DOKUMENTACJA DO UTWORZENIA

DOKUMENTACJA DO UTWORZENIA UŻYTKU EKOLOGICZNEGO GÓRA FILIPA Opracował dr inż. Stanisław Kucharzyk Ustrzyki Dolne 2011

1. Podstawa opracowania: Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16. IV. 2004 r., Dz. U. 92, poz. 880, z późniejszymi zmianami. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 maja 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 maja 2005 r. w sprawie typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt, wymagających ochrony w formie wyznaczenia obszarów Natura 2000. Rozporządzeniem Nr 73/05 Wojewody Podkarpackiego z dnia 31 października 2005 r. w sprawie Parku Krajobrazowego Pogórza Przemyskiego (Dz. Urz. Woj. Podkarp. Nr 137 poz. 2089); Program Ochrony Środowiska na lata 2008-2019 (aktualizacja nr 1 - projekt). Fredropol. Wójt Gminy Fredropol 2008: Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (Dz. U. Nr 229, poz. 2313) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 27 października 2008 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (Dz. U. Nr 198 poz. 1226) Decyzja Komisji z dnia 22 grudnia 2009 r. w sprawie przyjęcia na mocy dyrektywy Rady 92/43/EWG trzeciego zaktualizowanego wykazu terenów mających znaczenie dla Wspólnoty, składających się na kontynentalny region biogeograficzny (notyfikowana jako dokument nr C(2009) 10422) (2010/44/UE) (Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej L 30/120, 2.2.2010) Nazwy gatunków w tabeli podano wg Mirka i in. (2002), zaś ich przynależność syntaksonomiczną według Matuszkiewicza (2002). 2. Wstęp Środkowa część doliny Wiaru w okolicach Makowej wspominana jest w publikacjach naukowych i popularnych jako obszar występowania bogatych gatunkowo muraw kserotermicznych określanych zwyczajowo jako kwietne stepy łąkowe (ZPKP 2008, Witkowska- Wawer 1993/1994). Zbiorowiska te są siedliskiem licznych kserotermofilnych gatunków flory i fauny o charakterze pontyjskim lub subpontyjskim (Zemanek 1991a, Pawłowski i in. 1993, Witkowska-Wawer 1993/1994). Podczas prac inwentaryzacyjnych i monitoringowych prowadzonych w latach 2006-2010 w środkowej części doliny Wiaru stwierdzono kilkadziesiąt płatów muraw kserotermicznych o zróżnicowanej powierzchni (od kilku arów do kilku hektarów) i różnym stopniu zachowania (IOP PAN 2006-2008, Kucharzyk i Szary 2009, Kucharzyk 2010). Wśród badanych płatów do najcenniejszych zaliczono murawę kserotermiczną odnalezioną w Makowej, w paśmie wzgórz położonych pomiędzy potokami Turnica i Sopotnik (ryc. 1). Walor murawy podnosi najliczniejsze w polskich Karpatach stanowisko zawilca wielkokwiatowego i bogata flora kserotermiczna. Murawy występują tu na lokalnym garbie (wys. 339 m n.p.m.), zwanym przez miejscową ludność Górą Filipa, 400 metrów na południowy-zachód od ujścia potoku Sopotnik do Wiaru (Kucharzyk 2010). 3. Cel uznania Góry Filipa za użytek ekologiczny Wartość przyrodniczą doliny Wiaru i terenów przyległych potwierdza objęcie różnymi formami ochrony. W celu ochrony walorów przyrodniczych i krajobrazowych regionu w 1991 roku, utworzono Park Krajobrazowy Pogórza Przemyskiego. W 2004 roku Park Krajobrazowy Pogórza Przemyskiego został zakwalifikowany jako Obszar Specjalnej Ochrony Natura 2000 Pogórze Przemyskie (PLB180001). W 2009 roku obszar ten został również uznany decyzją Komisji Europejskiej za teren mający znaczenie dla Wspólnoty 2

(planowany obszar specjalnej ochrony siedlisk) Ostoja Przemyska - PLH180012). Za jeden z głównych walorów Ostoi Przemyskiej wskazano właśnie siedlisko muraw kserotermicznych o kodzie 6210 (IOP PAN 2006). W wielu opracowaniach wskazano na konieczność ochrony dobrze zachowanych płatów muraw na południowych stokach doliny Wiaru pomiędzy Rybotyczami i Makową (Michalik 1993, Witkowska-Wawer 1993/1994, Janicki 2005, Kucharzyk 2010). Chociaż całkowity obszar, jaki zajmują fitocenozy muraw kserotermicznych, jest stosunkowo niewielki, jednak ich obecność ma bardzo istotne znaczenie dla zachowania pełnej gamy siedlisk i utrzymania różnorodności gatunkowej. Głównym zagrożeniem dla istniejących muraw jest obecnie proces postępującej sukcesji wtórnej. Zaniechanie użytkowania w wyniku wojennych i powojennych wysiedleń, na znacznych obszarach Pogórza Przemyskiego doprowadziło do rozwoju przedplonowych zbiorowisk leśnych (Janicki 1998). We wsi Makowa w 1868 roku było 587 mieszkańców i 25,7% gruntów nieleśnych (Anonim 1868), w 1900 roku 971 osób, w 1938 roku 1370 mieszkańców, zaś w 1995 roku 318 mieszkańców i 16,4% gruntów nieleśnych (Gemeindelexikon 1907, Janicki 1998). Spadek liczby mieszkańców wiąże się w tym przypadku w z dwoma wysiedleniami: niemieckich kolonistów józefińskich w 1939 roku oraz ludności ukraińskiej w latach 1946 i 1947. W 2007 roku Makowa liczyła 316 mieszkańców (Program Ochrony Środowiska 2008). Murawy ciepłolubne w dolinie Wiaru były w przeszłości ekstensywnie użytkowane, głównie poprzez wypasanie. Obszar Góry Filipa przed drugą wojna światową należał do kolonistów niemieckich i był przez nich użytkowany w części jako pastwisko, w części zaś jako rola. Po wojnie grunty poniemieckie upaństwowiono, a następnie skomunalizowano, teren zaś był użytkowany jako pastwisko. W latach 90-tych po ograniczeniu hodowli bydła w regionie wypasu zaniechano. Analiza zmian gospodarki hodowlanej, nie daje dobrych perspektyw na szersze wprowadzenie tej formy użytkowania i ochrony podobnych ekosystemów. W 1900 roku w samej wsi Makowa hodowano 94 konie i 336 krów (Gemeindelexikon 1907). W 1996 w całej gminie Fredropol hodowano jeszcze 3049 sztuk bydła, 492 koni i 451 owiec. W 2002 roku liczba ta spadła ponad połowę do 1366 sztuk bydła, 258 koni, 32 owce i 95 kóz (Bank Danych Lokalnych 2010). Obecnie murawa utrzymuje się głównie dlatego, że w okresie przedwiośnia teren jest nieregularnie wypalany, co ogranicza zarastanie przez tarninę, głogi i dziką różę. Znaczna część działki nr 360/1 (użytek Lz, pow. do zalesienia 12,73 ha), na której jest położona murawa przeznaczona jest do zalesienia zgodnie z uproszczonym planem urządzania lasu i inwentaryzacji gruntów nieleśnych przewidzianych do zalesienia stanowiących własność Gminy Fredropol ze wskazaniem granic (Program Ochrony Środowiska 2008). W celu ochrony cennej murawy na Górze Filipa wskazane jest objęcie tego terenu ochroną czynną w formie użytku ekologicznego. Program ochrony powinien uwzględniać dotychczasowe formy kształtowania w tym: ekstensywny wypas, sporadyczne kontrolowane wypalanie w okresie przedwiośnia oraz późne koszenie. 4. Położenie projektowanego użytku ekologicznego Pod względem administracyjnym projektowany użytek ekologiczny położony jest w województwie podkarpackim, w powiecie przemyskim, na terenie gminy Fredropol, w obrębie ewidencyjnym Makowa, na działce geodezyjnej nr 360/1 należącej do Gminy Fredropol (sołectwo Makowa). Ponieważ planowanym użytkiem planuje się objąć 5,51 Ha z działki liczącej 28,71 ha należałoby zlecić wykonanie rewizji prac klasyfikacyjnych, prowadzącej do wydzielenia stosownego użytku lub wydzielenie odrębnej działki ewidencyjnej (ryc. 2). 3

