiceadm. J. Świrskiego na pismo gen. do zleceń ministra ON z 3 marca tegoż roku, w którym znajdowały się tezy min. Mariana Seydy dotyczące narodowych celów wojny, po raz kolejny postulował demilitaryzację cieśnin bałtyckich, utworzenie polskiej bazy morskiej na Rugii, zniszczenie Kanału Kilońskiego oraz zbudowanie silnej floty oraz lotnictwa morskiego. Ponadto podkreślił potrzebę kontynuowania współpracy z Wielką Brytanią i zainteresowania jej problematyką bałtycką [11, s. 209]. W sprawie przyszłości PMW wypowiedział się również Naczelny Wódz, gen. broni Kazimierz Sosnkowski, który 22 września 1944 r. skierował w tej sprawie notatkę do min. Spraw Zagranicznych. W dokumencie tym popierał stanowisko szefa KMW w kwestii rozmów dotyczących stosunków powojennych na Bałtyku między Wielką Brytaniąa Polską. Dla potrzeb Royal Navy, w opinii gen. Sosnkowskiego należało utrzymywać i rozwijać Gdynię jako bazę wojenno-morską, a strona brytyjska powinna się zobowiązać do dostarczenie Polsce odpowiednich okrętów dla floty i samolotów dla lotnictwa morskiego oraz środków na ich utrzymanie [1]. Fot. 2. Notatka Naczelnego Wodza gen. broni K. Sosnowskiego do ministra Spraw Zagranicznych z 22.09.1944 r. Powyższe postulaty były rozwinięciem tez zawartych w przekazanym wcześniej przez szefa KMW Memoriale w sprawie współpracy Polskiej Marynarki Wojennej z Marynarką Brytyjską. Mimo niekorzystnej wówczas dla sprawy polskiej sytuacji politycznej, kadm. Świrski nie tracił nadziei i zdecydowanie opowiadał się za ścisłą współpracą z Wielką Brytanią. Twierdził, że Polska jest wypróbowanym sojusznikiem, który mimo przeciwnych prób dochował słowa i którego interesy są i będą zbieżne z interesami Wielkiej Brytanii. Czynnikiem uwiarygodniającym polsko-brytyjską współpracę na morzu miało być wyasygnowanie przez Polskę na potrzeby swojej floty wojennej 25% budżetu przeznaczonego na obronę państwa [2]. Jesienią 1944 r. kmdr Korytkowski przedstawił również postulaty Marynarki Wojennej do rozmów z Rosją. Na wstępie stwierdzono, iż dążeniem KMW jest osiągnięcie celu wytyczonego w rozkazie Naczelnego Wodza z 12 lutego 1944 r. w myśl którego PMW, ma z pomocą oddanego do dyspozycji wojska objąć wybrzeże. Wobec nieznajomości rozpiętości tego wybrzeża na zachód i 1782

wschód, szef KMW proponował uważać za jego miejsce centralne odcinek obejmujący Gdynię i Gdańsk. Jednak cały nieznany pas wybrzeża miał tworzyć terytorium państwa polskiego podległego pod względem wojskowym Marynarce Wojennej. Do czasu ustabilizowania sytuacji w kraju postulował dołączenie do Dowództwa Wybrzeża Morskiego Generalnego Komisariatu Wybrzeża, obejmującego zagadnienia należące do Marynarki Handlowej. Natomiast inne kwestie terytorialne podlegać miały odpowiednim agendom rządowym lub przejściowo Zarządowi Wojskowemu przy Armii Okupacyjnej [3]. Fot. 3. Pismo Naczelnego Wodza gen. broni K. Sosnowskiego do szefa KMW z 12.2.1944 r. Zbliżający się koniec wojny wpłynął na zintensyfikowanie prac Referatu Planowania KMW dotyczących przyszłości sił morskich w Polsce. Rezultatem tych prac był Plan rozbudowy Marynarki Wojennej zatwierdzony 5 grudnia 1944 r. przez szefa KMW wiceadm. J. Świrskiego [4]. Plan ten obejmujący koncepcję rozbudowy PMW po zakończeniu działań wojennych był ukonkretnieniem specjalnego opracowania wykonanego przez specjalistów KMW, a