Nie pomyślałem o tym. przyczyną awarii transformatorów Anna Krajewska, Jan Tomaszewski IEn Krzysztof Waliszewski - FTZ
Jednym z głównych przyczynków, a właściwie inspiracją do powstania tego artykułu jest pierwsza definicja w normie PN-EN 60076-11:2006 pkt 3.1; poniżej podano jej oryginalne brzmienie w wersji angielskiej i polskiej:
W referacie przedstawiono pięć przypadków niepowodzeń, których przyczyną jest bezmyślność lub niewiedza wykonawcy. Pierwsze dwa przypadki są typowymi, dosyć często powtarzającymi się błędami wykonawczymi; trzeci przypadek przedstawia wpływ czynników zewnętrznych na przebieg próby nagrzewania; kolejny przypadek przedstawia sytuację, w której obawa przed awarią była jej przyczyną oraz ostatni - przypadek pożaru transformatora suchego, w którym ujawniło się wiele błędów w sztuce projektowania, sprzedaży i eksploatacji.
Uszkodzenie cewki transformatora suchego średniego napięcia w czasie próby napięciem doprowadzonym Rys. 1. Przekrój uszkodzonej, w czasie próby napięciem doprowadzonym, cewki GN transformatora żywicznego
Technologia żywiczno-rowingowa Poniżej przedstawiono, celem przypomnienia procesu nawijania uzwojenia w technologii żywiczno-rowingowej, dwa zdjęcia wykonane w czasie nawijania różnych uzwojeń: pierwsze z izolacja dobrze przesączona żywicą rys.2. drugie z częściowo przesączono izolacją rys. 3. Rys.2. Cewka w czasie nawijania z przesączoną izolacją szklaną
Rys. 3. Cewka w czasie nawijania z częściowo przesączoną izolacją szklaną. Po nawinięciu uzwojenie jest zapiekane a następnie zdejmowane z szablonu i przygotowywane do montażu na rdzeniu. W tym przykładzie przyczyną problemów było niedotrzymanie reżimu technologicznego przez pracowników nawijalni.
Niewłaściwe wyprowadzenie odpływów uzwojenia GN(110 kv) w olejowym transformatorze mocy. W czasie prób napięciem udarowym transformatora 25 MVA w wykonaniu specjalnym o typowo zaprojektowanym rozwiązaniu układu izolacyjnego pomiędzy uzwojeniem SN (30kV) i uzwojeniem GN (110 kv), uzyskano następujące wyniki: Zacisk 1N napięcie udarowe 325 kv, udar pełny 1,2/50 wynik pozytywny, Zacisk 1U napięcie udarowe 550 kv, udar pełny 1,2/50 wynik pozytywny, Zacisk 1V napięcie udarowe 550 kv, udar pełny 1,2/50 wynik negatywny, Zacisk 1W napięcie udarowe 550 kv, udar pełny 1,2/50 wynik negatywny.
Rys. 4. Przebiegi zarejestrowane w czasie próby udarowej na fazach 1V i 1U.
Uszkodzony w czasie prób transformator zdemontowano w celu znalezienia miejsca przebicia i naprawy uszkodzonego układu izolacyjnego. Rys. 5 i 6. Widok miejsca uszkodzenia
Rys.7. Układ izolacyjny i sposób prowadzenia odpływów SN i GN wg. Rys. 6 i 7.
Naprawa uszkodzeń obejmowała wykonanie nowych pierścieni potencjalnych GN i SN z pogrubioną izolacją na wszystkich 3 fazach, zmianę sposobu wyprowadzenia odpływów uzwojenia GN oraz wzmocnieniu izolacji w strefie wyprowadzeń GN i SN poprzez założenie dodatkowego segmentu izolacyjnego. Rys. 8 i 9. Układ izolacyjny i odpływy GN w czasie montażu po naprawie.
Rys. 10. Układ izolacyjny oraz układ odpływów po naprawie Przyczyną uszkodzenia transformatora w czasie prób, było takie rozwiązanie wyprowadzenia odpływów GN, w którym odległość izolacyjna odpływu GN i pierścienia potencjalnego uzwojenia SN była zbyt mała, a przebita przez montera izolacja kątowa nie chroniła odpływów.