Obszar Góry Filipa objęty jest ochroną prawną jako część następujących obszarów chronionych: Parku Krajobrazowy Pogórza Przemyskiego - utworzonego rozporządzeniem nr 11 Wojewody Przemyskiego z dnia 16 grudnia 1991 r zaktualizowany rozporządzeniem Nr 73/05 Wojewody Podkarpackiego z dnia 31 października 2005 r. w sprawie Parku Krajobrazowego Pogórza Przemyskiego (Dz. Urz. Woj. Podkarp. Nr 137 poz. 2089); Obszaru specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 Pogórze Przemyskie (kod obszaru PLB180001) - utworzonego Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. zaktualizowany rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 27 października 2008 r. (Dz. U. Nr 198 poz. 1226) Obszaru mającego znaczenie dla wspólnoty (Obszar specjalnej ochrony siedlisk) Ostoja Przemyska (PLH180012) przyjętego Decyzją Komisji z dnia 22 grudnia 2009 r. w sprawie przyjęcia na mocy dyrektywy Rady 92/43/EWG trzeciego zaktualizowanego wykazu terenów mających znaczenie dla Wspólnoty, składających się na kontynentalny region biogeograficzny (notyfikowana jako dokument nr C(2009) 10422) (2010/44/UE) (Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej L 30/120, 2.2.2010) Pod względem geobotanicznym środkowa część doliny Wiaru była pierwotnie w całości zaliczana do podokręgu Pogórza Przemyskiego, okręgu Karpat Lesistych w dziale Karpat Wschodnich (Pawłowski 1977). W nowszych badaniach fitogeograficznych pasmo Suchego Obycza włączono do Podokręgu Bieszczadów Niskich, zaś pozostałą część Pogórza Przemyskiego zaliczono do Działu Karpat Zachodnich (Zemanek 1991b). Według tej propozycji Góra Filipa, położona w prawobrzeżnej części doliny Wiar należy do działu Karpat Zachodnich. Według ostatniej regionalizacji geobotanicznej Polski (Matuszkiewicz 2008), Góra Filipa wraz z całym środkowym odcinkiem Wiaru, została zaliczona na do Działu Wschodniokarpackiego, Krainy Karpat Wschodnich, Okręgu Pogórza Strzyżowsko-Dynowsko- Przemyskiego, podokręgu Birczańskiego Według najbardziej powszechnego podziału na jednostki fizjograficzne (Kondracki 2000) dolina Wiaru, aż do granicy z Ukrainą zaliczana jest do Pogórza Przemyskiego w Zewnętrznych Karpatach Zachodnich. Z kolei Starkel (1972) zalicza ten obszar do Płaskowyżu Rybotycz w obrębie Wyżyny Wańkowej przynależnej do Karpat Wschodnich. 5. Powierzchnia użytku Łączna powierzchnia projektowanego użytku ekologicznego wynosi 5,5101 ha. Większą cześć projektowanego użytku zajmują grunty, które na mapie użytków gruntowych funkcjonują jako pastwiska IV, V i VI klasy, faktycznie jednak od wielu lat w żaden sposób nie użytkowane. W części południowo-wschodniej znaczną powierzchnię pokrywa długi czas odłogowana rola klasy IVb, dziś trwale zadawniona. W części wschodniej powierzchnię określono jako grunty zadrzewione i zakrzewione IV klasy (Lz IV) (ryc. 3). Nominalna struktura użytkowania gruntów według rejestru przedstawia się następująco: Klasoużytek Powierzchnia w ha Grunty zadrzewione i zakrzewione IV klasy (LzIV) 1.6441 Pastwiska klasy IV (PsIV) 0.3755 Pastwiska klasy V (PsV) 1.6229 Pastwiska klasy VI (PsVI) 0.6829 Rola klasy IVb (RIVb) 1.1847 Razem 5.5101 4

6. Opis granic i gruntów przyległych Od strony południowej wzdłuż murawy przebiega droga gruntowa biegnąca od zabudowań w kierunku pól, zaś od strony południowo-zachodniej znajduje się dawny, częściowo zadrzewiony, cmentarz ewangelicki. Od strony zachodniej i północnej projektowany użytek graniczy z prywatnymi łąkami i pastwiskami mieszkańców wsi Makowa. Strona wschodnia przylega do zalesionej części działki 360/1, na której położony jest projektowany użytek (ryc. 2). 7. Geomorfologia, geologia i warunki glebowe Projektowany użytek ekologiczny zajmuje część grzbietową oraz strome północne zbocze pagórku zwanego przez miejscową ludność Górą Filipa. W część grzbietowej zaznaczają się dwa lokalne wierzchołki rozdzielone siodłem wyższy od strony południowowschodniej (wys. 339 m n.p.m.) i nieco niższy od strony zachodniej. Nadaje to wzniesieniu charakterystyczny wygląd (fot. 5 i 7). Na południowym zboczu zwracają uwagę charakterystyczne skarpy (fot. 6 i 63) powstałe częściowo jako wynik zróżnicowanego tempa wietrzenia warstwowych skał osadowych, a częściowo na skutek wielowiekowego użytkowania (terasy). Część skarp jest pokryta rumoszem margla (fot. 62), przy czym skupiska te mają najprawdopodobniej charakter antropogeniczny, związany ze zbieraniem kamieni podczas orki i gromadzeniem ich na miedzy. Strome, zbocze północne jest jednolicie nachylone w kierunku Wiaru, którego dolina jest wcięta w tym miejscu do 265 m n.p.m (fot. 8, 9 i 11). Od strony południowo-wschodniej Góra Filipa sąsiaduje z kolejnym, nieco wyższym pagórkiem (wys. 369 m n.p.m.), stanowiącym kolejne ogniwo łańcucha garbów ciągnących się półkoliście w kierunku południowym do góry Bryłowa (wys. 396 m n.p.m.) (ryc. 1). Mapa geologiczna Watychy (1964) sugeruje, że ten szereg pagórków zbudowany jest ze skał ławicy odpornych na wietrzenie margli bakulitowych, zwanych też marglami z Węgierki (ryc. 4). Są to margle siwe i jasnobrunatne, twarde, poprzecznie ostrokrawędzisto pękające, zbite, łupiące się nierówno w płytki przy uderzeniu (fot. 64) (Watycha 1964). Margle bakulitowe są elementem górnokredowych skał fliszowych płaszczowiny skolskiej (warstwy inoceramowe formacji ropianieckiej). Warstwy te tworzą głównie silnie wapniste, odporne na erozję piaskowce i łupki (tzw. flisz wapienny) (Kotlarczyk 1993, Leszczyński 2004). Margle z Węgierki nie tworzą w profilu pionowym warstw inoceramowych ściśle określonego poziomu, ale występują jako różnej długości listwy, soczewki i buły. Według Watychy (1964) margle te rozwinęły się najlepiej i najliczniej właśnie w południowej strefie tzw łuski. IV Szybenica-Kalwaria Pacławska zaliczanej do skiby przemyskiej. Tworzą one tutaj grube, kilkunastometrowe, nierówne ławice zaznaczające się w terenie jako wysokie kopki i strome progi na zboczach wzniesień np. w okolicy Makowej Rustykalnej (Watycha 1964). Skały te są w stropie spękane i zwietrzałe, przykryte warstwą gliny z domieszką rumoszu. Gleby w części południowej planowanego użytku są płytkie, z licznymi okruchami skał fliszowych na powierzchni. Na grzbiecie występuje cienka warstwa zwietrzeliny gliniastej, łatwo pęczniejącej w wodzie, mazistej, słabo wapnistej, przepełnionej grubszym rumoszem skalnym (Watycha 1964). Na zboczu północnym gleby są wyraźnie głębsze, wilgotniejsze i żyźniejsze. Na podstawie wstępnych obserwacji profili glebowych przy wcięciu drogi i polowych analiz kwasowości powierzchniowych warstw gleby pehametrem Helliga ocenić można, że występują tu gleby brunatne właściwe wyługowane i prawdopodobnie również pararędziny brunatne. 8. Warunki klimatyczne Makroklimat regionu kształtuje się pod dominującym wpływem oddziaływania mas powietrza kontynentalnego. Obszar leży w obszarze przejściowym gdzie stykają się wpływy klimatu górskiego i podgórskiego oraz klimatu zaciszy śródgórskich. Średnia roczna tempera- 5