przesłanego 30 grudnia 1943 r. szefowi Sztabu Naczelnego Wodza. Ponadto zawarto w nim wszystkie problemy dotyczące sił morskich, które wynikały z rozkazu Naczelnego Wodza z 12 lutego 1944 r. Zgodnie z nim PMW miała wraz z przydzielonym do jej dyspozycji oddziałami wojsk lądowych objąć całkowicie wybrzeże i zorganizować jego obronę. Powyższy dokument składa się z dwóch zasadniczych części. W pierwszej zostały przedstawione dwie fazy rozbudowy Marynarki Wojennej w czterech latach po zakończeniu wojny. Część obejmująca zadania na pierwszy rok organizacji Marynarki nosiła nazwę Plan M. Obejmowała ponadto stan polskich sił morskich z grudnia 1944 r. Natomiast proponowany stan rozbudowy sił morskich w Polsce w czwartym roku ich rozbudowy zamieszczono w dokumencie zatytułowanym Plan M+3 zawarto przyszłościowe dążenie PMW, obejmujące pierwsze 15-lecie od roku zakończenia drugiej wojny światowej, a więc lata 1945 1960. 28 kwietnia 1945 r. zatwierdzony Plan rozwoju Marynarki Wojennej wraz z załącznikami został przesłany do ministra ON, gen. dyw. Mariana Kukiela, szefa Sztabu Naczelnego Wodza gen. dyw. Stanisława Kopańskiego oraz do dowódcy Sił Powietrznych, gen. bryg. Stanisława 1783

Ujejskiego jako część ogólnego planu rozwoju sił zbrojnych. Dokument był jedną z trzech zasadniczych części przygotowywanego w tym czasie w Sztabie Naczelnego Wodza Ogólnego planu rozwoju Wojska Polskiego w pierwszym 15-leciu po zakończeniu działań wojennych. Fot. 4. Pismo dotyczące wprowadzenia kolejnych faz Planu Rozbudowy MW. Kierownictwo MW doceniając znaczenie floty jako istotnego elementu polskiej polityki zagranicznej, nie szczędziło zabiegów w celu zapewnienia warunków jej dalszego rozwoju. Straty były uzupełniane natychmiast, a stan posiadania powiększał się systematycznie. Łącznie przez sześć lat wojny w skład PMW weszły 74 okręty i jednostki pomocnicze, w tym dwa krążowniki, stawiacz min, jedenaście niszczycieli i osiem okrętów podwodnych o łącznym tonażu ponad 50 000 t. Partnerska współpraca Marynarki z aliantami i udział polskich okrętów we wszystkich decydujących o losach drugiej wojny światowej operacjach morskich stanowiły ważny argument w rozmowach politycznych na forum międzynarodowym. Działalność bojowa i sprawność polskich okrętów wywarła także ogromny wpływ na ukształtowanie opinii publicznej Wielkiej Brytanii w stosunku do sprawy polskiej. Bez przesady można powiedzieć, że w dużej mierze dzięki działaniom bojowym m. in. polskich marynarzy Brytyjczycy zmienili swój stosunek do Polski i Polaków. Wyrazem uznania dla miejsca, jakie zajmowała PMW w sojuszu polsko-brytyjskim i partnerskim jej traktowaniu przez Brytyjczyków była wizyta 15 lutego 1940 r. na pokładzie ORP Gdynia I Lorda Admiralicji Winstona Churchilla. Podczas wizyty Churchill wygłosił przemówienie, w którym wyraził zadowolenie z faktu goszczenia polskich marynarzy w Wielkiej Brytanii oraz pełnia służby u boku Royal Navy. Jednocześnie przyrzekł daleko idącą pomoc w dalszej rozbudowie polskiej floty wojennej. 2. PLAN POWOJENNEGO ROZWOJU MARYNARKI WOJENNEJ Pomimo wielu niewiadomych opracowano kolejny plan rozwoju PMW autorstwa wiceadm. J. Świrskiego. Zdecydowano się na stworzenie takiego dokumentu w oparciu o polskie doświadczenia, przewidywane możliwości państwa, znajomość organizacji i sposobów działania flot alianckich oraz jedyne pewne, jak się wydawało, założenie polityczno-strategiczne mówiące o odbudowie państwa polskiego ze znacznie szerszym dostępem do morza aniżeli w roku 1939. 1784