Wpływ warunków otoczenia na próbę grzania dławika zwarciowego. Rys.11. Dławik zwarciowy Jak widać, izolacją w tego typu dławikach jest, poza cienką warstwą farby antykorozyjnej, powietrze. Duże dławiki wykonywane są w wyższych klasach temperaturowych (F i H). W jednym z zakładów, ze względu na gabaryty, przeprowadzono próbę grzania jednej cewki dławika zwarciowego 5000 A wykonanej w klasie termicznej H. W pierwsza próba przeprowadzona była w laboratorium zakładowym zlokalizowanym w jednej z hal produkcyjnych o układzie zbliżonym do amfilady, w godzinach pracy. W tym czasie w zakładzie trwała normalna produkcja, dostarczane były materiały i wysyłane produkty. Oprócz tego w bezpośrednim sąsiedztwie dławika przebywało kilka osób zainteresowanych wynikami próby i bezpieczeństwem osób spoza zakładu.
Brak stabilnego napięcia zasilania nie ułatwiał wykonania próby. Sytuacja ta doprowadziła do wystąpienia różnorodnych zjawisk związanych z wymiana ciepła i uniemożliwiła uzyskanie stanu termicznie ustalonego zdefiniowanego w normie PN-EN 60076-11. Niemniej uzyskane wyniki satysfakcjonowały nabywcę dławika. Stan termiczny dławika (wahania temperatury ok. 3 C) uznał za stan ustalony rys. 10. Temperaturę uzwojenia wyznaczono metoda rezystancyjną. Błąd pomiaru w zastosowanej metodzie była mała oszacowana na ok. ± 3 C, a wyliczony na podstawie szacowań przyrost temperatury uzwojeń pokrywał się z dopuszczalnym (125 K). Próbę powtórzono w innym terminie w porze nocnej z udziałem tylko 3 osób. W tych warunkach bez problemu uzyskano stan ustalony wymagany przez normy oraz pozytywny wynik próby. Poniżej przedstawiono zarejestrowane przebiegi nagrzewania wykonane w pierwszym i drugim terminie.
Rys. 12. Zarejestrowany przebieg procesu nagrzewania cewki dławika w pierwszym terminie
Rys. 13. Przebieg procesu nagrzewania w drugim terminie
Rys. 14. Cewka dławika zwarciowego w czasie próby.
Wymiana przełączników zaczepów w miejscu zainstalowania W transformatorze I grupy o napięciu GN 220 kv po ok. 7 latach od modernizacji w zakładzie produkcyjnym dokonano wymiany 3 jednofazowych podobciążeniowych przełączników zaczepów w miejscu zainstalowania transformatora. Wymieniono przełączniki typu RP na przełączniki typu VACUTAP w celu zwiększenia przeciążalności transformatora. Połączenia zostały wykonane prawidłowo, a wyniki pomiarów podstawowych dały podstawę do załączenia transformatora po napięcie. W czasie ruchu próbnego w stanie jałowym wystąpiło zwarcie zarejestrowane przez zabezpieczenia.
Przebieg prądów fazowych w czasie zwarcia str 110 kv 4000 3000 2000 1000 0 300000 325000 350000 375000 400000 425000 450000 475000 500000-1000 -2000-3000 -4000 prąd L1 110 prąd L2 110 prąd L3 110 prąd L4 110 Przebieg napięć przewodowych w czasie zwarcia str 110 kv 6000 4000 2000 0 300000-2000 320000 340000 360000 380000 400000 420000 440000 460000 480000 500000-4000 -6000-8000 -10000 Napięcie L1 110 Napięcie L2 110 Napięcie L3 110 Napięcie L4 110
Przebieg pradów fazowych w czasie zwarcia str 220 kv 1500 1000 500 0 300000 320000 340000 360000 380000 400000 420000 440000 460000 480000 500000-500 -1000-1500 Prąd L1 220 Prąd L2 220 Prąd L3 220 Prąd L4 220 Przebieg napięć przewodowych w czasie zwarcia str 220 kv 6000 4000 2000-2000 0 300000 320000 340000 360000 380000 400000 420000 440000 460000 480000 500000-4000 -6000-8000 -10000 Napięcie L1 220 Napięcie L2 220 Napięcie L3 220 Napięcie L4 220
Prace remontowe polegały na wymianie ppz na przełącznik o innej konstrukcji i innego producenta, dający możliwość większego przeciążenia transformatora. Na skutek tych zmian minimalne odstępy izolacyjne pomiędzy odpływami sąsiadujących przełączników uległy zmniejszeniu o około 40-45 mm tj. do ok. 55-60 mm. W przestrzeni pomiędzy przełącznikami umieszczono dwie bariery preszpanowe o grubości 2 mm, dotykające odpływów uszkodzonych faz. Rys. 16. Widok bariery preszpanowej pomiędzy fazami A i C ppz.