tura waha się od +6 do +7,5 C, średnia temperatura powietrza w miesiącu styczniu wynosi od -4 do -4.5 C, zaś w lipcu od +17 do +18 C. Natomiast średnioroczne sumy opadów wahają się od 700-800 mm. Pokrywa śnieżna zalega średnio 75-85 dni. Okres wegetacyjny trwa 200-220 dni w roku. Wiatry są na ogół umiarkowane - głównie południowe, w lecie przeważają wiatry zachodnie. W wielu rejonach, w dolinach i górskich kotlinach można zaobserwować znaczne odchylenia klimatyczne (Janicki 2005, Program Ochrony Środowiska 2008). W naszej strefie klimatycznej dla rozwoju muraw kserotermicznych ma przede wszystkim znaczenie topoklimat, względnie mikroklimat. W przeciwieństwie do stepów murawy nie mają charakteru roślinności strefowej. Traktowane są jako ekstrazonalne skupiska zubożałej roślinności kserotermicznej, których istnienie uwarunkowane jest specyficznymi warunkami lokalno-klimatycznymi, nie zaś ogólnymi cechami makroklimatu. Występują w miejscach wybitnie ciepłych, suchych i nasłonecznionych. Zajmują niewielkie powierzchnie stoków o wystawie przeważnie południowej, na krawędziach dolin rzecznych, wyżynnych wzniesień i wychodni skalnych, a także na zboczach pochodzenia antropogenicznego. Tylko wyjątkowo, w sprzyjających warunkach mikroklimatycznych mogą rozwijać się na terenach płaskich lub na zboczach o wystawie północnej. Taki przypadek ma właśnie miejsce na Górze Filipa, gdzie znaczna cześć murawy porasta stromy północny stok. 9. Flora roślin naczyniowych Spis florystyczny planowanego użytku ekologicznego liczy obecnie 132 gatunki. Stanowi to około 14% flory Pogórza Przemyskiego. Wykaz gatunków z pewnością nie jest pełny gdyż w dotychczasowych badaniach skupiono się głównie na rozpoznaniu zbiorowisk o charakterze kserotermicznym, a użytek obejmuje także inne siedliska. 40 gatunków to rośliny charakterystyczne dla muraw kserotermicznych o różnym walorze wskaźnikowym. Z interesujących gatunków kserotermicznych nienotowanych dotychczas w grupie Suchego Obycza (Zemanek 1991a) wymienić należy: pępawę różyczkolistną, bodziszek czerwony, oman wierzbolistny, tymotkę Boehmera, głowienkę wielkokwiatową, koniczynę długokłosową. Na szczególną uwagę zasługuje liczne występowanie zawilca wielkokwiatowego, gatunku krytycznie zagrożonego w Karpatach Polskich (Nejfeld 2008). Dotychczas był on notowany w tej części Polski tylko z dwóch miejsc: w Pieninach (niepotwierdzone stanowisko z Facimiecha z XIX wieku) oraz w okolicach Żywca (populacja na Średnim Grojcu licząca 250 osobników w 2002 roku) (Nejfeld 2008). W pozostałej części kraju występuje w rozproszeniu na znacznej liczbie stanowisk, skupionych głównie na Wyżynie Lubelskiej, Wyżynie Małopolskiej oraz w dolinie dolnej Wisły (Zając A., Zając M. 2001). Liczna populacja zawilca, odnaleziona na Pogórzu Przemyskim, jest tym bardziej cenna, że najbliższe stanowiska podawane z Winnej Góry w Przemyślu i ze Wzgórz Łuczyckich prawdopodobnie należy uznać za wymarłe (Szczeblewska, Janecki 1999, Misiak 2006). Zawilec wielkokwiatowy występuje wyłącznie południowej części murawy na powierzchni około 0,15 ha (ryc. 3). W czerwcu 2008 zagęszczenie osobników owocujących wynosiło 700 sztuk (oszacowane na podstawie danych z transektu o powierzchni 200m 2 ). W maju 2009 roku populacja liczyła około 950 osobników kwitnących. Maksymalne stwierdzone zagęszczenie to 25 kwiatów na 1 m 2. Na terenie projektowanego użytku ekologicznego stwierdzono także liczne występowanie dwóch innych gatunków wymienionych w Czerwonej Księdze Karpat Polskich: pępawy różyczkolistnej Crepis praemorsa i prosienicznika plamistego Hypochoeris maculata (Mirek, Piękoś-Mirkowa 2008). Na Górze Filipa rośnie ponadto 17 gatunków objętych ochroną prawną: wymieniany już zawilec wielkokwiatowy, cebulica dwulistna, storczyca kulista Traunsteinera globosa (kilkadziesiąt osobników na północnym zboczu - nowe stanowisko w grupie górskiej Suchego Obycza), storczyk męski Orchis mascula (kilkadziesiąt osobników w zachodniej część), gółka długoostrogowa Gymnadenia conopsea (bardzo obficie na zboczu północnym, pojedynczo na 6

grzbiecie), lila złotogłów Lilium martagon (bardzo obfite stanowisko liczące kilkaset egzemplarzy w zachodniej część wzgórza, w większości w płacie ziołoroślowym poza murawą kserotermiczną), goryczka krzyżowa (obficie w części grzbietowej, pojedynczo na zboczu północnym), goździk kartuzek, orlik pospolity Aquilegia vulgaris, wilżyna bezbronna Ononis arvensis, zimowit jesienny Colchicum autumnale, kruszyna pospolita Frangula alnus, pierwiosnek lekarski Primula veris, listera jajowata Listera ovata, kopytnik pospolity Asarum europaeum, pierwiosnka wyniosła Primula elatior, barwinek pospolity Vinca minor.. Wykaz gatunków roślin naczyniowych stwierdzonych na Górze Filipa Hypolepidiacaea PICHI-SERMOLLI 1 Orlica pospolita Pteridium aquilinum () KUHN Ranunculaceae JUSS. 2 Jaskier kaszubski Ranunculus cassubicus S. 3 Jaskier ostry Ranunculus acris s. s. 4 Jaskier wielokwiatowy Ranunculus polyanthemos!! 5 Orlik pospolity Aquilegia vulgaris!! 6 Przylaszczka pospolita (Przelaszczka trojanek) Hepatica nobilis SCHREB. 7 Rutewka orlikolistna Thalictrum aquilegiifolium 8 Zawilec gajowy Anemone nemorosa *!! 9 Zawilec wielkokwiatowy (Z. leśny) Anemone sylvestris Aristolochiaceae JUSS.! 10 Kopytnik pospolity Asarum europaeum Fagaceae DUM. 11 Dąb szypułkowy Quercus robur Corylaceae MIRBEL 12 Grab zwyczajny Carpinus betulus 13 Leszczyna pospolita (Orzech laskowy) Corylus avellana Caryophyllaceae JUSS. * 14 Goździk kartuzek Dianthus carthusianorum 15 Gwiazdnica wielkokwiatowa Stellaria holostea Polygonaceae JUSS. 16 Szczaw zwyczajny Rumex acetosa Hypericaceae JUSS. 17 Dziurawiec czteroboczny (D. czterograniasty) Hypericum maculatum CRANTZ Violaceae BATSCH * 18 Fiołek kosmaty Viola hirta Euphorbiaceae JUSS. * 19 Wilczomlecz (Ostromlecz) sosnka Euphorbia cyparissias Primulaceae VENT. *! 20 Pierwiosnek (Pierwiosnka) lekarski Primula veris! 21 Pierwiosnek (Pierwiosnka) wyniosły Primula elatior () HILL 22 Tojeść pospolita (T. zwyczajna) Lysimachia vulgaris Rosaceae JUSS. 23 Czereśnia (Trześnia) dzika Cerasus avium () MOENCH 24 Głóg jednoszyjkowy Crataegus monogyna JACQ. 25 Grusza pospolita Pyrus communis 26 Jabłoń domowa Malus domestica BORKH. 27 Jeżyna popielica Rubus caesius 28 Krwiściąg lekarski Sanguisorba officinalis * 29 Pięciornik piaskowy Potentilla arenaria BORKH. * 30 Poziomka twardawa Fragaria viridis DUCHESNE 31 Róża dzika Rosa canina 32 Rzepik pospolity Agrimonia eupatoria 33 Śliwa tarnina (Tarnina) Prunus spinosa * 34 Wiązówka bulwkowa (W. bulwkowata) Filipendula vulgaris MOENCH Fabaceae LIND * 35 Cieciorka pstra Coronilla varia 36 Groszek łąkowy (G. żółty) Lathyrus pratensis 37 Janowiec barwierski Genista tinctoria 38 Komonica zwyczajna Lotus corniculatus * 39 Koniczyna długokłosowa Trifolium rubens 7