Morska granica, zgodnie z koncepcjami polskiego rządu sięgać miała od Kłajpedy na wschodzie aż po Świnoujście na zachodzie. Tak szeroki dostęp do morza, w ocenie wiceadm. Świrskiego miał być szansą na zajęcie przez Polskę po zakończeniu działań wojennych, znaczącego miejsca wśród państw regionu Morza Bałtyckiego [1]. Fot. 5. Szkic polskiego wybrzeża morskiego po zakończeniu działań wojennych. Poważnym atutem Polski na drodze do tego celu miał być sojusz z Wielką Brytanią, która jak sądził admirał, lub jak oceniano będzie we własnym politycznym interesie wspierać swego najwierniejszego sojusznika w Europie środkowo-wschodniej. Ważnym aspektem w tym względzie miała być bliska i sprawdzona w toku trwającej wojny bojowa współpraca PMW z Royal Navy. Niemniej ważnym czynnikiem decydującym o roli powojennej Polski na Bałtyku miało być wyeliminowanie z rywalizacji w tym akwenie, dominującej do 1939 r., niemieckiej Krigsmarine. Pokonana niemiecka flota, poddana ścisłej kontroli wojskom okupacyjnym w ocenie szefa KMW na dłuższy czas pozbawione zostały możliwości odbudowy swojej pozycji poprzedniej pozycji na morzu szczególnie w basenie Morza Bałtyckiego. W nawiązaniu do decyzji koalicji oraz w myśl środowisk polskich marynarzy niemiecka Marynarka Wojenna mogła wykonywać jedynie zadania związane z gospodarką cywilną, względnie zapewnić bezpieczną żeglugę na swych wodach terytorialnych. Jednak w opinii szef KMW pomimo daleko idących ograniczeń Niemcy dysponujące ogromnym potencjałem ludzkim, gospodarczym i naukowym w sprzyjających ich aspiracjom narodowym warunkach geopolitycznych będą mogły stosunkowo szybko odbudować swoją potęgę morską. Pamiętając o historycznych doświadczeniach, Polska zdaniem admirała Świrskiego powinna możliwie w jak najkrótszym czasie po jej zakończeniu podjąć maksymalny wysiłek na rzecz zabezpieczenia swoich interesów na Bałtyku. Był to podstawowy warunek zapewnienia jej znaczącej pozycji w układzie międzynarodowym. Również, w opinii admirała wymagało to przede wszystkim konieczności rychłego dorównania przez Polskę do poziomu najpotężniejszych flot basenu Morza Bałtyckiego, jakimi po zakończeniu działań wojennych dysponowały Szwecja i ZSRR. Szwecja, wiodąca prym w północno-wschodniej części Morza Bałtyckiego postrzegana jako sojusznik w 1943 r. posiadała około 200 okrętów (m.in.: 7 pancerników obrony wybrzeża, 2 krążowniki, 17 niszczycieli, 30 okrętów podwodnych, 42 trałowce). ZSRR po zerwaniu stosunków dyplomatycznych nie był zaliczany do grona potencjalnych sojuszników, według oceny specjalistów z KMW w 1941 r. Flota Bałtycka dysponowała ponad 250 okrętami (w tym 2 okręty liniowe, 9 ciężkich krążowników, 40 niszczycieli), również po zakończonej wojnie należało się liczyć ze znacznym 1785