Rys. 15. Usytuowanie odpływów i odległości między fazowe w obrębie przełącznika zaczepów przed i po wymianie.
Na podstawie zdjęć i dokumentacji konstrukcyjnych innych jednostek o takiej samej mocy, przyjęto następujące wymiary: Średnica zewnętrzna linki Φ 14 mm; Jednostronny przyrost izolacji 5 mm; Bariery preszpanowe 2 mm bezpośrednio dotykające odpływów; Odstęp pomiędzy żyłami miedzianymi odpływów X = 60 mm, Y = 109 mm; Względna przenikalność dielektryczna oleju 2,2; papieru 3,5 i preszpanu 4,5; Wyniki obliczeń przedstawiono na rysunkach 17 i 18. Obliczone maksymalne natężenie pola w izolacji papierowej odpływu w zastosowanym układzie wynosi 2,47 kv/mm, w układzie bez barier jest nieco niższe i wynosi 2,36 kv/mm.
Rys. 17. Rozkład natężenia pola obrębie uszkodzonych odpływów klatki wybieraków
Przyczyną awarii było złe założenie barier izolacyjnych, które pogorszyło rozkład pola w newralgicznym obszarze i stworzyło w tym obszarze strefy bez swobodnego przepływu oleju. Oznacza to, że po procesie uzdatniania oleju w transformatorze pod barierami pozostał zawilgocony olej. Rys.18. Widok wyjętego z kadzi transformatora po awarii
Pożar transformatora suchego Po pożarze dostarczono transformator suchy, w celu przeprowadzenia oceny jego stanu technicznego. Na transformatorze umieszczona była tabliczka znamionowa. Rys. 19. Tabliczka znamionowa
Zapisy na tabliczce znamionowej nie są zgodne z normami IEC 60076-1 i IEC 60076-11. Oznaczenie klasy izolacji 24 nie występuje w żadnej z norm transformatorowych. W tej rubryce powinno być umieszczone oznaczenie literowe oznaczające temperaturową klasę izolacji, w tym przypadku litera B lub F. W rubryce kl. klimat. wpisano symbole E2 C2 F1, które zgodnie z IEC 60076-11 oznaczają: E2 Klasę środowiskową to oznaczenie informuje, że transformator może pracować w środowisku gdzie występuje częsta kondensacja i/lub duże zanieczyszczenie. C2 Klasę klimatyczną oznacza, że transformator może pracować oraz można go transportować i magazynować w temperaturze otoczenia nie niższej niż 25 C. F1 Klasę palności informuje, że istnieje niebezpieczeństwo pożaru transformatora. Wymaga się zastosowania materiałów o ograniczonej palności. Należy zminimalizować emisję trujących substancji i nieprzeźroczystych dymów.
W pkt. 3 DTR napisano: Transformatory przeznaczone są do instalacji w pomieszczeniach zamkniętych, w czystej suchej atmosferze, istnieje konieczność zagwarantowania temperatury minimalnej. W przypadku instalacji poza komorą transformatorową, konieczne jest umieszczenie transformatora w obudowie zapewniającej stopień ochrony minimum IP40. Oznacza to, że obudowa musi zabezpieczać transformator przed dostępem ciał stałych o średnicy większej niż 1 mm.