* 40 Koniczyna dwukłosowa Trifolium alpestre 41 Koniczyna łąkowa Trifolium pratense 42 Koniczyna pagórkowa Trifolium montanum 43 Koniczyna pogięta Trifolium medium * 44 Lucerna sierpowata Medicago falcata * 45 Przelot pospolity Anthyllis vulneraria *! 46 Wilżyna bezbronna Ononis arvensis 47 Wyka płotowa Vicia sepium 48 Wyka ptasia Vicia cracca Aceraceae JUSS. 49 Klon polny (Paklon) Acer campestre Geraniaceae JUSS. * 50 Bodziszek czerwony Geranium sanguineum 51 Bodziszek łąkowy Geranium pratense Polygalaceae R.BR. * 52 Krzyżownica czubata Polygala comosa SCHKUHR Cornaceae DUM. 53 Dereń świdwa Cornus sanguinea Apiaceae LIND * 54 Biedrzeniec mniejszy Pimpinella saxifraga * 55 Gorysz pagórkowy Peucedanum oreoselinum () MOENCH 56 Jarzmianka większa Astrantia major 57 Podagrycznik pospolity Aegopodium podagraria 58 Świerząbek korzenny Chaerophyllum aromaticum 59 Trybula lśniąca Anthriscus nitida (WAHLENB.) HAZS 60 Żankiel zwyczajny Sanicula europaea * 61 Żebrzyca roczna Seseli annuum Rhamnaceae JUSS.! 62 Kruszyna pospolita Frangula alnus MIL Gentianaceae JUSS. *!! 63 Goryczka krzyżowa Gentiana cruciata Apocynaceae JUSS.! 64 Barwinek pospolity Vinca minor Rubiaceae JUSS. 65 Przytulia pospolita Galium mollugo * 66 Przytulia północna Galium boreale 67 Przytulia właściwa Galium verum 68 Przytulinka (Przytulia) wiosenna Cruciata glabra () EHREND. Caprifoliaceae JUSS. 69 Bez czarny (Dziki bez czarny) Sambucus nigra Dipsacaceae JUSS. * 70 Driakiew żółtawa (D. żółta) Scabiosa ochroleuca 71 Świerzbnica polna Knautia arvensis () J. M. COULT. Convolvulaceae JUSS. 72 Powój polny Convolvulus arvensis Cuscutaceae DUM. 73 Kanianka macierzankowa Cuscuta epithymum () s. s. Boraginaceae JUSS. 74 Miodunka miękkowłosa Pulmonaria mollis WULFEN ex A. KERN. Scrophulariaceae JUSS. 75 Przetacznik ożankowy Veronica chamaedrys * 76 Przetacznik ząbkowany Veronica austriaca 77 Pszeniec gajowy Melampyrum nemorosum 78 Pszeniec różowy Melampyrum arvense 79 Szeleżnik większy Rhinanthus angustifolius C.C.Gmelin 80 Świetlik łąkowy Euphrasia rostkoviana HAYNE Plantaginaceae JUSS. 81 Babka lancetowata Plantago lanceolata * 82 Babka średnia Plantago media Lamiaceae LIND * 83 Bukwica zwyczajna (B. lekarska) Betonica officinalis 84 Gajowiec żółty Galeobdolon luteum HUDS. * 85 Głowienka wielkokwiatowa Prunella grandiflora () SCHOLLER * 86 Klinopodium pospolite (Czyścica storzyszek) Clinopodium vulgare 87 Lebiodka pospolita Origanum vulgare 8

88 Macierzanka zwyczajna Thymus pulegioides * 89 Szałwia łąkowa Salvia pratensis * 90 Szałwia okręgowa Salvia verticillata Campanulaceae JUSS. 91 Dzwonek jednostronny (Dz. rapunkułokształtny) Campanula rapunculoides 92 Dzwonek rozpierzchły Campanula patula 93 Dzwonek skupiony Campanula glomerata Asteraceae DUM. 94 Brodawnik zwyczajny Leontodon hispidus * 95 Chaber driakiewnik Centaurea scabiosa 96 Chaber łąkowy Centaurea jacea 97 Cykoria podróżnik Cichorium intybus * 98 Dziewięćsił pospolity Carlina vulgaris 99 Jastrun (Złocień) właściwy Leucanthemum vulgare LAM. s. s. 100 Kozibród wschodni Tragopogon orientalis 101 Krwawnik pospolity Achillea millefolium 102 Mniszek pospolity Taraxacum officinale F. H. WIGG. 103 Nawłoć pospolita Solidago virgaurea s. s. * 104 Oman szorstki Inula hirta * 105 Oman wierzbolistny Inula salicina * 106 Pępawa różyczkolistna Crepis praemorsa () TAUSCH * 107 Prosienicznik plamisty Hypochoeris maculata 108 Sałatnica leśna Aposeris foetida () LESS. Liliaceae JUSS.!! 109 Cebulica dwulistna (Oszloch) Scilla bifolia * 110 Czosnek wężowy Allium scorodoprasum * 111 Czosnek zielonawy Allium oleraceum 112 Kokoryczka wielokwiatowa Polygonatum multiflorum () AL!! 113 Lilia złotogłów Lilium martagon!! 114 Zimowit jesienny Colchicum autumnale Orchidaceae JUSS.!! 115 Gółka długoostrogowa Gymnadenia conopsea () R. BR.!! 116 Listera jajowata Listera ovata () R. BR.!! 117 Storczyca kulista Traunsteinera globosa () RCHB.!! 118 Storczyk męski Orchis mascula () Cyperaceae JUSS. 119 Turzyca prosowata Carex panicea 120 Turzyca siedmiogrodzka Carex transsilvanica SCHUR 121 Turzyca sina Carex flacca SCHREB. * 122 Turzyca wczesna Carex praecox SCHREB. Poaceae BARNHART 123 Drżączka średnia Briza media * 124 Kłosownica pierzasta Brachypodium pinnatum () P. BEAUV. * 125 Kostrzewa bruzdkowana Festuca rupicola HEUFF. 126 Kostrzewa czerwona (K. czerwonawa) Festuca rubra s. s. 127 Kupkówka (Rżniączka) pospolita Dactylis glomerata 128 Mietlica pospolita Agrostis capillaris 129 Rajgras wyniosły Arrhenatherum elatius () P. BEAUV. ex J. PRESL & C. PRESL 130 Tomka wonna Anthoxanthum odoratum * 131 Tymotka Boehmera Phleum phleoides () H. KARST. 132 Wiechlina (Wyklina) łąkowa Poa pratensis Objaśnienia * - gatunki charakterystyczne dla muraw kserotermicznych o różnym walorze wskaźnikowym! gatunki objęte ochroną częściową!! - gatunki objęte ochroną ścisłą 9

Zbiorowiska roślinne W trakcie prac inwentaryzacyjnych na Górze Filipa stwierdzono 5 zbiorowisk roślinnych (ryc. 5): -zbiorowisko murawy kserotermicznej z kłosownicą pierzastą Brachypodium pinnatum na powierzchni 2,45 ha; -zbiorowisko okrajkowe określone jako zespół bodziszka czerwonego (Geranium sanguineum) i zawilca wielkokwiatowego (Anemone sylvestris) na powierzchni0,05 ha; -zarośla okrajkowi z tarniną (czyżnie) na powierzchni 0,61 ha; - grąd subkontynentalny na powierzchni 0,46 ha; -podzespół ciepłolubny łąki świeżej na powierzchni 1,94 ha. Syntaksonomia tych zbiorowisk przedstawia się następująco: klasa (Cl.) Querco-Fagetea rząd (O.) Fagetalia sylvaticae związek (All.) Carpinion betuli grądy zespół (Ass.) Tilio cordatae-carpinetum betuli Tracz. 1962 - grąd subkontynentalny klasa (Cl.) Rhamno-Prunetea - ciepłolubne zbiorowiska okrajkowe rząd (O.) Prunetalia spinosa związek (All.) Pruno-Rubion fruticosi zespół (Ass.) Rubo fruticosi-prunetum spinosae Web. 1974 n.inv. Wittig 1976 czyżnie klasa (Cl.) Trifolio-Geranietea sanguinei rząd (O.) Origanetalia związek (All.) Geranion sanguinei zespół (Ass.) Geranio-Anemonetum sylvestris Th. Müll. 1961 - zespół bodziszka czerwonego (Geranium sanguineum) i zawilca wielkokwiatowego klasa (Cl.) Festuco-Brometea - murawy kserotermiczne rząd (O.) Festucetalia valesiacae związek (All.) Cirsio-Brachypodion pinnati zbiorowiska murawy kserotermicznej z kłosownicą pierzastą Brachypodium pinnatum klasa (Cl.) Molinio-Arrhenatheretea rząd (O.) Arrhenatheretalia elatioris związek (All.) Arrhenatherion elatioris zespół (Ass.) Arrhenatheretum elatioris Br.-Bl. ex Scherr. 1925 brizetosum mediae - podzespół ciepłolubny łąki świeżej. Z uwagi na to, że zasadniczym przedmiotem ochrony projektowanego użytku ekologicznego są murawy kserotermiczne i związane z nimi gatunki, szczegółowo omówiono jedynie te zbiorowiska roślinne. Skład gatunkowy, fizjonomia roślinności i warunki siedliskowe występowania murawy na Górze Filipa są zróżnicowane (tab. 1). Murawy ciepłolubne na grzbiecie (3 ostatnie zdjęcia w tabeli nr 1) porastają płytką glebę z licznymi okruchami skał fliszowych na powierzchni. Zwarcie runi jest niejednorodne. Pomiędzy kępami omanu szorstkiego Inula hirta i omanu wierzbolistnego Inula salicina zdarzają się fragmenty o luźnym zwarciu. Gatunki dwuliścienne wykazują wyraźną przewagę pokrycia nad kłosownicą pierzastą Brachypodium pinnatum. Licznie występują gatunki charakterystyczne dla klasy Festuco-Brometea (13 gatunków), rzędu Festucetalia valesiacae (3 10