wzrostem i przyspieszeniem rozwoju floty rosyjskiej pełniącej rolę narzędzia w realizacji własnych celów imperialnych. Fot. 6. Struktura Polskiej Marynarki Wojennej, stan na lipiec 1945 r. Polska, aby w pełni wykorzystać swoją historyczną szansę i zabezpieczyć się przed ewentualnymi zagrożeniami, jak podkreślano w planie powojennego rozwoju Marynarki Wojennej, powinna niezwłocznie podjąć zorganizowane działania na rzecz zabezpieczenia swoich własnych interesów w basenie Morza Bałtyckiego. Zgodnie z przyjętymi założeniami oznaczało to wzmożony wysiłek Polski na rzecz osiągnięcia przez PMW w ciągu najbliższych 15 lat pod względem ilości i jakości poziomu, który będzie zezwalał na skuteczną realizację zadań w zakresie obrony wybrzeża morskiego przed atakiem od strony morza, lądu i powietrza. Pozwoli to na zabezpieczenie polskich linii komunikacyjnych na Bałtyku oraz niszczenia morskich linii komunikacyjnych nieprzyjaciela, jego baz i portów zarówno w samym akwenie Basenie Morza Bałtyckiego jak i daleko poza nim jeżeli będzie wymagała tego racja stanu. W celu skutecznego realizowania tak określonych zadań dowódca Marynarki Wojennej pełniący zarazem funkcję dowódcy Obszaru Nadmorskiego, powinien dysponować nie tylko odpowiednio silną flotą, ale również silnym lotnictwem morskim oraz dobrze zorganizowanym i wyposażonymi stosownie do określonych działań pododdziałami lądowej obrony wybrzeża. Pod pojęciem silnej i dobrze uzbrojonej floty autor planu rozumiał utrzymanie stanów osobowych na poziomie 26 600 ludzi (1600 oficerów oraz 25 000 podoficerów i marynarzy) oraz 300 okrętów o łącznej wyporności 325 000 t. Trzon floty miały w większości stanowić siły uderzeniowe: 3 okręty liniowe, 6 krążowników, 6 lotniskowców, 36 niszczycieli, 24 okręty podwodne, 200 ścigaczy, 12 fregat i korwet, 2 stawiacze min i 36 trałowców [5]. Pozostałe okręty floty o wyporności 18 400 t miały być jednostkami szkolnymi i pomocniczymi. O tym, że planowana wielkość marynarki wojennej nie była jedynie wymysłem wyobraźni planistów świadczyły rozmiary szwedzkiej floty, a więc marynarki kraju pod wieloma względami porównywalnego do Polski, ale także przedwojenny tonaż polskiej floty, który sięgał pułapu 20 000 t. KMW złożyło zamówienie na budowę dwóch okrętów podwodnych w stoczni francuskiej, dwóch niszczycieli w stoczni gdańskiej i dziesięciu ścigaczy w stoczni brytyjskiej. 1786

Kolejne zamówienie, niestety anulowane przez wybuch wojny, miało zaowocować budową krążownika o wyporności 8000 t. Przewidywano również pożyczkę popieraną przez milionową rzeszę członków Ligi Morskiej i Kolonialnej, na sfinansowanie budowy dalszych okrętów o wyporność, co najmniej 10 000 t. W efekcie, gdyby nie działania wojenne w latach 1943 1944 tonaż polskiej floty wojennej mógłby ukształtować się na poziomie ok. 50 000 t. Fot. 7. Ogólne zestawienie stanów osobowych do Planu M. Uwzględniając zatem znacznie korzystniejsze, jak sądzono, międzynarodowe uwarunkowania powojennej Polski, utworzenie floty posiadającej jednostki bojowe o łącznym tonażu 325 000 t nie było to jedynie założenie czysto planistyczno-teoretyczne, Był to plan częściowo możliwy do zrealizowania [7]. Podobnie jak flota wojenna znaczne, a wręcz imponujące rozmiary, w piętnaście lat po zakończeniu działań wojennych, osiągnąć miały siły lotnictwa morskiego i lądowe oddziały obrony wybrzeża. W 26 dywizjonach lotnictwa morskiego dyslokowanych wzdłuż całego wybrzeża służyć miało 11 574 marynarzy w tym 890 oficerów. Lotnictwo morskie miało dysponować ogólną liczbą 549 statków powietrznych, z tej liczby 333 samoloty na lotniskach rozlokowanych w pasie obrony wybrzeża, a kolejnych 216 to siły uderzeniowe lotniskowców. Na lądzie miało bazować 7 dywizjonów myśliwskich (168 samolotów), 