W punkcie 5 DTR czytamy: Zakresy temperatur roboczych, w zależności od klasy izolacji są następujące: B - od 5 C do 120 C F od 5 C do 140 C. Konieczne jest zastosowanie monitorowania temperatury. W tym celu należy dołączyć sondy temperatury (dostarczane wraz z transformatorem) do przekaźnika zabezpieczającego o progach zadziałania zależnych od klasy izolacji: Klasa B: alarm 100 C; wyłączenie 120 C Klasa F: alarm 120 C; wyłączenie 140 C. Zgodnie z IEC 60076-11: 2004, przywołanej na tabliczce znamionowej oznaczenia literowe klas izolacji odpowiadają następującym maksymalnym temperaturom układy izolacyjnego w C: Klasa E : do 120 C Klasa B : do 130 C Klasa F : do 155 C.
W czasie oględzin zewnętrznych zaobserwowano: Wypalenie izolacji krańcowej uzwojeń DN Ubytki w izolacji uzwojeń GN Stopienie i częściowe wypalenie izolacyjnych elementów prasujących Wypalenie śruby ściągającej dolne jarzmo. W czasie demontażu uzwojeń zauważono dalsze uszkodzenia izolacji i rdzenia oraz zastosowanie niewłaściwych materiałów izolacyjnych: Wypełnienie czół uzwojeń DN preszpanem.
W rozpatrywanym transformatorze preszpan zastosowany został do wypełnienia czół uzwojenia DN, więc pracował w obszarze najwyższych temperatur uzwojenia DN. Po demontażu stwierdzono: Przegrzanie izolacji warstwowej Przegrzanie izolacji do rdzenia Stopienie szklanych taśm prasujących rdzeń Termiczną degradację elementów izolacji cięgien spinających górne i dolne jarzmo rdzenia Korozję blach rdzenia w dolnych pachwinach w oknie nad upaloną śrubą prasującą Na trzeciej kolumnie silna korozja krawędzi blach kolumny w połowie jej wysokości Wypalenia w pierwszym i drugim zwoju od rdzenia uzwojenia DN skrajnej fazy przy upalonej śrubie jarzmowej
Wypalenia w ww. uzwojeniu obejmują odcinek pomiędzy krawędzią odpływu a najbliższą w stosunku do odpływu krawędzią najszerszego pakietu skrajnej kolumny. Może to świadczyć o zbyt słabej izolacji uzwojenia DN do rdzenia Odcinkami ostre krawędzie wewnętrznego odpływu DN ww. fazy na styku z pierwszym zwojem mogły spowodować mechaniczne uszkodzenie izolacji zwojowej Zwęglona izolacja na śrubach prasujących górne jarzmo, przechodzących przez rdzeń
Rys. 20. Widoczne fragmenty nadpalonego preszpanowego wypełnienia czół uzwojenia DN, dół uzwojenia. Rys. 21. Widoczne stopienie materiału przewodzącego uzwojenia DN skrajnej fazy. W miejscu styku z krawędzią środkowego pakietu blach kolumny.
Rys. 22. Brak głębokich wypaleń w izolacji uzwojenia GN skrajnej fazy. Rys. 23. Widoczne wypalenie w pierwszym od rdzenia zwoju uzwojenia DN.
WNIOSKI: Aby zapobiegać podobnym sytuacjom w przyszłości należy: Prowadzić ustawiczne szkolenia dotyczące umiejętności czytania dokumentacji technicznej przez osoby bezpośrednio wykonujące naprawy i montaże; Zadbać o personel na wyższym szczeblu technicznym umożliwiając mu ciągłe poszerzanie wiedzy; Dołożyć wszelkich starań aby importowane transformatory spełniały wymagania norm IEC i EN.
DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ Anna Krajewska - anna.krajewska@ien.com.pl Mobile phone: +48 797905364 Jan Tomaszewski jan.tomaszewski@ien.com.pl Mobile phone: +48 797905382 INSTYTUT ENERGETYKI INSTYTUT BADAWCZY UL. MORY 8 01-330 WARSZAWA Krzysztof Waliszewski k.waliszewski@ftz.pl Mobile phone: +48 602449616 FABRYKA TRANSFORMATORÓW W ŻYCHLINIE SP. Z O.O. UL. NARUTOWICZA 70 99-320 ŻYCHLIN www.ftz.pl www.ien.com.pl