gatunki) i związku Cirsio-Brachypodion pinnati (5 gatunków). Znamienny jest także spory udział roślin z klasy Trifolio-Geranietea sanguinei (12 gatunków). Opisywane fitocenozy na północnym zboczu (3 pierwsze zdjęcia w tabeli nr 1) porastają gleby wyraźnie głębsze, wilgotniejsze i żyźniejsze. Cechują się gęstą i stosunkowo wysoką runią (około 35-40 cm), z bardzo dużym udziałem (pokrycie powyżej 70%) kłosownicy pierzastej. Udział gatunków dwuliściennych charakterystycznych dla muraw kserotermicznych, jest tu mniejszy niż w części grzbietowej (klasa Festuco-Brometea - 8 gatunków, rząd Festucetalia valesiacae - 2 gatunki, związek Cirsio-Brachypodion pinnati - 6 gatunków). Jednak niektóre ciepłolubne byliny takie jak: przelot pospolity Anthyllis vulneraria, dziewięćsił pospolity Carlina vulgaris, pszeniec różowy Melampyrum arvense występują tutaj częściej. Pojawiają się natomiast gatunki typowe dla zbiorowisk ziołoroślowych, zaroślowych, a nawet leśnych takie jak: nawet leśnych takie jak: jarzmianka większa Astrantia major, cebulica dwulistna Scilla bifolia, jaskier kaszubski Ranunculus cassubicus, rutewka orlikolistna Thalictrum aquilegiifolium, pszeniec gajowy Melampyrum nemorosum, orlica pospolita Pteridium aquilinum, jeżyna popielica Rubus caesius. Świadczyć to może o zachodzących procesach sukcesji wtórnej, chociaż aktualnie nie stwierdzono zarastania przez gatunki krzewiaste. Murawy, a zwłaszcza część płatu położona na grzbiecie cechują się znaczną sezonową zmiennością fizjonomii związaną z kwitnieniem różnych gatunków. W kwietniu zakwitają turzyca wczesna Carex praecox, pierwiosnek lekarski Primula veris i fiołek kosmaty Viola hirta, a w maju: zawilec wielkokwiatowy, przetacznik ząbkowany Veronica austriaca, pępawa różyczkolistna Crepis praemorsa i prosienicznik plamisty Hypochoeris maculata. Najbardziej barwnym miesiącem jest tutaj czerwiec, kiedy znad rozległych żółtych kęp omanu szorstkiego wznoszą się białe kwiatostany wiązówki bulwkowej Filipendula vulgaris i niebieskie szałwi łąkowej Salvia pratensis. Wówczas kwitną także: pszeniec różowy, koniczyna pagórkowa Trifolium montanum, koniczyna dwukłosowa Trifolium alpestre, koniczyna długokłosowa Trifolium rubens, goździk kartuzek Dianthus carthusianorum, tymotka Boehmera Phleum phleoides, bodziszek czerwony Geranium sanguineum, przytulia północna Galium boreale. W lipcu wciąż trwa kwitnie wiele gatunków wymienionych powyżej, a ponadto rozwijają gatunki takie jak: chaber driakiewnik Centaurea scabiosa, lebiodka pospolita Origanum vulgare, goryczka krzyżowa Gentiana cruciata, driakiew żółtawa Scabiosa ochroleuca, głowienka wielkokwiatowa Prunella grandiflora, szałwia okręgowa Salvia verticillata, bukwica zwyczajna Betonica officinalis, oman wierzbolistny, przytulia właściwa Galium verum, janowiec barwierski Genista tinctoria. W sierpniu większość roślin kończy kwitnienie, a murawę zdobią pojedyncze baldaszki gorysza pagórkowego Peucedanum oreoselinum, żebrzycy rocznej Seseli annuum i grona czosnku zielonawego Allium oleraceum. Na zapuszczonych łąkach i murawach położonych w lewobrzeżnej części doliny Wiaru w tym czasie otwierają się okazałe koszyczki Cirsium decussatum ostrożenia siedmiogrodzkiego, jednak tego gatunku nie stwierdzono w opisywanym płacie. Jako ostatnie (we wrześniu i na początku października) pojawiają się pojedyncze zimowity jesienne Colchicum autumnale, często spotykane na murawach i łąkach Pogórza Przemyskiego. Szerszego omówienia wymaga przynależność fitosocjologiczna muraw kserotermicznych spotykanych w tej części Pogórza Przemyskiego. W dotychczasowych opracowaniach charakteryzowano je jako zbliżone do zespołu Brachypodio-Teucrietum opisanego przez Fijałkowskiego (1969) z Wyżyny Lubelskiej lub też do zespołu kwietnego stepu łąkowego Thalictro-Salvietum pratensis (Witkowska-Wawer 1993/1994). Z uwagi na znaczny udział gatunków charakterystycznych dla związku Cirsio- Brachypodion pinnati i wyższych jednostek syntaksonomicznych oraz brak gatunków diagnostycznych dla niższych jednostek, najbardziej słusznym wydaje się szerokie ujęcie tych fitocenoz w randze zbiorowiska z kłosownicą pierzastą Brachypodium pinnatum. Podobne ujęcie zastosowali autorzy pracy poświęconej roślinności sąsiednich. Wzgórz Łuczyckich (Szczeb- 11

lewska, Janecki 1999) oraz autorzy opisujący zbiorowiska roślinne doliny Sanu (Trąba i in. 2006). Ze względów ochrony siedlisk przyrodniczych Natura 2000 ważne jest, aby odróżnić murawy kserotermiczne od ciepłolubnych postaci łąk świeżych Arrhenatheretum elatioris centauretosum scabiosae dość powszechnie występujących na terenie Pogórza Przemyskiego, również w granicach projektowanego użytku ekologicznego. Regularne występowanie gatunków ciepłolubnych takich jak: chaber driakiewnik, rzepik pospolity Agrimonia eupatoria, czosnek zielonawy Allium oleraceum, wiązówka bulwkowa, lebiodka pospolita czy wilczomlecz sosnka Euphorbia cyparissias w sposób wyraźny odróżnia te płaty od typowych łąk świeżych. Natomiast od muraw odróżniają się znacznym udziałem roślin charakterystycznych dla klasy Molinio-Arrhenatheretea i mniejszym udziałem gatunków z klasy Festuco- Brometea. Tabela 1. Charakterystyka murawy kserotermicznej na Górze Filipa (pokrycie w skali procentowej) Numer zdjęcia 1 2 3 4 5 6 Data Ekspozycja N NE N SW SE SE Wysokość [m m.p.m.] 315 310 312 332 333 328 Nachylenie [ o ] 15 10 25 6 6 7 Pokrycie warstwy C [%] 100 100 100 100 100 95 Powierzchnia zdjęcia [m 2 ] 25 25 25 25 25 100 Liczba gatunków w zdjęciu 21 17 19 24 23 35 Cl. Festuco-Brometea: Kłosownica pierzasta Brachypodium pinnatum () P. BEAUV. 70,0 75,0 75,0 30,0 45,0 30,0 54,2 6 Chaber driakiewnik Centaurea scabiosa 6,0 5,0 2,0 5,0 8,0 3,0 4,8 6 Babka średnia Plantago media 0,2 2,0 + 1,0. 0,5 0,6 5 Dziewięćsił pospolity Carlina vulgaris 1,0 0,5 +.. + 0,3 4 Kostrzewa bruzdkowana Festuca rupicola Heuff.. +. 2,0 2,0 1,0 0,9 4 Przelot pospolity Anthyllis vulneraria +. 1,0. +. 0,2 3 Goździk kartuzek Dianthus carthusianorum... 3,0 0,5 0,5 0,7 3 Czosnek zielonawy Allium oleraceum.... + + 0,0 2 Wiązówka bulwkowa Filipendula vulgaris MOENCH.... 1,0 1,0 0,3 2 Goryczka krzyżowa Gentiana cruciata +.. 3,0.. 0,5 2 Pępawa różyczkolistna Crepis praemorsa () TAUSCH... +.. 0,0 1 Tymotka Boehmera Phleum phleoides () H. KARST.... 3,0.. 0,5 1 Szałwia łąkowa Salvia pratensis 1,0.. 1,0. 2,0 0,7 3 ChO. Festucetalia valesiacae: Szałwia okręgowa Salvia verticillata 0,2 1,0 1,0 2,0 3,0 2,0 1,5 6 Dzwonek skupiony Campanula glomerata 0,2 + + +. + 0,1 5 Driakiew żółtawa Scabiosa ochroleuca... + +. 0,0 2 2007-08-17 2008-07-19 2008-07-19 2008-07-19 2008-07-19 2008-07-19 Średnie pokrycie Frekwencja 12