6 dywizjonów dalekiego rozpoznania (69 samolotów) i 4 dywizjony torpedowe dalekiego zasięgu (96 samolotów). Miejsce bazowania samolotów rozmieszczonych na lądzie rozlokowano w rejonie: Szczecina, Kołobrzegu, Gdyni i Gdańska, Królewca oraz jedno wodowisko na Jeziorze Łebskim. Na pokładach lotniskowców miało być stacjonować: 6 dywizjonów myśliwskich (144 samoloty) i 3 dywizjony torpedowe (72 samoloty). Taki zorganizowane i wyposażone lotnictwo morskie stanowiło swoistą siłę uderzeniową marynarki wojennej. Oznaczało to, iż samoloty miały zapewnić okrętom nie tylko dalekie rozpoznanie sił przeciwnika, ale także panowanie w powietrzu wszędzie tam, gdzie przyjdzie operować własnym okrętom. 1787

Znaczne siły przewidywano w składzie lądowych oddziałów obrony wybrzeża. Całość sił składających się z oddziałów obrony wybrzeża od strony morza, jednostek obrony przeciwlotniczej i sił zapewniających obronę wybrzeża od strony lądu liczyć miała 151 300 żołnierzy w tym 450 oficerów. W jej skład wchodziły rozlokowane wzdłuż morskiego wybrzeża baterie i dywizjony artylerii nadbrzeżnej, wyrzutni torpedowych i artylerii przeciwdesantowej (m. in. 280 dział ciężkich i 80 dział lekkich). Obrona przeciwlotnicza wybrzeża składała się z 37 000 żołnierzy, w tym 1000 oficerów. Podstawowym uzbrojeniem pododdziałów przeciwlotniczych miało być 240 dział ciężkich, 584 lekkich i 620 rakietnic [8]. Zajmujące również bardzo ważne miejsce w systemie organizacji obrony wybrzeża siły przewidziane do zwalczania przeciwnika atakującego od strony lądu miały składać się ze specjalnych batalionów i brygad morskich. Charakteryzujące się dużą mobilnością i uniwersalnością oddziały miały również pełnić rolę odwodów dowódcy Marynarki Wojennej na wypadek zagrożenia także na innych kierunkach. Zakładano, że w skład oddziałów obrony wybrzeża wejdzie 96 700 żołnierzy, w tym 3700 oficerów. Podstawowym uzbrojeniem pododdziałów będzie 96 dział ciężkich i 360 dział lekkich tworzących wzdłuż wybrzeża ciąg stałych i półstałych umocnień (stanowiska bojowe, schrony dowództw i sztabów, schrony amunicyjne, pogotowia, węzły łączności). W systemie obrony wybrzeża rozciągającym się pomiędzy nową powojenną już granicą polsko-niemiecka oraz granicą polsko-litewską kluczową rolę miał odegrać obok systemu umocnień stałych i lotnisk - trzy bazy morskie: Szczecin Świnoujście, Gdynia Hel (jako baza główna) i Królewiec - Piława. W przypadku gdyby baza Szczecin Świnoujście, na skutek decyzji konferencji pokojowej, znalazła się poza granicami Polski, wówczas ze względu na konieczność zapewnienia bezpieczeństwa bazy głównej od strony Niemiec, baza pomocnicza powinna powstać w odległości 150 200 km na zachód od Gdyni, np. w Kołobrzegu. Fot. 8. Ogólne zestawienie stanów osobowych do Planu M+3. Bezpośrednią obronę baz morskich, a w szczególności od strony morza, zapewnić miały istniejące już twierdze morskie: Świnoujście, Gdynia i Piława. Pod nazwą twierdza morska rozumiano system stałych umocnień o charakterze twierdzy pierścieniowej. Głównym zadaniem takiej twierdzy miało 1788