ChAll. Cirsio-Brachypodion pinnati: Głowienka wielkokwiatowa Prunella grandiflora () SCHOLLER 1,0 + 1,0 2,0 0,5 4,0 1,4 6 Koniczyna pagórkowa Trifolium montanum 0,2 10,0 5,0 26,0 5,0 7,0 8,9 6 Rzepik pospolity Agrimonia eupatoria + 1,0. 2,0 3,0 3,0 1,5 5 Przetacznik ząbkowany Veronica austriaca. +. + +. 0,1 3 Żebrzyca roczna Seseli annuum... + +. 0,0 2 Pszeniec różowy Melampyrum arvense. 1,0.... 0,2 1 Turzyca wczesna Carex praecox SCHREB. +..... 0,0 1 Ch.Cl. Trifolio-Geranietea sanguinei Koniczyna pogięta Trifolium medium 2,0. 3,0 3,0 5,0 5,0 3,0 5 Lucerna sierpowata Medicago falcata... 5,0 8,0 3,0 2,7 3 Gorysz pagórkowy Peucedanum oreoselinum () MOENCH... 7,0 1,0 7,0 2,5 3 Oman szorstki Inula hirta. 1,0. 2,0 8,0 + 1,9 4 Przytulia właściwa Galium verum 0,5 2,0 2,0 + 5,0. 1,6 5 Lebiodka pospolita Origanum vulgare 0,2 1,0 2,0 1,0 3,0 0,5 1,3 6 Zawilec wielkokwiatowy Anemone sylvestris..... 2,0 0,3 1 Koniczyna długokłosowa Trifolium rubens.... + 1,0 0,2 2 Cieciorka pstra Coronilla varia + + + + + + 0,1 6 Klinopodium pospolite (Czyścica storzyszek) Clinopodium vulgare +. +. +. 0,1 3 Poziomka twardawa Fragaria viridis DUCHE- SNE... + +. 0,0 2 Fiołek kosmaty Viola hirta.... +. 0,0 1 Inne gatunki Others species Janowiec barwierski Genista tinctoria 5,0 6,0 6,0 2,0 5,0 3,0 4,5 6 Przytulia północna Galium boreale 2,0 1,0 2,0 6,0 2,0 7,0 3,3 6 Oman wierzbolistny Inula salicina 6,0 3,0.. 6,0 3,0 3,0 4 Drżączka średnia Briza media 1,0 2,0 7,0 3,0 1,0 0,5 2,4 6 Komonica zwyczajna Lotus corniculatus.. 6,0. 1,0 0,5 1,3 3 Prosienicznik plamisty Hypochoeris maculata... 3,0 + 3,0 1,0 3 Koniczyna dwukłosowa Trifolium alpestre... 3,0. 2,0 0,8 2 Wilżyna bezbronna Ononis arvensis + 2,0 0,5. 2,0 + 0,8 5 Chaber łąkowy Centaurea jacea 1,0. 1,0 + + 1,0 0,5 5 Bukwica zwyczajna Betonica officinalis... 1,0. 2,0 0,5 2 Mietlica pospolita Agrostis capillaris 3,0..... 0,5 1 Gółka długoostrogowa Gymnadenia conopsea () R. BR. 2,0 + + +.. 0,4 4 Wyka ptasia Vicia cracca. + 1,0. 1,0 + 0,4 4 Turzyca sina Carex flacca SCHREB. + + 1,0.. 1,0 0,4 4 Jeżyna popielica Rubus caesius. 2,0.... 0,3 1 Turzyca siedmiogrodzka Carex transsilvanica SCHUR..... 2,0 0,3 1 Kanianka macierzankowa Cuscuta epithymum () s. s. 0,5 +. +. 1,0 0,3 4 Przytulinka wiosenna Cruciata glabra () EH- REND... + +. 1,0 0,2 3 Babka lancetowata Plantago lanceolata..... 1,0 0,2 1 Tomka wonna Anthoxanthum odoratum..... 1,0 0,2 1 13

Świerzbnica polna Knautia arvensis () J. M. COULT. + + +. 0,5 + 0,2 5 Kozibród wschodni Tragopogon orientalis. +. +. 0,5 0,1 3 Wilczomlecz sosnka Euphorbia cyparissias. +. +. 0,5 0,1 3 Krwawnik pospolity Achillea millefolium... + + 0,5 0,1 3 Szelężnik większy Rhinanthus angustifolius C.C. Gmel. +. 0,5... 0,1 2 Śliwa tarnina Prunus spinosa... 0,5. + 0,1 2 Jastrun (Złocień) właściwy Leucanthemum vulgare LAM. s. s. + +. + + + 0,1 5 Jarzmianka większa Astrantia major 0,2. 0,5... 0,1 2 Jaskier ostry Ranunculus acris s. s.. + + +. + 0,1 4 Biedrzeniec mniejszy Pimpinella saxifraga + + +... 0,1 3 Brodawnik zwyczajny Leontodon hispidus. + +.. + 0,1 3 Świetlik łąkowy Euphrasia rostkoviana HAYNE + + +... 0,1 3 Zimowit jesienny Colchicum autumnale. + + +.. 0,1 3 Krzyżownica czubata Polygala comosa SCHKUHR. + +... 0,0 2 Macierzanka zwyczajna Thymus pulegioides. +... + 0,0 2 Róża dzika Rosa canina.. + +.. 0,0 2 Wiechlina łąkowa Poa pratensis. +.. +. 0,0 2 Dereń świdwa Cornus sanguinea + +.... 0,0 2 Pierwiosnek lekarski Primula veris. +.... 0,0 1 Rutewka orlikolistna Thalictrum aquilegiifolium +..... 0,0 1 Mniszek pospolity Taraxacum officinale F. H. WIGG... +... 0,0 1 Nawłoć pospolita Solidago virgaurea s. s. +..... 0,0 1 Krwiściąg lekarski Sanguisorba officinalis.. +... 0,0 1 Róża dzika Rosa canina. +.... 0,0 1 Jaskier wielokwiatowy Ranunculus polyanthemos +..... 0,0 1 Grusza pospolita Pyrus communis +..... 0,0 1 Śliwa tarnina Prunus spinosa war. B... +.. 0,0 1 Pszeniec gajowy Melampyrum nemorosum.. +... 0,0 1 Jabłoń domowa Malus domestica BORKH... +... 0,0 1 Tojeść pospolita Lysimachia vulgaris +..... 0,0 1 Przytulia pospolita Galium mollugo.. +... 0,0 1 Kruszyna pospolita Frangula alnus MIL. +.... 0,0 1 Kostrzewa czerwona Festuca rubra s. s...... + 0,0 1 Kupkówka pospolita Dactylis glomerata. +.... 0,0 1 Powój polny Convolvulus arvensis..... + 0,0 1 Cykoria podróżnik Cichorium intybus..... + 0,0 1 Turzyca prosowata Carex panicea... +.. 0,0 1 Dzwonek jednostronny Campanula rapunculoides.. +... 0,0 1 Fauna Informacje na temat fauny na terenie planowanego użytku ekologicznego mają charakter początkowy. Niewielki obszar warunkuje, że nie jest on z pewnością ważną ostoją zwie- 14