być zapewnienie bezpieczeństwa okrętom oraz urządzeniom portowym poprzez zwalczanie ogniem artyleryjskim nieprzyjacielskiej floty i lotnictwa. Budowa oraz usytuowanie twierdzy również uniemożliwiała jej obronę od strony lądu. Twierdze morskie wraz z morskimi rejonami umocnionymi tworzyć miały tzw. morskie obszary warowne (MOW). W planie powojennego rozwoju Marynarki Wojennej przewidywano utworzenie czterech takich obszarów: MOW Szczecin Świnoujście, MOW Gdynia Hel, MOW Królewiec Piława, MOW Zalewu Kurońskiego, względnie MOW Kłajpedy. W przypadku jeszcze korzystniejszych dla Polski rozstrzygnięć międzynarodowej konferencji pokojowej w opinii specjalistów KMW morskie obszary warowne mogłyby powstać na Rugi i na Bornholmie. Ważnymi elementami składowymi w planowanej strukturze floty miały być także oddziały szkolne, stocznie, wszelkiego rodzaju składy (arsenały). Zakładano, że stan osobowy oddziałów szkolnych już w trzecim roku funkcjonowania miał liczyć 3455 marynarzy w tym 55 oficerów. W stoczniach i arsenałach służyć miało 32 892 marynarzy, w tym 1770 oficerów. Ogólna zatem liczba personelu niezbędnego do funkcjonowania Marynarki Wojennej po piętnastu latach powojennego rozwoju, wliczając w to dowództwo, całość floty wraz z lotnictwem, jednostkami lądowymi oraz niezbędną infrastrukturą do zabezpieczenia zarówno wojennego jak i pokojowego funkcjonowania wynosiłaby 184 802 żołnierzy i marynarzy, wliczając w to 8119 oficerów [7]. Z uwagi na ogrom zadań wynikających z planu rozbudowy Marynarki Wojennej ich realizację rozłożono w czasie na trzy pięcioletnie okresy. W pierwszym okresie, zwanym okresem przejściowym, przewidywano podjęcie kilku niezbędnych kroków: a) utworzenie władz centralnych, szczególnie dowództw i sztabów; b) przejęcie jednostek pływających, statków powietrznych, obiektów militarnych na wybrzeżu oraz uzyskanych od sprzymierzonych po zakończonych działaniach wojennych; c) zorganizowanie zaciągu personelu; d) utworzenie ośrodków szkoleniowych; e) uruchomienie na bazie posiadanych zasobów osobowych i sprzętu brytyjskiego pierwszych kluczowych pododdziałów celem zawiązania planowanych struktur; f) rozpoczęcie budowy nowych jednostek oraz remontu i modernizacji już posiadanych. Określone zadania pierwszego okresu, z uwagi na ich priorytetową rolę dla kolejnych dwóch okresów, dodatkowo sprecyzowano w szczegółowym Planie rozbudowy Marynarki Wojennej zatwierdzonym przez szefa KMW 5 grudnia 1944 r.. Dokument ten obejmował pierwsze dwie fazy rozbudowy PMW po zakończeniu działań wojennych, a mianowicie: Plan M, obejmujący zadania przewidziane na pierwszy rok po zakończeniu działań wojennych; Plan M+3, obejmujący zadania przewidziane na czwarty rok po wojnie. W Planie M jako niezbędne uznano uruchomienie władzy centralnej, floty, lotnictwa morskiego, obrony wybrzeża, szkół, arsenałów i stoczni. Oznaczało to konieczność zatrudnienia już w pierwszym roku po wojnie 1111 oficerów, 21 246 podoficerów i marynarzy oraz 450 cywilnych urzędników i 3600 pracowników. Według ustaleń Kierownictwa MW najważniejszy problem związany z tym etapem obsadę etatów oficerskich w tworzonych instytucjach i zakładach należało rozwiązać w oparciu o około 470 morskich oficerów, którzy powrócą do kraju z Wielkiej Brytanii i niemieckiej niewoli. Pozostałe ponad 620 etatów zamierzono powierzyć oficerom wcielanym z innych rodzajów sił zbrojnych. Łączne wydatki w tym okresie obliczone zostały na łączną sumę 163 770 850 zł [9]. Skład Marynarki Wojennej w Planie M nie przewidywał bezpośrednio po zakończeniu działań wojennych istotnych zmian w stosunku do stanu posiadania z 1944 r. (1 krążownik, 6 niszczycieli, 6 okrętów podwodnych i 6 ścigaczy razem 19 okrętów o tonażu 21 462 gdzie służyło 2374 marynarzy. Ogólny tonaż floty miał jedynie wzrosnąć o 10 % na skutek przejęcia przekazanych przez aliantów małych jednostek pomocniczych (trałowce, holowniki) [9]. Następne trzy lata, zgodnie z Planem M+3, zakładały zwiększenie stanu posiadania o 100% w porównaniu z pierwszym rokiem po zakończeniu działań wojennych. W składzie floty miały się znaleźć: 2 krążowniki, 1 lotniskowiec, 10 niszczycieli, 12 okrętów podwodnych i 12 ścigaczy. 1789

Fot. 9. Schemat Organizacyjny Marynarki Wojennej do Planu M+3. Fot. 10. Porównanie tonażu okrętów Marynarki Wojennej w kolejnych latach rozwoju. W tym samym czasie lotnictwo morskie liczące 9241 oficerów, 1005 podoficerów i 1060 marynarzy będzie już miało funkcjonujące na rzecz rozbudowy jednostek liniowych następujące struktury organizacyjne: Dowództwo Lotnictwa Morskiego; oficerski obóz szkolny; podoficerski obóz szkolny; obóz szkolny specjalistów lotnictwa morskiego; kadrę personelu lotnictwa morskiego; warsztaty naprawcze; dwa dywizjony liniowe (jeden samolotów myśliwskich zaokrętowanych i jeden wodnosamolotów dalekiego zasięgu). Łącznie z oddziałami obrony wybrzeża, oddziałami szkolnymi oraz arsenałami i stoczniami personel MW miał osiągnąć stan 32 892 marynarzy i żołnierzy oraz 5500 pracowników cywilnych [9]. 1790

Tak znaczny wzrost sił PMW, przewidywany w Planie M+3, planowano osiągnąć w dużej mierze za sprawą przejęcia okrętów i samolotów otrzymanych z podziału flot państw Osi oraz jednostek przekazanych Polsce przez aliantów w ramach reparacji. Podstawę do optymistycznych prognoz, obok spodziewanych decyzji konferencji pokojowej, stanowiły założenia przygotowanego przez rząd polski układu z Wielką Brytanią, w którym strona polska zobowiązywała się do utrzymania i rozwijania Gdyni jako bazy wojenno morskiej, zapewnienia odpowiednio wyszkolonego personelu floty oraz zabezpieczenia warunków współdziałania floty wojennej u boku Royal Navy. W zamian Wielka Brytania zobowiązałaby się dostarczyć stronie polskiej odpowiedniej klasy okręty oraz samoloty mające tworzyć struktury lotnictwa morskiego i co najważniejsze, środków na ich utrzymanie. WNIOSKI Mając na uwadze wysokie koszty utrzymania związane z budową polskiej floty wojennej i baz morskich jej rozwój w latach 1920-1939 postępował bardzo powoli aniżeli zakładali dowódcy tego związku taktycznego. Tym bardziej położenie kraju w środkowo-wschodniej części Europy z niewielką morską granicą sprawiły, że w pierwszych dniach wojny działania obronne miały w zdecydowanej mierze charakter lądowy. Powodowało to, iż organizowana od 1918 r. Marynarka Wojenna rozwijała się bardziej ze względów prestiżowych aniżeli z potrzeb operacyjnych. Z pewnością realizacja planów nawet w minimalnym stopniu zapewniłaby PMW w trudnych, powojennych realiach możliwość zaznaczenia swojej obecności w basenie Morza Bałtyckiego szczególnie, że sytuacja międzynarodowa uległa diametralnej zmianie po zakończeniu działań wojennych. Przystępując w 1945 r. do organizacji systemu obrony państwa naczelne władze wojskowe uznały, iż obrona wybrzeża morskiego, będącego otwartą granicą kraju, będzie należeć do najistotniejszych zadań polskich sił zbrojnych. Wiązało to się m. in. z potrzebą zapewnienia warunków