rząt kręgowych. Wśród zadrzewień i zakrzewień obserwowano sikory (bogatkę Parus major i modraszkę Cyanistes caeruleus) oraz gąsiorka Lanius collurio. Murawa jest najprawdopodobniej siedliskiem ciekawych gatunków bezkręgowców kserotermofilnych wymaga to jednak fachowych badań (Pawłowski i in. 1993). Podczas obserwacji własnych stwierdzono jedynie znaczne zagęszczenie pospolitego gatunku ślimaka przydrożnego Xerolenta obvia (fot. 59 i 60). Zaobserwowano również intrygujące czarne kokony, które okazały się złożami jajowymi pospolitego i uciążliwego dla człowieka przedstawiciela rodziny bąkowatych Tabanidae (fot. 58). 10. Zasady ochrony i ograniczenia Murawy ciepłolubne w dolinie Wiaru były w przeszłości ekstensywnie użytkowane, głównie poprzez wypasanie. W okresie przedwiośnia tereny te były regularnie wypalane, co ograniczało zarastanie przez tarninę, głogi i dziką różę. Ograniczenie wypasu spowodowało, że obecnie murawy utrzymują się jedynie na terenach przynajmniej sporadycznie objętych przez wiosenne pożary traw. Podobne prawidłowości odnotowano także na Wzgórzach Łuczyckich (Szczeblewska, Janecki 1999). Murawa na Górze Filipa była w ostatnim okresie wypalana, co najmniej trzykrotnie: w całości w 2004 roku, w części południowej w marcu 2009 roku i w marcu 2010 roku. Podczas kontroli stanowiska w maju 2009 roku i w maju 2010 roku nie stwierdzono negatywnego wpływu ognia na rozwój i kwitnienie zawilca. Zauważalna natomiast była znaczna ilość pustych muszli ślimaków przydrożnych Xerolenta obvia zabitych prawdopodobnie przez wysoką temperaturę. Działanie ognia nie tylko hamuje sukcesję wtórną poprzez eliminację krzewów, lecz także zapobiega zarastaniu przez mezofilną roślinność łąkową i usuwa nierozłożoną materię organiczną (Barańska, Jermaczek 2008). Przedwiosenne wypalanie nie jest optymalnym sposobem ochrony muraw, gdyż niszczy faunę glebową i prawdopodobnie eliminuje niektóre bardziej wrażliwe na wysoką temperaturę gatunki roślin. Wyraźnie sprzyja też dominacji kłosownicy pierzastej, która z uwagi na rozwój z podziemnych rozłogów jest mało wrażliwa na działanie ognia (Kahmen i in. 2002, Barańska, Jermaczek 2008). Wypalanie jest również niedopuszczalne w polskim prawodawstwie (Ustawa 2004). W sytuacji braku możliwości zapewnienia optymalnych metod ochrony, godnym rozważenia wydają się propozycje kontrolowanego wypalania tych zbiorowisk, oczywiście pod pewnymi warunkami (niezbyt duża częstotliwość, odpowiedni termin, stan uwilgotnienia gleby i wcześniejsze konsultacje z entomologami) (Kujawa-Pawlaczyk, Perzanowska 2004, Barańska, Jermaczek 2008). Jak wykazują badania Zarzyckiego i Szymachy (2006) niekorzystne oddziaływanie ognia na ekosystemy nieleśne może być mniejsze niż się powszechnie sądzi. Według tych badań najwyższe temperatury (sięgające nawet ponad 900 stopni) notuje się nad płonącą biomasą, zaś temperatura gleby wzrasta w niewielkim stopniu. Stwierdzono, że bezpośrednie oddziaływanie ognia na organizmy glebowe oraz podziemne części roślin w przypadku wczesnowiosennego wypalania jest bardzo niewielkie i dotyczy głównie zwierząt zimujących w nadziemnych częściach roślin oraz roślinności zdrewniałej. Trzeba przy tym dodać, że chociaż w większości krajów europejskich wypalanie traw jest podobnie jak w Polsce zabronione, to prowadzone są jednak badania nad zastosowaniem ognia w ochronie przyrody w celu utrzymania cennych przyrodniczo obszarów nieleśnych (Kahmen i in. 2002, Bonn 2004, Barańska, Jermaczek 2008). Optymalnym sposobem ochrony byłoby wprowadzenie późnego (druga połowa lipca) ekstensywnego wypasu (obsada zwierząt od 0,4 do 0,6 DJP/ha) bądź wykaszania. Ochronę może ułatwić wdrożenie pakietu 5.5. murawy ciepłolubne w ramach działania Program rolnośrodowiskowy (Rozporządzenie 2008). Teoretycznie spore płatności (1 380 zł/ha) powinny zachęcać rolników do wdrażania wymogów pakietu. Konkretnie do spasania tej murawy (2,45 ha) wystarczyłoby stado 20 kóz wypasane przez okres około dwóch miesięcy (od połowy lipca do końca września) 15

Jednak w przypadku braku możliwości zapewnienia optymalnych metod ochrony proponuje się rozważenie wypalania kontrolowanego z zachowaniem następujących warunków: 1.Odpowiednie zabezpieczenie granic strefy wypału; 2. Wypalanie w okresie przedwiośnia, zaraz o zejściu śniegu, kiedy wojłok roślinności już wysechł, a gleba jest jeszcze mocno uwilgotniona; 3. Wypalanie tylko części powierzchni murawy w danym roku, aby dać szansę na przetrwanie części populacji bezkręgowców zimujących w resztkach roślinności; 4. Wypalanie sporadyczne - częstotliwość - raz na 3-4 lata; 5. Uzyskanie prawnej zgody na wypalanie (zachodzi pytanie czy przy obecnym stanie prawnym jest to faktycznie możliwe); Zgodnie z art. 45 ust. 1 Ustawy o ochronie przyrody proponuje się wprowadzenie następujących zakazów w stosunku do użytku ekologicznego Góra Filipa 1) niszczenia, uszkadzania lub przekształcania obiektu lub obszaru; 2) wykonywania prac ziemnych trwale zniekształcających rzeźbę terenu, z wyjątkiem prac związanych z zabezpieczeniem przeciwsztormowym lub przeciwpowodziowym albo budową, odbudową, utrzymywaniem, remontem lub naprawą urządzeń wodnych; 3) uszkadzania i zanieczyszczania gleby; 6) wylewania gnojowicy, z wyjątkiem nawożenia użytkowanych gruntów rolnych; 8) wydobywania do celów gospodarczych skał, w tym torfu, oraz skamieniałości, w tym kopalnych szczątków roślin i zwierząt, a także minerałów i bursztynu; 9) umyślnego zabijania dziko występujących zwierząt, niszczenia nor, legowisk zwierzęcych oraz tarlisk i złożonej ikry, z wyjątkiem amatorskiego połowu ryb oraz wykonywania czynności związanych z racjonalną gospodarką rolną, leśną, rybacką i łowiecką; 10) zbioru, niszczenia, uszkadzania roślin i grzybów na obszarach użytków ekologicznych, utworzonych w celu ochrony stanowisk, siedlisk lub ostoi roślin i grzybów chronionych; 11) umieszczania tablic reklamowych. 2. Zakazy, o których mowa w ust. 1, nie dotyczą: 1) prac wykonywanych na potrzeby ochrony przyrody po uzgodnieniu z organem ustanawiającym daną formę ochrony przyrody; 2) realizacji inwestycji celu publicznego po uzgodnieniu z organem ustanawiającym daną formę ochrony przyrody; 3) zadań z zakresu obronności kraju w przypadku zagrożenia bezpieczeństwa państwa; 4) likwidowania nagłych zagrożeń bezpieczeństwa powszechnego i prowadzenia akcji ratowniczych. Jako formę udostępnienia walorów edukacyjnych użytku proponuje się opracowanie i wyznaczenie ścieżki edukacyjnej, która łączyłaby wieś Makową z Kalwarią Pacławską. Ścieżka mogłaby uwzględniać elementy przyrodniczo-historyczne w tym: murawy kserotermiczne i inne siedliska, elementy przyrody nieożywionej oraz pamiątki historyczne po czterech narodach zamieszkujących dolinę Wiaru. Stanowisko jest objęte ogólnopolskim programem monitoringu gatunków i siedlisk przyrodniczych zorganizowanym przez Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie i Główny Inspektorat Ochrony Środowiska (IOP PAN 2006-2008). 16

11. Literatura Anonim 1868. Skorowidz wszystkich miejscowości położonych w Królestwie Galicyi i Lodomeryi wraz z Wielkiem Księstwem Krakowskiem. Lwów. Bank Danych Lokalnych. Główny Urząd Statystyczny 2010. http://www.stat.gov.pl/bdl/html/indeks.html Barańska K., Jermaczek A. 2008. Poradnik utrzymania i ochrony siedliska przyrodniczego 6210 murawy kserotermiczne wykonany na zlecenie Ministerstwa Środowiska. Klub Przyrodników, Świebodzin. [http://natura2000.mos.gov.pl/natura2000/pl/dokumenty/n4/6210.pdf.] Bonn S. 2004. Research and development project Sustainable development of xerothermic slopes of the Middle Rhine Valley. International Forest Fire News 30: 59-63. Fijałkowski D. 1969. Zespoły kserotermiczne Lubelszczyzny, Biul. Lub. Tow.Nauk. 9: 27-32. Gemeindelexikon der im Reichsrate vertretenen Königreiche und Länder, t. XII. Galizien 1907. Der K.K. Statistischen Zentralkommission, Wien. str. 1023. IOP PAN 2006. Standardowy formularz danych dla specjalnego obszaru ochrony (SOO) Ostoja Przemyska. Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie. [http://natura2000.mos.gov.pl/natura2000/dane/pdf/pl/plh180012_ostoja_przemyska.pdf] IOP PAN 2006-2008. Wyniki monitoringu prowadzonego w latach 2006-2008. Szczegółowe wyniki dla siedlisk przyrodniczych. 6210 Murawy kserotermiczne (Festuco-Brometea i ciepłolubne murawy z Asplenion septentrionalis-festucion pallescentis). Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie [http://www.iop.krakow.pl/gios/monitoring/pdf/ wyniki_monitoringu_siedlisk_6210.pdf] Janicki R. 1998. Zmiany zaludnienia i użytkowania ziemi w Parku Krajobrazowym Pogórza Przemyskiego. W: Turkowska K. (red) Przemiany Krajobrazu Naturalnego Polski. Acta Geographica Lodziensia No 74, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź: 83-95. Janicki R. 2005: Monografia przyrodniczo - historyczna Parku Krajobrazowego Pogórza Przemyskiego Zespół Parków Krajobrazowych w Przemyślu, Przemyśl 2005, phots. 10, maps. 7, p.1-83. Kahmen S., Poschlod P., Schreiber K.-F. 2002. Conservation management of calcareous grasslands. Changes in plant species composition and response of functional traits during 25 years. Biol. Conserv. 104: 319-328. Kondracki J. 2000. Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Kotlarczyk J. 1993. Budowa geologiczna, rzeźba i krajobraz. W: Turnicki Park Narodowy w polskich Karpatach Wschodnich. Dokumentacja projektowa. Michalik S. (red). Polska Fundacja Ochrony Przyrody PRO NATURA, Kraków: 15-40. Kucharzyk S. 2010. Murawa kserotermiczna z zawilcem wielkokwiatowym Anemone sylvestris na Pogórzu Przemyskim. Chrońmy Przyr. Ojcz. 66 (3): 190 200. Kucharzyk S., Szary S. 2009: Roślinność nieleśna Pogórza Przemyskiego i Gór Słonnych w granicach Leśnego Kompleksu Promocyjnego Lasy Birczańskie. Rocznik Przemyski, t. 45, z. 5 Kujawa-Pawlaczyk J., Perzanowska J. 2004. Murawy kserotermiczne (Festuco-Brometea). W: Herbich J. (red.). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. Tom 3. Murawy, łąki, ziołorośla, wrzosowiska, zarośla. Ministerstwo Środowiska. Warszawa: 117-139. Leszczyński S. 2004. Bioturbation structures of the Kropivnik Fucoid Marls (Campanian lower Maastrichtian) of the Huwniki Rybotycze area (Polish Carpathians). Geological Quarterly 48 (1): 35 60. 17

Matuszkiewicz J.M. 2008: Geobotanical regionalization of Poland (Regionalizacja geobotaniczna Polski), IGiPZ PAN, Warszawa. http://www.igipz.pan.pl/geoekoklimat/roslinnosc/regiony_mapa/home_pl.htm Matuszkiewicz W. 2002. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Wydaw. Nauk. PWN, Warszawa. Michalik S. (red) 1993. Turnicki Park Narodowy w polskich Karpatach Wschodnich. Dokumentacja projektowa. Polska Fundacja Ochrony Przyrody PRO NATURA, Kraków. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H.(red) 2008. Czerwona Księga Karpat Polskich. Rośliny naczyniowe. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. 2002. Flowering plants and pteridiophytes of Poland. A checklist. Instytut Botaniki im. W. Szafera, PAN. Kraków. Misiak T., 2006. Środowisko przyrodnicze w dorzeczu środkowego Sanu przemiany. Rocznik Przemyski, Nauki Przyrodnicze 42, 5: 27-32. Nejfeld P. 2008. Zawilec wielkokwiatowy (Z. leśny) Anemone sylvestris W: Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H.(red). Czerwona Księga Karpat Polskich. Rośliny naczyniowe. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków: 80-81. Pawłowski B. 1977. Szata roślinna gór Polski. W: Szafer W., Zarzycki K. (red.). Szata roślinna Polski. Tom II. PWN, Warszawa: 189-252. Pawłowski J., Walasz K., Sura P., Wytwer J., Sterzyńska M., Palaczyk A., Dyduch A. 1993. Fauna. W: Michalik S. (red). Turnicki Park Narodowy w polskich Karpatach Wschodnich. Dokumentacja projektowa. Polska Fundacja Ochrony Przyrody PRO NATURA, Kraków: 155-172. Program Ochrony Środowiska na lata 2008-2019 (aktualizacja nr 1 - projekt). 2008: Wójt Gminy Fredropol, Fredropol. Rozporządzenie 2008. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 26 lutego 2009 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania pomocy finansowej w ramach działania Program rolnośrodowiskowy objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 2013. Dz. U. Nr 33 (2009), poz. 232. Starkel 1972: Karpaty Zewnętrzne. [w:] M. Klimaszewski (red.), Geomorfologia Polski, t. 1. PWN Warszawa. Szafer W. 1977. Szata roślinna Polski niżowej. W: Szafer W., Zarzycki K (red.). Szata roślinna Polski. Tom II. PWN, Warszawa: 17-188. Szczeblewska A., Janecki J. 1999. Kserotermiczna szata roślinna wzgórz koło Łuczyc i Jaksmanic w okolicy Przemyśla (Opole Zachodnie). Ochrona Przyrody 56: 79-89. Trąba Cz., Wolański P., Oklejewicz K. 2006. Różnorodność florystyczna wybranych zbiorowisk nieleśnych doliny Sanu. Ann. UMCS sec. E 61: 267 275. Ustawa 2004. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Dz. U. Nr 92 (2004), poz. 880, z późniejszymi zmianami Dz.U. Nr 113 (2005), poz. 954, Dz.U. Nr 130 (2005), poz. 1087, Dz.U. Nr 75 (2007), poz. 493, Dz.U. Nr 176 (2007), poz. 1238, Dz.U. Nr 181 (2007), poz. 1286, Dz.U. Nr 154 (2008), poz. 958, Dz.U. Nr 199 (2008), poz. 1227, Dz.U. Nr 201 (2008), poz. 1237. Watycha 1964: Budowa geologiczna okolic Birczy, Olszan i Rybotycz (Karpaty Dobromilskie). Wydawnictw Geologiczne, Warszawa. Witkowska-Wawer 1993/1994. Szata roślinna projektowanego parku narodowego na Pogórzu Przemyskim. Rocznik Przemyski, Nauki Przyrodnicze 29-30, 6 (1): 3-22. Zając A., Zając M.(red) 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków. 18

Zarzycki J., Szymacha A. 2006. Dynamika i zróżnicowanie przestrzenne temperatury podczas wiosennego wypalania nieleśnych zbiorowisk roślinnych. Woda - Środowisko - Obszary Wiejskie 6, 1: 437 448. Zemanek B. 1991a. Mountain taxa versus xerothermic taxa in the Polih East Carpathians and their indicatory value in phytogeographical investigations. Zesz. Nauk. UJ, Prac. Bot. 22: 55-80. Zemanek B. 1991b. The phytogeographical division of the Polih East Carpathians. Zesz. Nauk. UJ, Prac. Bot. 22: 81-119. ZPKP 2008. Strona internetowa Zespołu Parków Krajobrazowych w Przemyślu. [http://www.parkiprz.itl.pl/] 19

Ryc. 1 Położenie projektowanego użytku ekologicznego Góra Filipa 20

Ryc. 2. Położenie projektowanego użytku ekologicznego Góra Filipa na tle działek ewidencyjnych 21

Ryc. 3. Struktura użytkowania gruntów na terenie projektowanego użytku ekologicznego Góra Filipa według mapy klasyfikacji gruntów 22

Ryc. 4 Rozmieszczenie murawy kserotermicznych w rejonie Makowej a występowanie margli Objaśnienia 7a margle z Węgierki (bakulitowe) (Watycha 1964) 23

Ryc. 5 Mapa zbiorowisk roślinnych projektowanego użytku ekologicznego Góra Filipa. Objaśnienia skrótów: CBpzbiorowiska murawy kserotermicznej z kłosownicą pierzastą Aecpodzespół ciepłolubny łąki świeżej, TC - grąd subkontynentalny, RP czyżnie, GAs - zespół bodziszka czerwonego i zawilca wielkokwiatowego 24