dla funkcjonowania portów i stoczni oraz bezpieczeństwa komunikacji morskiej, co stanowiło podstawowy element polityki morskiej, uważanej po 1945 r. za jeden z głównych filarów rozwoju gospodarczego państwa [10, s. 223]. Czas pokazał, jak bardzo założenia Planu Rozwoju Marynarki Wojennej opracowane w dużej mierze przez specjalistów KMW okazały się niewykonalne. Losy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie w tym również Marynarki Wojennej zostały przypieczętowane polityką zagraniczną wielkich mocarstw. Tym samym ambitne i skonkretyzowane plany rozwoju floty wojennej autorstwa wiceadm. J. Świrskiego zamiast do realizacji trafiły na półki Londyńskiego archiwum. Brak środków finansowych na zabezpieczenie działalności statutowej instytucji powoduje wysokie koszty udostępniania zbiorów jak i utrzymania samego budynku. Brak digitalizacji zasobów archiwalnych powoduje stopniowe ich niszczenie. Podobna sytuacja dotyczy zbiorów muzealnych. W chwili obecnej trwają tam prace remontowe. Muzeum miało zostać ponownie otwarte dla zwiedzających w końcu I kwartału 2015 r. Streszczenie Artykuł został oparty na oryginalnym planie rozbudowy Marynarki Wojennej znajdującym się w aktach Instytutu Polskiego i Muzeum Sikorskiego w Londynie. Dokument opisuje plan technicznej modernizacji polskiej Marynarki Wojennej, tuż po zakończeniu II Wojny Światowej. Zakładano wówczas modernizację Marynarki Wojennej RP równolegle i we współpracy z siłami brytyjskiej Royal Navy. Polska Marynarka Wojenna miała zostać wyposażona między innymi w niszczyciele, okręty podwodne, krążowniki, pancerniki oraz liczne jednostki sił powietrznych marynarki wojennej i lądowe oddziały obrony wybrzeża. The development and modernization plan of the Polish Navy in the years 1945 1950 Abstract Article is based on the original plan located in the files of the Polish Institute and Sikorski Museum in London. Document described technical modernization of the Polish Navy, just after Second World War was over. Moreover, modernization of the Polish Navy was to be implemented alongside of the British Royal Navy included such vessels as aircraft, battleship, cruisers and naval air force, as well. 1791

BIBLIOGRAFIA 1. AIPiMS Londyn, sygn. MAR. A. V, t. 50, L. dz. 1259/GNW/TJn./44. 2. AIPiMS, sygn. MAR. A. V, t. 1, Działalność KMW w Wielkiej Brytanii, Memoriał w sprawie współpracy Polskiej Marynarki Wojennej z Marynarką Brytyjską, 1944. 3. AIPiMS, sygn. MAR. A. V, t. 1, L. dz. 190/KMW/TJn./44. 4. AIPiMS, sygn. MAR. A. V, t. 50, Rozdzielnik do pisma KMW,L. dz. 733/PL.1/TJn/45. 5. AIPiMS, sygn. MAR. A. V, t. 50, Rozwój Marynarki Wojennej, Załącznik do L. dz. 1599/Pl. Tjn. 43. 6. AIPiMS sygn. MAR. A. V, t. 50, Rozwój Marynarki Wojennej po Wojnie, Załącznik do L. dz. 1599/Pl.Tjn. 43. 7. AIPiMS, sygn. MAR. A. V, t. 50, Plan M Załącznik nr 1. 8. AIPiMS, sygn. MAR. A. V, t. 50, Plan M Załącznik nr 3, Obrona Wybrzeża Morskiego. 9. AIPiMS, sygn. MAR. A. V, t. 50, Plan M+3. 10. Nawrot D., Polska Marynarka Wojenna po II wojnie światowej w koncepcjach admirała Jerzego Świrskiego, Zeszyty Naukowe Akademii MW, Gdynia, 2011, nr 185. 11. Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej, tom II, część I, Kampanie na obczyźnie, wrzesień 1939 czerwiec 1940, Londyn 1959. 12. Zalewski B., Polska morska myśl wojskowa 1918 1989, Toruń 2001. 1792